شهرهای تاریخی جهان اسلام (۱۱): کربلا

هانیگمن ترجمه ی ملیحه درگاهی

کربلا که در متون عربی کِربلا تلفظ می شود، شهری در عراق مرکزی است و یکی از مهمترین زیارتگاههای شیعه محسوب می شود. شهر در عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۷ دقیقه ی شمالی، طول جغرافیایی ۴۴ درجه و ۳ دقیقه ی شرقی، غرب مسیر میانی رودخانه ی فرات، جاییکه منطقه ی کشاورزی با بیابان ادغام شده است، و در حدود ۸۸ کیلومتری/ ۵۵ مایلی جنوب غربی بغداد واقع شده است. اهمیت کربلا به دلیل به پا خواستن شیعه و بر گرفته از این واقعیت است که حسین ابن علی، نوه ی پیامبر اسلام، پس از شکست سال ۶۸۰/۶۱ در قیام علیه خلیفه ی امیه، که در آن به شهادت رسید، در این مکان به خاک سپرده شد و خیلی زود مقبره ی وی همانند مشهد الحسین به محل زیارتی بدل گشت.
احتمالا کربلا برگرفته از نام آرامی کربِلا (دنیل، iii، ۲۱) و نام آشوری کربلتو (Karballatu) نوعی روسری زنانه، است. طی دوره ی پیش از اسلام اشاره ای به کربلا نشده است. خالد ابن ولید پس از تصرف حیره در این شهر مستقر شد. در حیره، محلی که حسین در آن به خاک سپرده شده بود، آرامگاهی ساخته شد و خیلی زود زائران را مجذوب خود ساخت. ما دریافته ایم که با فرارسیدن سال ۵-۶۸۴/۶۵ سلیمان ابن صرد به همراه پیروان خود عازم آرامگاه حسین شد و یک شبانه روز را در این زیارتگاه سپری کرد. متولیان مرقد در سالهای آغازین از بخشش پرهیزگاران امّ موسی، مادر خلیفه المهدی، برخوردار می شدند (الطبری، iii، ۷۵۲).
خلیفه المتوکل در سال ۱-۸۵۰/۲۳۶ زیارتگاه و شعب آن را تخریب کرده و فرمان داد زمین این بخش را هموار کرده و بدل به کشتزار کنند؛ وی با تهدید پرداخت غرامت های سنگین بازدید از مکانهای مقدس، دستور خود را لغو کرد (الطبری، iii، ۱۴۰۷؛ حمد الله مستوفی، نزهت القلوب، ویرایش لی استرنج، ۳۲). هرچند ابن حوقل حدودا در سال ۹۷۷/۳۶۶ به یک مشهد بزرگ با تالار گنبددار، دارای درب ورودی در هر یک از جوانب و نزدیک به آرامگاه امام حسین که تقریبا در زمان او زیارت کنندگان بیشتری به آن مراجعه می کردند، اشاره می کند. دبّاب ابن محمد الاسدی عین التمر، رئیس ارشد تعدادی از قبایل، مشهد الحائر را به همراه دیگر مکانهای مقدس تخریب کرد، به همین دلیل یک هیئت کیفری در سال ۸۰-۹۷۹/۳۶۹، پیش از آنکه عین التمر به سمت بیابان فرار کند، بر علیه او فرستاده شد. در همان سال عضد الدوله بویه ای شیعه دو زیارتگاه مشهد علی (= نجف) و مشهد حسین را تحت حفاظت ویژه ی خود تصاحب کرد. حسن ابن فضل که در سال ۴-۱۰۲۳/۴۱۴ از دنیا رفت، دیواری را اطراف حرم مقدس در مشهد حسین و همچنین مشهد علی بنا کرد.
در ربیع الاول ۴۰۷/ اوت-سپتامبر ۱۰۱۶، به دلیل واژگونی شمع های مومی آتش سوزی بزرگی به راه افتاد که در اثر آن ساختمان اصلی (قبه) و تالارهای روباز (الاروقه) بدل به خاکستر شدند.
زمانیکه سلطان ملک شاه سلجوقی در سال ۷-۱۰۸۶/۴۷۹ به بغداد آمد، زیارت از مشهد علی و مشهد حسین را فراموش نکرد. در این زمان دو زیارتگاه با عنوان مشهدین شناخته می شدند که این در قیاس بود با دوگانه های عراقین، بصرتین، هراتین، مصرین و … . غازان خان ایلخانی در سال ۱۳۰۳/۷۰۲ از کربلا دیدن کرد و هدایای فراوانی را به حرم اهدا کرد. او یا پدرش ارغون به خاطر آوردن آب به منطقه از طریق کانال زدن به فرات ( نهر جدید حسینیه)، از اعتبار برخوردارند.
ابن بطوطه، ii ، ۹۹، ترجمه. گیب، ii، ۶-۳۲۵،در سال ۷-۱۳۲۶/۷۲۷ از الحله بازدید کرده و آن را به مثابه شهری کوچک توصیف می کند که در بین نخلستان ها قرار گرفته و آب خود را از فرات تهیه می کند. آرامگاه مقدس در مرکز شهر واقع شده است؛ در کنار مرقد یک مدرسه ی بزرگ و هتل مشهوری (الزاویه) وجود دارد که در آن از زائرین پذیرایی می شود. ورود به زیارتگاه فقط با اجازه ی نگهبان دروازه حاصل می شود. زائرین تابوت نقره فام که چراغهای طلایی و نقره ای بر فراز آن آویخته شده را می بوسند. روی درها را با پرده های ابریشمی پوشانده اند. ساکنین شهر به دو بخش اولاد رخیک و اولاد فائز تقسیم می شوند، اگرچه هر دو گروه تمامی شیعه هستند، ولی جنگ و نزاع دائمی بین آنان برای شهر زیان آور بوده است. تقریبا طی همین زمان حمدالله مستوفی محیط شهر را ۲۴۰۰ گام اعلام می کند؛ وی همچنین به آرامگاه حر بن یزید ریاحی از اولین کسانی که در کربلا جان خود را برای امام حسین از دست داد، اشاره می کند.
شاه اسماعیل اول صفوی (۱۵۲۴/۹۳۰) برای زیارت عازم نجف و مشهد الحسین شد. سلطان سلیمان عثمانی در سال ۵-۱۵۳۴/۹۴۱ به زیارت دو آرامگاه رفت، آبراه مشهد الحسین (الحسینیه) را ترمیم کرد و زمینهایی را که زیر شن و ماسه دفن شده بودند را بدل به باغ و بوستان ساخت. مناره ی العبد که قبلا انگشت یار نامیده می شد در سال ۵-۱۵۷۴/۹۸۲ بنا گردید. مراد سوم در سال ۱۵۸۳/۹۹۱ به حاکم بغداد، علی پاشا ابن الوند، دستور داد تا مرقدی بر فراز قبر حسین بسازد یا به عبارتی صحیح تر مقبره ی امام حسین را بازسازی کند. عباس کبیر مدت کوتاهی پس از تصرف بغداد در سال ۱۶۲۳/۱۰۳۲ مشهدها را به امپراطوری ایران افزود. نادرشاه در سال ۱۷۴۳/۱۱۵۶ از کربلا دیدن کرد؛ گفته می شود نادر شاه وقف هایی که به روحانیون کربلا اختصاص داشت را مصادره کرده است، این در حالی است که وی به سبب مطلا ساختن گنبد مشهد علی از معروفیت برخوردار بود.
موفقیت عظیم زیارتگاه و شمار زیاد ساکنین شهر بر موقعیت زیارتی عبد کریم، یکی از برگزیدگان نادرشاه، تأثیر گذار بوده است. راضیه سلطان بیگم، یکی از دختران شاه حسین (۱۷۲۲-۱۶۹۴/۳۴-۱۱۰۵)، ۲۰،۰۰۰ نادری برای ارتقاء مسجد حسین اهدا کرد. با نزدیک شدن به انتهای قرن ۱۸/۱۲ آقا محمد خان، پایه گذار سلسله ی قاجار، گنبد و مناره ی حرم امام حسین را با روکش طلا مزین کرد.
در ذی الحجه ۱۲۱۵/ آوریل ۱۸۰۱، در غیاب زائرینی که به نجف رفته بودند، ۱۲،۰۰۰ وهابی به فرماندهی شیخ سعود وارد کربلا شدند، بیش از ۳۰۰۰ تن از اهالی شهر را به قتل رساندند و خانه ها و بازارها را به غارت بردند. آنها بویژه ورقه های مسی مطلا و دیگر گنجینه های زیارتگاه را ربودند و حرم را تخریب کردند. اما پس از این فاجعه کمک هایی از کل جهان شیعه به سمت زیارتگاه سرازیر شد. پس از تصرف موقت کربلا توسط ایرانیان، نجیب پاشا در سال ۱۸۴۳/۱۲۵۹ موفق شد با کمک نیروهای ارتشی متبوعیت ترکها بر شهر را تأیید کند؛ حالا دیگر دیوارهای شهر قدیم در بیشترین بخش های خود تخریب شده بودند. در سال ۱۸۷۱/۱۲۸۸ مدحت پاشا، حاکم عثمانی، ساخت اداره های دولتی را آغاز کرد، این مراکز نیمه تمام باقی ماند و تا مجاورت بازار امتداد یافت.
کربلا همواره یک شهر ویژه ی ثروتمند بوده است، نه تنها به خاطر دارا بودن حرم مطهر بلکه به دلیل اینکه شهر نقطه آغازی برای کاروانهای ایرانی که به نجف و مکه می رفتند و همچنین “بندر صحرایی” برای تجارت با مناطق داخلی عربستان بوده است. در حال حاضر شهر قدیم به همراه خیابان های پر پیچ و خم بوسیله ی حومه های مدرن احاطه شده است. در حدود نیمی از جمعیت ساکن شهر ایرانی هستند و ترکیب مستحکمی از مسلمانان هندی و پاکستانی در شهر حضور دارند؛ به خاطر بهره مندی زیارتگاه از موقوفات اوده (Oudh ) حاکم قبلی هند، ارتباطات دیرپایی با این کشور وجود داشته است. از میان مهمترین قبایل باقیمانده اعراب شیعه بنی سعد، سلامه، الوضوم (al-Wuzum)، التهمزه (al-Tahamza) و ناصریه هستند. خاندان دِدِ (Dede) از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند؛ سلطان سلیم اول به خاطر ساخت نهر الحسینیه املاک گسترده ای را به این خاندان اعطا کرد.
استعمال سخت گیرانه ی نام کربلا فقط در قسمت شرقی نخلستان هایی صورت می گیرد که در کناره ی شرقی به شکل نیم دایره شهر را در بر گرفته اند (موسل، رودخانه ی فرات، قرون وسطی، ۴۱). شهر اصلی المشهد یا مشهد الحسین نامیده می شود. زیارتگاه امام سوم در حیاط (صحن) و در ناحیه ای به مساحت ۳۵۴ × ۲۷۰ گام واقع شده که دورتادور آن بوسیله ی حجره هایی احاطه شده است. دیوارهای حرم با نوار زینتی ممتدی تزئین شده که گفته می شود کل قرآن با خط سفید بر زمینه ی آبی روی آن نوشته شده است. مساحت سراسری ساختمان برابر با ۱۵۶ × ۱۳۸ گام است. از طریق ” تالار بیرونی طلایی” می توان وارد ساختمان اصلی مستطیل شکل شد (تصویر در گروث (Grothe)، Geogr. ، تصاویر شخصیت، pl. lxxviii، شماره ی ۱۳۶)، این ساختمان بوسیله ی یک سرسرای نفیس که در آن زائرین به طواف زیارتگاه می پردازند، احاطه شده است. در وسط تالار گنبد مرکزی آرامگاه امام حسین قرار دارد، این بخش در حدود ۶ گام ارتفاع و ۱۲ گام طول دارد و مشربیه های نقره ای دورتادور آن را فرا گرفته اند، در پایه ی حرم زیارتگاه کوچکتر دیگری قرار دارد که متعلق به پسر و همدم امام علی اکبر است. “احساس عمومی که در فضای داخلی شکل می گیرد را بایستی چیزی شبیه به سِحر نامید، به هنگامه ی تاریک و روشن هوا – حتی در طول روز که فضای درونی تاریک است – روشنایی چراغها و شمع های فراوان اطراف حرم نقره ای، هزاران و باز هم هزاران بار از تعداد بیشماری سطوح شیشه ای کوچک، منعکس می شود و تأثیر مسحور کننده ای ورای رویاهای خیالین ایجاد می کند. روی طاق گنبد روشنایی کمرنگ تر می شود، تنها اینجا و آنجا تعداد کمی از نماهای شیشه ای همچون ستارگان در آسمان می درخشند (ای. نولدک). زیارتگاه به طرف قبله با تزئیناتی باشکوه و فاخر آذین شده است. دو مناره در جناحهای ورودی قرار دارند. مناره ی سوم به نام مناره ی العبد در سمت شرقی صحن و قبل از ساختمان ها برپا شده است؛ در بخش جنوبی صحن نمایی از ساختمان که حیاط را فرا گرفته است در حدود ۵۰ گام عقب نشینی دارد؛ در این محل یک مسجد سُنی بنا شده است. مجاور با صحن و در حاشیه ی شمالی یک مدرسه ی بزرگ قرار دارد که وسعت حیاط آن تقریبا ۸۴ گام مربع بوده و یک مسجد و چندین محراب را در خود جای داده است. در حدود ۶۰۰ یاردی شمال شرق آرامگاه حسین مقبره ی برادر ناتنی وی، عباس، قرار دارد. خیمه ی امام حسین بر جاده ای که به سمت غرب خارج شهر امتداد می یابد، واقع شده است. ساختمانی که در اینجاست (نقشه در نولدک، pl. vii؛ عکس در گروث، pl. lxxxviv، شماره ی ۱۴۵) بر پایه ی نقشه ی یک خیمه بنا شده و در دو سمت ورودی بدل های سنگی از زین های شتر وجود دارد.
فلات بیابانی (حمّاد) غرب شهر قبور پارسایان شیعه را در خود جای داده است. حومه ها، باغها و زمینهای al-Bqere – قرا در شمال غرب و القادریه در جنوب- در قسمت شمالی باغهای کربلا قرار دارند. از جمله مکان های منطقه که یاقوت به آنها اشاره می کند الاقر (al-Aqr) و النوایی (al-Nawayih) هستند.
شاخه ای که از شمال الحله منشعب می شود کربلا را با خط آهن بغداد-بصره مرتبط می سازد. زیارتگاه حسین هنوز هم به خاطر تضمین ورود به بهشت برای افرادی که در این مکان به خاک سپرده شده اند، مشهور است، بنابراین بسیاری از زائرین سالخورده و افرادی که ضعف سلامتی دارند برای مرگ در محلی مقدس به کربلا می روند.
کربلای مدرن مرکز اداری محافظه یا استانی به همین نام است. جمعیت ثابت شهر در سال ۲۰۰۶ برابر با ۷۴۱،۷۴۴ نفر بود، اما طی ماه محرم با ورود زائران شیعه جمعیت به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد.
منبع:
E. Honigmann, “Karbala”, in, E. Bosworth, 2007, Historic Cities of the Islamc World, Leiden, Boston: Brill: 276-278

Email:malihedargahi@yahoo.com

بخشهای پیشین:

مرو (۲)

http://anthropology.ir/node/20589

مرو (۱)
http://anthropology.ir/node/20483

باکو
http://www.anthropology.ir/node/20424

تهران (۵)
http://anthropology.ir/node/20183

تهران (۴)
http://www.anthropology.ir/node/19969

تهران (۳)
http://anthropology.ir/node/19886

تهران (۲)
http://anthropology.ir/node/19448

تهران (۱)
http://anthropology.ir/node/19258

نیشابور
http://anthropology.ir/node/19086

ری
http://anthropology.ir/node/18609

تبریز (۴)
http://anthropology.ir/node/17934

تبریز (۳)
http://anthropology.ir/node/17696

تبریز (۲)
http://anthropology.ir/node/17478

تبریز (۱)
http://anthropology.ir/node/17249

یزد (۲)
http://anthropology.ir/node/16996

یزد (۱)
http://www.anthropology.ir/node/16757

شیراز (۲)
http://anthropology.ir/node/18837

شیراز (۱)
http://www.anthropology.ir/node/16254

اصفهان
http://anthropology.ir/node/15822

مشهد (۳)
http://anthropology.ir/node/18967

مشهد (۲)
http://anthropology.ir/node/15533

مشهد(۱)
http://anthropology.ir/node/15433