انسان شناسی و فزهنگ
انسان شناسی، علمی ترین رشته علوم انسانی و انسانی ترین رشته در علوم است.

علَم­چینی و علَم­واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)

علَم­چینی و علَم­واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)

تورج رهبرگنجه

مقدمه

علَم یا جریده یکی از وسیله ­های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است .­این وسیله چوبی و بلند ارتفاعی حدود پنج تا شش متر دارد که رأس آن را با پنجه ه­ای فلزی از جنس برنج و پارچه­ های مشکی و رنگین می ­پوشانند .در علَم­بندی اغلب از پارچه­ های سبز به نشانه مظلومیت و محبوبیت امامان معصوم)ع(، قرمز به نشانه سرخی خون و شهادت آن بزرگواران و سفید که بیانگر سیمای نورانی آنان بوده استفاده می­شد. نگاره­ های علَم را اغلب تصاویری از طاووس­، کبوتر، چهار­گلدان و طوطی در دو طرف تشکیل می ­داد. علَم­ ها در گذشته اغلب یک تیغ بودند که با مرور زمان به علَم­های سه­ تیغ، پنج ­تیغ، هفت­ تیغ و … تا بیست ویک­ تیغ مبدل شدند.

قدیمی­ترین علَم­های ایرانی در موزه توپکاپی [۱] استانبول ترکیه نگهداری می­ شوند. این علَم­ها که نمونه ه­ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است، در عصر حکومت ترکمن­های آق­قویونلو و قره­قویونلو وجود داشته است )بلوکباشی، ۱۴۷:۱۳۸۰(که دسته­ های مذهبی در مراسم و آیین های مختلف از آن استفاده می­­کردند. اولین نمونه این علَم­ها که پس از رواج تشیع در عهد صفوی مورد استفاده قرار گرفت عبارت بود از صفحه ­ای آهنین به صورت تیغه­ای باریک و بلند که در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله قرار داشت و شعیان نام الله، محمد­ (ص) و علی (ع) و بعضاً نام مبارک و مقدس پنج تن آل عبا را به صورت نقره­ کاری یا کنده­کاری بر آن می­افزودند. تیغه باریک و بلند آهنی با صفحه ه­ای مدور در انتهای تیغه قرارداشت که دارای قابی از فلز بود .

دور این قاب را با شکلی چون سر اژدها تزیین می­نمودند. تصویر این نوع علَم ها را در مینیاتورهای قرن ۱۵ میلادی می­توان دید­ (همان۱۶۵: ) .

این علَم­ها بر روی دسته­ای چوبی با قاب فلزی قرار می­گرفت و پیشاپیش دسته­ های عزاداری حمل می­شد. در دوره­ های بعد خصوصاً در دوران زندیه و قاجار تزیینات متعددی به آن افزوده شد و عزاداران در ایام سوگواری با بزرگداشت و تشریفات آنها را به کار می­بردند. علَم در میان وسیله­ های نمادین به کاررفته در مراسم دینی، به خصوص در آیین سوگواری عاشورا خودنمایی می­کرد. به کسی که علم را حمل می­نمود ­علَم کِش می­گفتند. علَم کِش­ها معمولاً افرادی تنومند­ بودند که توان حمل علم را داشتند­. بعضی علَم­کِش­ها سالیان سال علَم را بر دوش می­گرفتند. نذر زیر علَم قرارگرفتن و یا حتی برای یک قدم تکان دادن علَم رسمی است که امروزه نیز در بیشتر روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ صورت می گیرد. علَم کم­کم نشانه مقدس عزاداری معرفی شد.

 

علَم بندی: علَم واچینی

علَم بندی مراسمی است که معمولاً در اغلب بقاع گیلان طی آدابی خاص انجام می­ گیرد و معمولاً تا قبل از شروع ماه محرم در تمام بقاع، مساجد و دیگر اماکن مقدس کار علَم بندی (بستن علَم­­ها) خاتمه می­یابد. در گیلان علَم­ها را چوب های مخصوصی تشکیل می­دهند که معمولاً مرغوب­ترین نوع چوب­های منطقه­اند.

علم­بندی در بقاع قدیمی معمولاً با تزییناتی فلزی به ویژه در قسمت بالا ی علَم همراه است . یکی از بارزترین علا ئم آن، دو سر اژدها در دو طرف علَم است. در بقعه آقا سید ابوالقاسم واقع در بویه اشکو­، از علَمی با اژدهای دو سر استفاده می­شود. نمونه همین علَم در بقعه آقا میر­مظفر در سوستان از توابع لاهیجان دیده می­شود که بسیاربزرگ و از جنس مفرغ است . بقعه اژدها بلوچ در لشت نشاء نیز علَمی مشابه دارد.

علَم­بندی در گیلان با روشن­کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است . شخصی که علَم دار نامیده می­شود، علَم را آهسته در بین مردم و در پیشاپیش سوگواران حرکت می­دهد تا زنان، مردان، دختران و پسران با بستن تکه ­های پارچه و یا سنجاق کردن پول به آن به نذر خود وفا نمایند.­ در علم­بندی شاه شهیدان ۷۲ تکه پارچه های رنگی ارزشمند به نیت ۷۲ شهید کربلا بر بدنه علَم چوبی یا فلزی نصب می­شود.

روستای شاه شهیدان در منطقه­ای خوش آب و هوا قرار گرفته و محوطه­ ای عظیم که در نزد اهالی به صحرای شاه شهیدان معروف می­باشد آن را احاطه کرده است. این محوطه را از آن جهت صحرا می­نامیدند که با آغاز مراسم علَم­چینی و حضور قریب ۵۰ هزار نفر در این منطقه که با مراسم سینه ­زنی و عزاداری توأم است و آنان را به یاد شور و غوغای صحرای کربلا می­اندازد. مردم روستاهای اطراف از مناطق سیاهکل تا رحمت آباد رودبار از ابتدای طلوع آفتاب خود را کم­کم به منطقه شاه شهیدان می­رسانند تا مراسم علَم بندی را تماشا کنند. عَلم بعد از سه بار گردش بر دور حرم شریف، بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در مراسمی بی نظیر و باشکوه در میان دستان هزاران عاشق اهل بیت (ع) به حرکت درمی­آید. ساکنان این روستا در تابستان ۱۵ خانوار و در زمستان ۴۵ خانوار هستند. هر تکه پارچه­ای که بر بدنه علَم بسته می­شود در حقیقت خواهش و تمنای یک حاجتمند است که از بقعه و یا امام زاده محل علَم­بندی دارد.

مراسم علَم بندی در ماسوله که به آن »طوق بندی «­گویند در هفت شب اول محرم انجام می­گیرد­، ولی در هر بقعه ه­ای در یک شب بخصوص و طی آدابی ویژه انجام می­شود. کسانی که در مراسم علَم­چینی شرکت می­نمایند در مراسم علَم واچینی (بازکردن علَم­ها) نیزحضور دارند.

آنچه در مراسم علَم­واچینی قابل توجه است این که در طی ماه محرم کسانی که نذر و نیاز داشته و با بستن تکه های پارچه و یا الحاق پول به علَم از بقعه محل علَم­بندی خواهش و تمنا داشته و نیازهای آنان برطرف می­شده است، با قربانی کردن گاو و یا گوسفند و طعام دادن به زائران و یا شرکت­کنندگان در مراسم علَم­واچینی[۲] نذر خود را ادا می­نمودند.

مراسم علَم­بندی و علَم­­واچینی که از رسم­های بسیار کهن و رایج در گیلان می­باشد به سه صورت : سنتی، نیمه­ سنتی و مذهبی رایج است .­علَم­بندی سنتی امروزه فقط در نقاط مرتفع کوهستان­های گیلان صورت می­گیرد که نشان از یادگارهای گذشته تاریخ گیلان دارد. علَم­بندی نیمه سنتی در حقیقت همان مراسم سنتی است که با معتقدات دینی و اسلامی درهم آمیخته و در تعدادی از بقاع گیلان در مناطق کوهستانی و جنگلی رایج است.

علَم­بندی مذهبی که در بیشتر بقاع انجام می­­شود رنگ و بوی کاملاً اسلامی دارد و علَم­بندها سعی می­کنند از برخی سنن غیررایج پرهیز نموده و آن را در کمال سادگی و بی­پیرایگی انجام دهند.

مراسم علَم­واچینی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. مردم در سید سرا بزرگوار در دیلمان ۱۰ تا ۱۵روز مانده به علَم واچینی انتظار می­کشند . بزرگترین مراسم علَم­بندی و علَم­واچینی در گیلان در بقعه معروف به شاه شهیدان انجام می­شود که فاصله بستن علَم و واچیدن آن تقریباً ۱۰ روز طول می­کشد و از جذاب­ترین رسم­های آیینی در سراسر گیلان به شمار می­رود. مردم در این روز از سراسر منطقه جلگه­ای، جنگلی و کوهستانی به بقعه شاه شهیدان می­آیند و در اطراف بقعه اتراق می­کنند. آنها بهترین و پرنقش و نگارترین لباس­های سال خود را بر تن می­کنند و هر خانواده به اندازه خود توشه به همراه دارد .­در این روز حاجتمندان و کسانی که نذر کرده بودند­­، پس از برطرف شدن حاجاتشان با قربانی کردن گاو و گوسفند به زائران اطعام می­دهند. شکوه و عظمت و نیز حضور گسترده مردم چنان است که هر سال مراسم علَم­بندی و علَم­واچینی شاه شهیدان شاهد حضور هزاران توریست داخلی و بعضاً خارجی است که برای تماشا و به تصویرکشاندن این مراسم به خطه گیلان می­آیند.

در مراسم علَم­بندی در بقعه شاه شهیدان که مرقد مطهر دو تن از فرزندان شهید عبدالله بن زید بن علی بن

الحسین ع (­ به نام­های امام زاده هادی) ع (­ و امام زاده محمد) ع می­باشد. شخصیت های مذهبی و سیاسی در کنار مردم جنگل­نشین حضور می­یابند .­امام زاده­ های فوق­ الذکر پس از سال­ها نبرد با ملحدان و دست نشاندگان عباسی، سرانجام به منطقه اسپهبدان دیلمان پناه آوردند و- آن طور که در تاریخ اشاره شده است -به وسیله فردی به نام چهل گو­ش از سپاهیان بی­رحم بنی­ عباس به شهادت رسیدند. قاتل بی­­­رحم را از آن سبب چهل­گوش نامیده­ اند که به دلیل نفوذ عمال او، اعمال و حرکات هیچ یک از سادات بزرگوار از نظر او دور نبوده و کوچک­ترین اخبار از احوال بزرگان مذهبی به گوش او رسانده می­­شد. پیکر این دو بزرگوار پس از شهادت توسط چوپانی پیدا شد و به وسیله اهالی منطقه به خاک سپرده شد. با گسترش فضای جنگل و انبوه درختان، مدفن این بزرگواران قریب ۳۰۰ سال از انظار پنهان ماند. بعد ا­ز کشف این محل مقبره­ های چوبی بر آن ساخته شد و به مرور گسترش یافت. ضریح بقعه شاه شهیدان در دوره صفوی ساخته شد و بر مزار نصب گردید.

منبع:

– بلوکباشی، علی، نخل­گردانی، تهران:­ دفتر پژوهش­های فرهنگی، ۱۳۸۰

– مشاهدات نگارنده