فولکلور یا فرهنگ عامه دانشی است همگانی از آداب و رسوم و سنت و انواع بازی ها و سرگرمی ها، موسیقی، هنر و هر آنچه که به زندگی روزمره ی مردم مربوط می شود. این کتاب دارای یازده فصل است به ترتیب درباره ی تعریف فولکلور، مبانی نظری فرهنگ عامه، ادبیات عامیانه، هنرهای عامیانه، آیین ها و مراسم، زبان ها و گویش ها، جشن ها و اعیاد، آیین فتوت، بازی ها، پوشاک ایرانی و سرانجام … فولکلور یا فرهنگ عامه دانشی است همگانی از آداب و رسوم و سنت و انواع بازی ها و سرگرمی ها، موسیقی، هنر و هر آنچه که به زندگی روزمره ی مردم مربوط می شود. این کتاب دارای یازده فصل است به ترتیب درباره ی تعریف فولکلور، مبانی نظری فرهنگ عامه، ادبیات عامیانه، هنرهای عامیانه، آیین ها و مراسم، زبان ها و گویش ها، جشن ها و اعیاد، آیین فتوت، بازی ها، پوشاک ایرانی و سرانجام بناهایعامیانه؛ که در ۳۴۸ صفحه گردآوری شده است.
در فصل نخست، نویسنده به بررسی اصطلاح فولک لور پرداخته و مفهوم فرهنگ عامه را مختصرا تشریح می کند. «فرهنگ عامه اصطلاحی کلی است برای جنبه هایی از فرهنگ بشری که از طریق شفاهی، مشاهده، تجربه، و تقلید به زندگی مردم منتقل می شود» (ص: ۱۱). به دنبال آن برای فولک لور ایران سه پیشینه ی تاریخی مطرح می سازد و مطالعات فرهنگ عامه را در پنج بخش اعتقادات و باورها، سنت ها، روایات، گفتار های عامیانه و هنر های عامه تقسیم بندی می کند. به عنوان مثال «سنت ها را می توان در انواع جشن ها و آیین ها، بازی ها، پخت و پز، لباس محلی، انواع میهمانی، و مراسم تعزیه و سوگواری مشاهده کرد. اعیاد و جشن های ملی و مذهبی، شادمانی، بزرگداشت شخصیت های اجتماعی، ایام مهم مربوط به وقایع مهم مانند روز استقلال، پایان جنگ و برقراری صلح، ایام شهادت پیشوایان مذهبی و شخصیت های ملی، ارائه ی خدمات مهم مذهبی… . همه و همه را می توان مربوط به سنت ها دانست» (ص: ۱۸). در ادامه پس از بررسی و تحلیل ویژگی های فرهنگ عامه، نویسنده به این موضوع نیز پرداخته که کارکرد انجمن های مطالعات فولکور مخصوصا در ایران به چه صورت است. نهایتا در پایان فصل نخست، وظایف و فعالیت های پژوهشکده ی مردم شناسی را مطرح ساخته که در قالب چهار گروه پژوهشی سازماندهی شده است. گروه پژوهشی مردم شناسی آرمانی-آیینی، گروه پژوهشی مردم شناسی اجتماعی، گروه پژوهشی مردم شناسی زیست محیطی و گروه پژوهشی هنرهای سنتی. نویسنده در نخستین فصل انواع فولکلور را به پنج دسته تقسیم کرده اما در توضیحات ۶ دسته را شرح می دهد.
نوشته‌های مرتبط
در فصل دوم با عنوان مبانی نظری فرهنگ عامه، به برخی نظریات مطرح در حوزه ی فرهنگ عامه اشاره شده است. لازم به ذکر است که «نظریه های فرهنگ عامه در علوم اجتماعی شامل رویکردهای فرانکفورتی، مارکسیستی، ساختارگرایی و نشانه شناسی، فمنیستی، پوپولیستی و پست مدرن است» (ص: ۳۶). نویسنده در این فصل تمامی رویکردهای نام برده شده را بررسی می کند. به عنوان مثال «ساختارگرایی درباره ی ماهیت جهانی و سببی ساختارها نظریات کلی دارد، اما نشانه شناسی مطالعه ی علمی نظام علائم مانند فرهنگ ها تعریف شده است».
نویسنده در فصل سوم ادبیات عامیانه را مفصلا تشریح کرده و به بررسی ترانه های عامیانه، افسانه ها، اسطوره ها، قصه های عامیانه، ضرب المثل و چیستان پرداخته است. به عنوان مثال «اسطوره نماد زندگی پیش از دانش و نشان مشخص روزگاران باستان است. تحول اساطیر هر قوم معرف تحول شکل زندگی، دگرگونی ساختار اجتماعی و تحول اندیشه و دانش است. در واقع اسطوره نشان دهنده ی دگرگونی بنیادین در پویش بالا رونده ی ذهن بشری است. اساطیر روایاتی است که از طبیعت یا ذهن انسان بدوی ریشه می گیرد و بر آمده از رابطه ی دو سویه ی این دو است» (ص: ۶۵). لازم به ذکر است که اسطوره ها انواع متفاوتی دارند از جمله اسطوره های آیینی، اسطوره ی خواست گاهی، اسطوره ی کیش، اسطوره ی اعتبار و شخصیت و اسطوره ی فرجام که نویسنده تمامی موارد را این فصل مطرح کرده است. در این فصل برای شرح ادبیات عامیانه، نویسنده مبحث قصه و افسانه را از هم جدا کرده و برای توضیح باب گردآورندگان قصه های عامیانه، از کسانی نام می برد که در حوزه ی افسانه ها فعالیت داشته اند.
در آغاز فصل چهارم نویسنده، هنر را به دو بخش هنر عامه و هنر خاصه تقسیم کرده و مفصلا به شرح هنر عامه می پردازد. «هنر عامه یعنی تجلی ذوق و فکر و احساس انسان عامی به صورت آثار هنری بی تکلیف و در نهایت ساده اندیشی. هنری که بر واقع گرایی و بی پیراگی و اندیشه ی جمعی استوار است. البته چنین نیست که هنر عامه متکی بر سبکی نباشد و مکتبی نشناسد، بلکه منظور این است که هنر عامه عموما غیر مدرن است و اغلب سینه به سینه از گذشتگان به روزگار ما رسیده است» (ص:۹۱). با توجه به اینکه موضوع مورد توجه در فصل چهارم هنرهای عامیانه است، نویسنده تمامی شاخه های آن را مطرح می کند. از جمله: تعزیه و تعزیه خوانی، نقالی، نمایش رو حوضی، رقص، موسیقی عامیانه و صنایع دستی. به عنوان مثال «صنایع دستی به مجموعه ای از هنرها و صنایع اطلاق می شود که طی آن، عمدتا با استفاده از مواد اولیه ی بومی و انجام دادن قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی، محصولاتی ساخته می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است» (ص: ۱۸۱).
موضوع دیگری که در مسئله ی فرهنگ عامه اهمیت می یابد، آیین ها و مراسم هاست که در فصل پنچم نویسنده به بررسی آن پرداخته. آیین های مرتبط با زایمان و تولد نوزاد، آداب و رسوم ازدواج، مرگ و سوگواری از جمله آیین هایی است که در این فصل مطرح شده. به عنوان مثال «به دنیا آوردن فرزند و زایش در بیشتر ادیان و فرهنگ ها، به ویژه در جوامع سنتی، از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است که بی شک مراسم آداب گسترده ای، چه در زمان بارداری چه در زمان زایمان و حتی پس از آن، برای آن ها اجرا می شود. در هر منطقه از ایران، مراسم و آداب و رسوم متنوعی رواج دارد که همگس در مطالعات فرهنگ عامه حائز اهمیت هستند» (ص: ۱۹۱). شایان ذکر است که مراسم قرآن اندازان، سیسمونی، ناف بران، شب شش، مراسم یدی گئجه آذربایجان، نام گذاران، حمام زایمان، چله ی نوزاد و جشن تولد از جمله آیین هایی است که در ارتباط با زایمان و تولد نوزاد برگزار می شود؛ که نویسنده مفصلا تمامی آنها را در فصل پنجم مطرح کرده است.
فصل ششم با عنوان اقوان ایرانی؛ زبان ها و گویش ها به بررسی اقوام ایرانی پرداخته است. «ایران کشوری چند فرهنگی است و تنوع قومی و زبانی یکی از ویژگی های شاخص آن است. رشید یاسمی بر کارکرد مثبت اقوام ایرانی تاکید دارد و می گوید که در کشور ایران از دیرباز نژادهای مختلف زندگانی کرده و در طی زمان با یکدیگر مخلوط شده و تمدن بزرگ و ارزشمندی را پدید آورده اند» (ص: ۲۱۵). اقوام ایرانی عبارتند از: قوم فارس، آذری، کرد، عرب، بلوچف ترکمن و لر که نویسنده مختصرا هر کدام را تشریح کرده است. در ادامه ی فصل نیز به بررسی تقسیم بندی زبان ها و نژاد ها پرداخته است. «تقسیم بندی زبان ها، نژادها، فرهنگ ها و تمدن ها را باید با احتیاط بسیار مطالعه کرد؛ زیرا مفاهیم و عناصر تفوق طلبی، نژادپرستی، اهداف استثماری و استعماری در شکل گیری تئوری ها و مکتب های شناخت و تقسیم بندی تاثیر بسیار گذاشته و تقسیم بندی زبان ها و نژاد ها هم راه با تعظیم یا تحقیر بوده است» (ص: ۲۱۹).
در فصل هفتم به موضوع جشن ها و اعیاد پرداخته شده است. «در ایران از کهن ترین زمان، هر ماه جشنی برگزار می شد که نام آن ماه را داشت. از این جشن های دوازده گانه شمار اندکی هنوز برپا می شود. انتخاب روزهای جشن بدین شیوه بود که چون در تقویم کهن، هر یک از ۳۰ روز ماه دارای نامی است و نام ماه های سال نیز جزئی از این نام هاست، پس جشن هر ماه در روزی برگذار می شد که نام روز و ماه یکی می شد» (ص: ۲۴۳). در ادامه نویسنده جشن ها و اعیاد بسیاری را نام برده و هر کدام را به تفضیل بیان کرده. از جمله، جشن تیرگان، سده، مهرگان، شب یلدا، بهمنگان، اسفندگان، چهارشنبه سوری، عید فطر، عید قربان و… .
فصل هشتم با عنوان آیین فتوت، به مسائلی از این دست می پردازد. در آغاز نویسنده سعی دارد تا با ارائه مطالبی، مخاطب را با معنای فتوت آشنا سازد. «فتوت که از لفظ فتی گرفته شده، به معنای بلند همتی و جوان مردی است و بر مجموعه ای از صفات نیک و پسندیده، به ویژه شجاعت و سخاوت و کرم و ایثار، اطلاق می شود» (ص: ۲۷۳). در ادامه فصل شاخه های اصلی فتوت نیز مطرح شده؛ به طور کلی فتوت به سه شاخه ی سیفی، قولی، شربی تقسیم می شود. به دنبال آن سیر فتوت را نیز در طول تاریخ بررسی می کند و فتوت نامه های بسیاری را مختصرا شرح می دهد. از جمله: فتوت نامه شهاب الدین عمر سهروردی، فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی، فتوت نامه نجم الدین زرکوب و… . نهایتا در پایان فصل نویسنده، به بررسی آیین فتوت و ورزش باستانی می پردازد. «از آن جا که فتوت خلق و خوی پهلوانان ایرانی بود، پس ازرواج تصوف اسلامی در ایران، ورزش باستانی با تصوف آمیخته شده، به طوری که تنی چند از پهلوانان از صوفیان به نام شدند. بزرگترین آنان پوریای ولی است که بنابر مشهور، بوسیدن خاک گود زورخانه نشانی از قدم بوسی اوست» (ص: ۲۸۳).
در فصل نهم، نویسنده به بررسی مبحث بازی و انواع بازی ها می پردازد. «کلمه بازی صورت امروزین کلمه ی واژیک پهلوی است. بازی در واقع، درست زیستن، ادب و احترام به هم نوعان، شناخت محیط است که در کنار تجربه اندوزی و کسب مهارت، به کارگیری هوش و عاطفه را نیز به ما می آموزد» (ص: ۲۸۸). در این فصل نویسنده بازی های سنتی و محلی را مطرح کرده و از هر کدام نمونه هایی نیز بیان می کند. بازی های سنتی از جمله گرگم به هوا، گل یا پوچ، هفت سنگ، اتل متل توتوله و قایم باشک؛ و بازی های محلی نیز با توجه به هر استان در این فصل مورد بررسی قرار گرفته. به عنوان مثال از جمله بازی های محلی در استان کردستان می توان به اوریزان و هیله مارانی اشاره کرد.
فصل دهم به معرفی پوشاک ایرانی و لباس محلی می پردازد. «پوشش زن و مرد ایرانی از دوران باستان در ایران اهمیت داشت و در اسلام نیز بر آن تاکید بسیار شد. در پوشش ایرانی، از ابتدای شکل گیری این کشور تا کنون، تحولات جدی رخ نداده و مفهوم پوشش از زمان باستان به این سو در فرهنگ ایرانی حفظ شده است. پوشاک از این نظر اهمیت دارد که می توان با بررسی آن از سیر تحول تاریخی، زبیا شناسی، اعتقادات، طبقات اجتماعی، پیش رفت، به ویژه نساجی و پارچه بافی اقوام اطلاعاتی کسب کرد» (ص: ۳۰۲). در ادامه عوامل موثر در شکل لباس ها در جوامع مختلف مطرح شده است؛ از جمله این عوامل می توان به، شرایط جغرافیایی و محیطی و آب و هوا، نحوه ی زندگی و اسکان و اوضاع اجتماعی، جنگ ها و اوضاع سیاسی و نوع حکومت اشاره کرد. به دنبال آن نیز نویسنده سیر تحول پوشاک در ایران را بررسی می کند. نهایتا برای روشن تر شدن مخاطب لباس های محلی اقوام ایرانی را نیز توصیف می کند.
در فصل پایانی، با عنوان بناهای عامیانه نویسنده برخی از بناهای عامیانه را بررسی و تحلیل می کند. «ایرانیان از دیرباز اهمیت ویژه ای برای معماری اماکن عمومی و مذهبی قائل بودند و تبلور ذوق و هنر ایرانی را در بناهای قدیمی و تاریخی می توان مشاهده کرد» (ص:۳۲۱). هم چنین نویسنده معتقد است «مکان هایی هم چون قهوه خانه، زورخانه، گرمابه، علاوه بر کارکرد اصلی هر کدام هم چون نهادی اجتماعی-فرهنگی و در برخی موارد سیاسی عمل می کردند و نقش مهمی در گسترش ارتباطات مردم با هم و انتقال فرهنگ در جامعه داشت» (ص:۳۲۱). در فصل یازدهم نویسنده به بررسی بناهایی از قبیل سقاخانه، گرمابه، قهوه خانه و زورخانه پرداخته و در برخی موارد آنها را از لحاظ کارکرد نیز توصیف می کند.
این کتاب بیشتر توصیفی است و اثثری از تحلیل در آن دیده نمی شود. به نظر می آید که هدف اصلی نویسنده، معرفی نمونه های مرتبط با فرهنگ عامیانه بوده است. ضمن آنکه سرفصلهای آن متناسب با درس فرهنگ عامه برای دانشجویان رشته مدیریت جهانگردی تدوین شده است.
تمیم‌زاده، احمد (۱۳۹۰)، فرهنگ عامه، تهران: مهکامه
