تورج رهبرگنجه
مقدمه
علَم یا جریده یکی از وسیله های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است .این وسیله چوبی و بلند ارتفاعی حدود پنج تا شش متر دارد که رأس آن را با پنجه های فلزی از جنس برنج و پارچه های مشکی و رنگین می پوشانند .در علَمبندی اغلب از پارچه های سبز به نشانه مظلومیت و محبوبیت امامان معصوم)ع(، قرمز به نشانه سرخی خون و شهادت آن بزرگواران و سفید که بیانگر سیمای نورانی آنان بوده استفاده میشد. نگاره های علَم را اغلب تصاویری از طاووس، کبوتر، چهارگلدان و طوطی در دو طرف تشکیل می داد. علَم ها در گذشته اغلب یک تیغ بودند که با مرور زمان به علَمهای سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و … تا بیست ویک تیغ مبدل شدند.
نوشته‌های مرتبط
قدیمیترین علَمهای ایرانی در موزه توپکاپی [۱] استانبول ترکیه نگهداری می شوند. این علَمها که نمونه های از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است، در عصر حکومت ترکمنهای آققویونلو و قرهقویونلو وجود داشته است )بلوکباشی، ۱۴۷:۱۳۸۰(که دسته های مذهبی در مراسم و آیین های مختلف از آن استفاده میکردند. اولین نمونه این علَمها که پس از رواج تشیع در عهد صفوی مورد استفاده قرار گرفت عبارت بود از صفحه ای آهنین به صورت تیغهای باریک و بلند که در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله قرار داشت و شعیان نام الله، محمد (ص) و علی (ع) و بعضاً نام مبارک و مقدس پنج تن آل عبا را به صورت نقره کاری یا کندهکاری بر آن میافزودند. تیغه باریک و بلند آهنی با صفحه های مدور در انتهای تیغه قرارداشت که دارای قابی از فلز بود .
دور این قاب را با شکلی چون سر اژدها تزیین مینمودند. تصویر این نوع علَم ها را در مینیاتورهای قرن ۱۵ میلادی میتوان دید (همان۱۶۵: ) .
این علَمها بر روی دستهای چوبی با قاب فلزی قرار میگرفت و پیشاپیش دسته های عزاداری حمل میشد. در دوره های بعد خصوصاً در دوران زندیه و قاجار تزیینات متعددی به آن افزوده شد و عزاداران در ایام سوگواری با بزرگداشت و تشریفات آنها را به کار میبردند. علَم در میان وسیله های نمادین به کاررفته در مراسم دینی، به خصوص در آیین سوگواری عاشورا خودنمایی میکرد. به کسی که علم را حمل مینمود علَم کِش میگفتند. علَم کِشها معمولاً افرادی تنومند بودند که توان حمل علم را داشتند. بعضی علَمکِشها سالیان سال علَم را بر دوش میگرفتند. نذر زیر علَم قرارگرفتن و یا حتی برای یک قدم تکان دادن علَم رسمی است که امروزه نیز در بیشتر روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ صورت می گیرد. علَم کمکم نشانه مقدس عزاداری معرفی شد.
علَم بندی: علَم واچینی
علَم بندی مراسمی است که معمولاً در اغلب بقاع گیلان طی آدابی خاص انجام می گیرد و معمولاً تا قبل از شروع ماه محرم در تمام بقاع، مساجد و دیگر اماکن مقدس کار علَم بندی (بستن علَمها) خاتمه مییابد. در گیلان علَمها را چوب های مخصوصی تشکیل میدهند که معمولاً مرغوبترین نوع چوبهای منطقهاند.
علمبندی در بقاع قدیمی معمولاً با تزییناتی فلزی به ویژه در قسمت بالا ی علَم همراه است . یکی از بارزترین علا ئم آن، دو سر اژدها در دو طرف علَم است. در بقعه آقا سید ابوالقاسم واقع در بویه اشکو، از علَمی با اژدهای دو سر استفاده میشود. نمونه همین علَم در بقعه آقا میرمظفر در سوستان از توابع لاهیجان دیده میشود که بسیاربزرگ و از جنس مفرغ است . بقعه اژدها بلوچ در لشت نشاء نیز علَمی مشابه دارد.
علَمبندی در گیلان با روشنکردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است . شخصی که علَم دار نامیده میشود، علَم را آهسته در بین مردم و در پیشاپیش سوگواران حرکت میدهد تا زنان، مردان، دختران و پسران با بستن تکه های پارچه و یا سنجاق کردن پول به آن به نذر خود وفا نمایند. در علمبندی شاه شهیدان ۷۲ تکه پارچه های رنگی ارزشمند به نیت ۷۲ شهید کربلا بر بدنه علَم چوبی یا فلزی نصب میشود.
روستای شاه شهیدان در منطقهای خوش آب و هوا قرار گرفته و محوطه ای عظیم که در نزد اهالی به صحرای شاه شهیدان معروف میباشد آن را احاطه کرده است. این محوطه را از آن جهت صحرا مینامیدند که با آغاز مراسم علَمچینی و حضور قریب ۵۰ هزار نفر در این منطقه که با مراسم سینه زنی و عزاداری توأم است و آنان را به یاد شور و غوغای صحرای کربلا میاندازد. مردم روستاهای اطراف از مناطق سیاهکل تا رحمت آباد رودبار از ابتدای طلوع آفتاب خود را کمکم به منطقه شاه شهیدان میرسانند تا مراسم علَم بندی را تماشا کنند. عَلم بعد از سه بار گردش بر دور حرم شریف، بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در مراسمی بی نظیر و باشکوه در میان دستان هزاران عاشق اهل بیت (ع) به حرکت درمیآید. ساکنان این روستا در تابستان ۱۵ خانوار و در زمستان ۴۵ خانوار هستند. هر تکه پارچهای که بر بدنه علَم بسته میشود در حقیقت خواهش و تمنای یک حاجتمند است که از بقعه و یا امام زاده محل علَمبندی دارد.
مراسم علَم بندی در ماسوله که به آن »طوق بندی «گویند در هفت شب اول محرم انجام میگیرد، ولی در هر بقعه های در یک شب بخصوص و طی آدابی ویژه انجام میشود. کسانی که در مراسم علَمچینی شرکت مینمایند در مراسم علَم واچینی (بازکردن علَمها) نیزحضور دارند.
آنچه در مراسم علَمواچینی قابل توجه است این که در طی ماه محرم کسانی که نذر و نیاز داشته و با بستن تکه های پارچه و یا الحاق پول به علَم از بقعه محل علَمبندی خواهش و تمنا داشته و نیازهای آنان برطرف میشده است، با قربانی کردن گاو و یا گوسفند و طعام دادن به زائران و یا شرکتکنندگان در مراسم علَمواچینی[۲] نذر خود را ادا مینمودند.
مراسم علَمبندی و علَمواچینی که از رسمهای بسیار کهن و رایج در گیلان میباشد به سه صورت : سنتی، نیمه سنتی و مذهبی رایج است .علَمبندی سنتی امروزه فقط در نقاط مرتفع کوهستانهای گیلان صورت میگیرد که نشان از یادگارهای گذشته تاریخ گیلان دارد. علَمبندی نیمه سنتی در حقیقت همان مراسم سنتی است که با معتقدات دینی و اسلامی درهم آمیخته و در تعدادی از بقاع گیلان در مناطق کوهستانی و جنگلی رایج است.
علَمبندی مذهبی که در بیشتر بقاع انجام میشود رنگ و بوی کاملاً اسلامی دارد و علَمبندها سعی میکنند از برخی سنن غیررایج پرهیز نموده و آن را در کمال سادگی و بیپیرایگی انجام دهند.
مراسم علَمواچینی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. مردم در سید سرا بزرگوار در دیلمان ۱۰ تا ۱۵روز مانده به علَم واچینی انتظار میکشند . بزرگترین مراسم علَمبندی و علَمواچینی در گیلان در بقعه معروف به شاه شهیدان انجام میشود که فاصله بستن علَم و واچیدن آن تقریباً ۱۰ روز طول میکشد و از جذابترین رسمهای آیینی در سراسر گیلان به شمار میرود. مردم در این روز از سراسر منطقه جلگهای، جنگلی و کوهستانی به بقعه شاه شهیدان میآیند و در اطراف بقعه اتراق میکنند. آنها بهترین و پرنقش و نگارترین لباسهای سال خود را بر تن میکنند و هر خانواده به اندازه خود توشه به همراه دارد .در این روز حاجتمندان و کسانی که نذر کرده بودند، پس از برطرف شدن حاجاتشان با قربانی کردن گاو و گوسفند به زائران اطعام میدهند. شکوه و عظمت و نیز حضور گسترده مردم چنان است که هر سال مراسم علَمبندی و علَمواچینی شاه شهیدان شاهد حضور هزاران توریست داخلی و بعضاً خارجی است که برای تماشا و به تصویرکشاندن این مراسم به خطه گیلان میآیند.
در مراسم علَمبندی در بقعه شاه شهیدان که مرقد مطهر دو تن از فرزندان شهید عبدالله بن زید بن علی بن
الحسین ع ( به نامهای امام زاده هادی) ع ( و امام زاده محمد) ع میباشد. شخصیت های مذهبی و سیاسی در کنار مردم جنگلنشین حضور مییابند .امام زاده های فوق الذکر پس از سالها نبرد با ملحدان و دست نشاندگان عباسی، سرانجام به منطقه اسپهبدان دیلمان پناه آوردند و- آن طور که در تاریخ اشاره شده است -به وسیله فردی به نام چهل گوش از سپاهیان بیرحم بنی عباس به شهادت رسیدند. قاتل بیرحم را از آن سبب چهلگوش نامیده اند که به دلیل نفوذ عمال او، اعمال و حرکات هیچ یک از سادات بزرگوار از نظر او دور نبوده و کوچکترین اخبار از احوال بزرگان مذهبی به گوش او رسانده میشد. پیکر این دو بزرگوار پس از شهادت توسط چوپانی پیدا شد و به وسیله اهالی منطقه به خاک سپرده شد. با گسترش فضای جنگل و انبوه درختان، مدفن این بزرگواران قریب ۳۰۰ سال از انظار پنهان ماند. بعد از کشف این محل مقبره های چوبی بر آن ساخته شد و به مرور گسترش یافت. ضریح بقعه شاه شهیدان در دوره صفوی ساخته شد و بر مزار نصب گردید.
منبع:
– بلوکباشی، علی، نخلگردانی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰
– مشاهدات نگارنده