معرفی کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان یکی از برجسته ترین آثاری است که محقق دانشمند شوروی بانو پیگولوسکایا پیرامون شهرهای غرب ایران به ویژه بین النهرین در عصر اشکانیان و ساسانیان زیر نظر موسسه ی تحقیقاتی سوربن فرانسه به رشته ی تحریرکشیده است . عنایت الهو رضا مترجم کتاب ، با مقابل قرار دادن متن اصلی روسی و متن فرانسوی کار خود را شروع کرده و با اضافه کردن فصلی تحت عنوان (( شورش در خوزستان در زمان خسرو انوشیروان )) که در متن اصلی آن نیامده به کار خود پایان داده است . مدارک مأخوذ از منابع شرقی پایه و اساس تحقیق نگارنده در این کتاب شده است چرا که در تاریخ شناسی شوروی و دیگر کشورهای جهان ، هنوز اثری پدید نیامده که مسئله ی ظهور مناسبات فئودالی در خاورنزدیک را مورد بررسی قرار داده باشد .
در این اثرگرچه هدف اصلی مؤلف بررسی جوانب متنوع تاریخ و فرهنگ ایران طی سده های سوم تا پنجم میلادی بود ، به منظور روشن ساختن جهات مذکور ، ناگریز به شرح وضع شهرهای ایران در روزگار سلوکیان و پارتیان و ساسانیان شده و به مقایسه ی جهات اقتصادی و اجتماعی آن روزگار با عصر مورد نظر پرداخته است . کتاب نگارنده در ۶ فصل شرح داده شده به این ترتیب که ؛ در فصل نخست نویسنده از شهرهای میان رودان و ایران در عصر هلنیسم و اراضی شهری و شاهی و افول بابل سخن می گوید و نیز به بررسی شهرکرخ بیت سلوک و رویدادنامه کرخ بیت می پردازد . آن گاه از جنگ روم و ایران عصر پارتی برای تسلط بر میانه رود سخن به میان می آورد و نظام اجتماعی پارت و شهرهای قلمرو آن را مورد کند وکاو قرار می دهد . او در پایان این قسمت به بررسی شهرهای عصر پارتی و ساسانی و مقایسه ی نحوه ی اداره ی آن ها می پردازد : « جهت کلی سیاست دولت پارت در مورد شهرها را می توان تلاشی در راه تابعیت شهرها از شخص شاه نامید . شهرهایی که دارای شیوه ی اداره ی پولیس ، گرفتار تضاد های درونی و مبارزه ی شدید طبقاتی بودند اغلب با التجا و توسل به شاه حل و فصل می شد . در صورتی که در دوران ساسانی از خودمختاری شهرها و شیوه ی اداره ی پولیس آن ها اثری نمی بینیم ، در این روزگار همه ی شهرها زیر فرمان و قدرت شاه قرار داشتند .» پیگولوسکایا در بخش دوم اثرش که با عنوان ایران در سده های سوم تا پنجم میلادی و شهرهای آن آمده است ، براساس اسناد و مدارک معتبر به بررسی اوضاع و احوال شهرهای ایران می پردازد . او همچنین در بررسی آثار و نوشته های به جامانده از زبان پهلوی به بررسی سنگ نبشته های عصر ساسانی نظیر کتیبه ی موبد کرتیر و کتیبه ی بزرگ نرسه ، اسناد مهمی را بازخوانی می کند . در همین بخش شهرستان های ایران را معرفی کرده و می نویسد : « همه ی بخش های جزوه ی شهرستان های ایران را نمی توان از نظر تاریخی معتبر دانست و درهمه ی موارد نمی توان با نحوه ی قرائت و استنباط های ناشران جزوه موافقت کرد . » کارنامک اردشیر بابکان ، نامه ی تنسر ، قانون نامه ی پهلوی ، مجموعه ی بختیشوع ، تاریخچه ی کرخ بیت سلوک ، رویدادنامه ی اویابنه وآثار سریانی پیرامون شرح احوال اولیا و قدیسان از دیگر آثاری هستند که پژوهشگر روسی مطالب آن ها را برای شناخت شهرهای ایران موردکند وکاو قرار می دهد . در بخش سوم نیز که تحت عناوین : وحدت ایران و شهرهای جدید ، سیاست خارجی شاپور اول و تقسیمات اداری و ارضی ایران تدوین شده از شهر و شهرسازی در ایران سخن می گوید ؛ مثلا از شهرهایی که شاپور ساسانی ساخته است یاد می کند : شاذشاپور، گنده شاپور، دارا و … دربخش چهارم کتاب ، نظام اجتماعی و مالکیت ارضی در ایران ، نویسنده از پیشرفت مناسبات اجتماعی در ایران عصر پارتی و به ویژه ساسانی سخن می گوید و خانواده ، برده داری ، دستکرت ها ، کانال های آبیاری ، اوضاع آسیاب ها و مالکیت فئودال در ایران را بررسی می کند . این پژوهشگر روس در بخش پنجم اثرش به نقد و بررسی اهمیت شهرها در نظام اجتماعی ایران درسده های ۴ و ۵ میلادی می پردازد و از جمعیت شهرها و امور پیشه وران ، کارگاه های بافندگی ، باج و خراج درشهرها ، بازرگانی و شرکت های تجاری ، وام و وثیقه و بخشش ، وضع “شهرهای شاهی” دراوایل سده های میانه و نظام طبقات و اصناف شهری ایران یادمی کند . وی در این بخش در زمینه ی نقش جاده ی ابریشم در حمل و نقل کالا و شهرسازی درایران سخن می گوید و می نویسد از راه ابریشم ” میوه ، گردو ، رنگ و گیاهان ویژه ی رنگرزی از قبیل حنا و … به چین صادر می شد و پارچه های بافت ایران و محصولات فلزی این کشور در چین بازار خوبی داشت . ” وی ۷۰ صفحه از کتاب خود را به نهضت مزدکیان در بخش پایانی اختصاص داده است که عناوین این بخش عبارتن از : نهضت مزدکیان ، پایگاه اجتماعی نهضت مزدکیان و سیاست کواد ( قباد ) ، نهضت مزدکیان در محیط غیرزرتشتی ، شورش خوزستان در زمان خسروانوشیروان و پیامدهای نهضت مزدکیان . نهضت مزدک در زمان قباد رخ داد و به دست فرزندش خسرو انوشیروان سرکوب شد ولی نهایتا در دگرگونی های اجتماعی جامعه ایران موثر افتاد . با این اوصاف نقایصی از جانب مترجم به نویسنده وارد شده من جمله ؛ توجه نکردن به مشخصات قومی و شرایط اقلیمی ، معرفی نکردن نظام اجتماعی ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان به عنوان نظام برده داری و تفاوت قائل شدن میان بندگان خانگی و بردگان تولیدکننده ی تولیدات مادی که او را از درک صحیح واژه ی بندک ( بنده ) واداشته ، که اگر این درک های نادرست را فاکتور بگیریم کتاب وی اهمیت به سزایی داد . پیگولوسکایا ، نیناویکتورونا ، ۱۸۹۴- pigulevskaia,Nina viktorovna شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان / ترجمه عنایت الله رضا ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
