سیری در هنر و معماری ایران

سیری در هنر و معماری ایران نوشته ی حسین یاوری، تهران، سیمای دانش، ۱۳۸۸
کتاب سیری در هنر و معماری ایران از نخستین مجموعه هایی است که به معرفی هنر و معماری ایران به ویژه در زوایای ناشناخته و راز و رمز های آن پرداخته است.
این کتاب شامل سه فصل است و در انتها تصاویری از آثار هنر و معماری ایران از گذشته تا به امروز به نمایش کشیده شده است. در این نوشتار تأکید بیشتر بر معماری در دوره های مختلفی است که در کتاب آمده است.

فصل اول از کتاب به تعریف و شکل گیری هنر و معماری پیش از تاریخ پرداخته است. در تعریف هنر نظریات ایرانیان و یونانیان باستان، فیلسوف ایتالیایی «بندتوکروچه»، فرانسیس بیکن، امیل زولا، هربرت رید، ارنست فیشر، علی شریعتی، سنت گراها و مدرنیست ها؛ به کار گرفته شده است. در نهایت نتیجه گیری که از مباحث بدست می آید بدین ترتیب است که « هنر بیان زیبایی است از احساسات، ادراکات، عواطف، توانش های فردی و ذوق و مهارت و خلاقیت انسانها که مسئولیتش برقراری ارتباط میان «جهان هستها» با « دنیای بایدها» است» (ص ۱۴).
در بررسی معماری پیش از تاریخ دوران «پارینه سنگی» به عنوان اولین دوره ی هنری انسان معرفی شده که خود به سه بخش کهنه سنگی، میان سنگی و نو سنگی تقسیم می شود. در این بخش نقاشی های غارهای آلتامیرا و لاسکو و نقش برجسته ها و مجسمه های این غارها، اشاره می شود. ” کارشناسان معتقدند که دوره ی دیرینه سنگی از حدود ۴۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال ق.م، دوره ی میان سنگی از حدود ۲۰۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ ق.م و دوره ی نوسنگی از ۱۰۰۰۰ سال پ.م به این سو آغاز شده است” (ص ۱۶). به طور کلی در دوره ی نوسنگی است که انسان از طبیعت جدا شده و دست به ساخت و ساز و تغییر محیط طبیعی خود می زند و در راه تسلط بر محیط خویش گام بزرگی را آن هم در خاورمیانه، بر می دارد و بدین دلیل است که خاورمیانه را «گهواره ی تمدن» نامیده اند.
از آثار شاخص دوران نوسنگی جهان که در این فصل به آنها اشاره شده است می- توان اریحا (از شهرهای قدیمی خاور میانه) و چاتال هویوک حاجیلار ( در آناتولی ترکیه) را نام برد. در انتهای این فصل تصاویری مبتنی بر متن آمده است که به دریافت بصری خواننده کمک قابل توجهی می کند.

فصل دوم از کتاب به هنر و معماری ایران از آغاز تا پایان دوران ایران باستان، می پردازد. در صفحه ی ۲۹ از کتاب آمده است ” معماری سرزمینمان را می توانیم در ادوار تاریخی زیر از آغاز تا پایان ایران باستان مورد مطالعه قرار دهیم:
-معماری ایلامی (عیلامی) – معماری مادی – معماری هخامنشی – معماری اشکانی – معماری ساسانی”.
معماری ایلامی به سه بخش قدیم، میانی و جدید تقسیم بندی شده است و آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته دوره ی میانی یعنی درخشانترین دوره ی حاکمیت ایلامی هاست. در این دوره معابد، گورها و نقش برجسته های فراوانی بدست آمده که از مهمترین آنها «زیگورات چغازنبیل» است. این معبد عظیم به صورت کامل و از تمامی جوانب توسط عکس هایی از نماها و پلان های مختلف، معرفی شده است. لازم به ذکر است که کتاب در دو بخش به توصیف مرحله ی اول ساختمان یعنی معبد به جز زیگورات و مرحله ی دوم که زیگورات چغازنبیل «معبد اعلی» است می پردازد.
هفت تپه ی خوزستان از دیگر آثار معماری در دوره ی ایلامی میانی است که به بقایای مجموعه ی عظیم آن اشاره شده است.

معماری مادی در دو بخش بررسی شده است:
۱- معماری صخره ای که در آن از مصالح آزاد و طبیعی استفاده شده و در دامنه ی کوهها و صخره ها بنا شده است. آثار این معماری اغلب در نواحی غربی ایران و بخشی از کردستان عراق پراکنده شده است. لازم به ذکر است که این معماری ها اغلب جنبه ی مذهبی دارند.
۲- معماری معمولی: ” که آپار آن در مکانهایی چون تپه ی نوشیجان ملایر، گودین تپه، بابا خان، هگمتانه، زیوییه و… قرار دارد و در کاوشهای باستان شناسی بدست آمده است”(ص ۴۱). کتاب به خوبی پلان و نمادهای مختلفی از این مقبره ها، دخمه ها و دژها، ترسیم و توصیف کرده است و خواننده با دیدن این تصاویر احساس نزدیکی بیشتری با این مکانها پیدا می کند.

آن چنان که در کتاب می خوانیم هنر ایران در دوره ی هخامنشی – پارسیان – هنری است شاهی و سرنوشتش با سرنوشت شاهان هخامنشی پیوند خورده است و در دوران کوروش و داریوش به اوج خود می رسد. “بی تردید مهمترین بنای به جای مانده از دوران مذکور « کاخ های شاهی» است، تاریخ ساختمان این کاخ ها به اواسط قرن ششم ق.م بر می گردد و آغاز آن از «مسجد سلیمان» و بعدها در «پاسارگاد» و «تخت جمشید» بوده است”(ص ۵۴). در پاسارگاد مجموعه ای از بناهای کاخ ها، مقابر، پل و کوشک ها بر پا شده است که در کتاب به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته است از جمله ی این مجموعه آثار می توان به تل تخت (تخت سلیمان)، آرامگاه کوروش، کاخ دروازه، کاخ شاهی، کاخ بار عام کوروش، کوشک های باغ شاهی و… اشاره کرد.
یکی ارکان بسیار مهم که نویسنده ی توجه ویژه ای را به آن داشته است ستونها در معماری هخامنشی است. ” ستون عنصر اصلی و اساسی بناهای دوران هخامنشی است و به واسطه ی آن که سر ستونش به شکل سر حیوانات – ندرتا انسان – ساخته می شد، از مجموعه ی دیگر عناصر ساختمانهای تخت جمشید بیرون نمی ماند”ص ۷۰.

” اقوام پارتی (اشکانیان) نه تنها احیاگر معماری روره ی قبل از سلوکی شدند بلکه تحول ملی و عظیمی در زمینه ی شهر ها و معماری ایجاد کردند و در معماری دو عنصر نو ظهور افزودند: یکی احداث گنبد بر روی چهار ضلعی (مربع شکل) از طریق « فیل پوش ها» و دیگری ساختمان ایوان طاق دار”( ص۷۹). در این بخش می خوانیم: آثار معماری شهر نسا، کاخ هترا، کاخ آشور، کوه خواجه، رباط سفید و معبد آناهیتا.
از خصوصیات دیگر در معماری پارتیان تزئینات فراوانی همچون نقاشی و گچ بری است که به گونه ای وسیع به کار گرفته شده است.

در بخش های انتهایی این فصل به معماری ساسانی پرداخته می شود. در این قسمت نیز همچون سایر بخش ها بعد از توضیحی در مورد سلسله ی ساسانی و نحوه ی شکل گیری و توصیف این قوم به معماری آن با جزئیات در توصیفات و تصاویر پرداخته می شود.
“ساختمان های اصلی معماری ساسانی هم مانند هخامنشیان، کاخ های شاهی بود و اصرارشان بر این بود که مانند آنها شاه را در آپادانای خود همانند خدایی که از آسمان فرود آمده نشان دهند”(ص۸۹). برخی گونه های معمماری ساسانی که در کتاب مورد مطالعه قرار گرفته شامل: قلعه ی دختر- فیروز آباد، کاخ فیروز آباد، تخت نشین (طریال)، طاق کسری ( ایوان مداین)، کاخ بزرگ شاپور، معبد آناهیتای بیشابور و کاخ سروستان (تخت سلیمان) است.
” بخش عظیمی از تزئینات وابسته به معماری دوره ی ساسانی گچ بری است. از تزئینات دیگر وابسته به این دوره موزائیک کاری است که به نحوی شایسته در ایوانهای شرقی و غربی « کاخ بیشابور» استفتده شده است”ص ۱۰۳. در ادامه این فصل به صورتی جزئی تر به هنر ایران در این دوره ها پرداخته می شود.

فصل سوم از کتاب به هنر و معماری ایران پس از ظهور اسلام تا دوران معاصر پرداخته است. در صدر اسلام بناها و هنر های تزئینی در دو بخش اساسی تقسیم بندی شده است.
الف- بناها یا معماری اسلامی که بیشتر به صورت مساجد، مقابر، مدارس، کاروانسراها، اماکن مقدس و نیز بازار هستند که از جمله مسجد تاریخانه ی دامغان، مسجد جامع نائین، مقبره های اوایل اسلام، مقبره ی امیر اسماعیل سامانی و گنبد کابوس هستند. ” آنچه مسلم است در این قرون معماران ایرانی به دنبای ابداع نمی رفتند، بلکه سعی داشتند آنچه را بود تکمیل تر کنند” (ص ۱۱۸).
ب- هنر های تزئینی که بیشتر در نگارگری، خوشنویسی، هنرهای صناعی و موسیقی دیده می شود.

در دوره ی سلجوقی معماری ایران مساجد چهاطاقی ساسانی و منزل های خراسانی را مورد تکمیل و توسعه قرار داد و به شکل مربع شکل آجری با پوشش گنبدی رو به سمت قبله ایجاد شد که به آن سبک مسجد چهار ایوانی می گفتند. این سبک در معماری مدرسه و کاروانسرا نیز رعایت می شد. ” در اواخر دوره ی سلجوقی، رنگ و تزئینات گچبری نقش مهمی در معماری به عهده می گیرد که در دوره های بعدی نیز این روش ادامه پیدا می کند”(ص۱۳۶).
در این بخش نیز دو بنای تاریخی به عنوان شاخصه های معماری این دوره؛ مسجد جامع اصفهان و گنبد علی (عالی) به طور کاملی مورد توصیف و ترسیم قرار گرفته اند.

در دوره های ایلخانی و تیموری بدون تردید از جمله بناهای با شکوه گنبد سلطانیه و مسجد جامع ورامین هستند که در اینجا به معرفی خصوصیات آنها پرداخته می شود، علاوه بر این می توان از مسجد کبود تبریز و مدرسه ی غیاثیه خواف نام برد.

” دوره ی صفویه را یکی از اعصار درخشان معماری و هنر ایران می دانیم چرا که تمامی زمینه های هنری از معماری و تزئینات آن، نگارگری و خوشنویسی، موسیقی سنتی، هنر های صناعی، نمایش و در نهایت مباحث حکمی و فلسفی هنر و ادبیان ایران شاهد رشد و شکوفایی هنر و خلق آثار هنری بوده ایم، آثاری که اکنون موجود و یا زینت بخش موزه های سراسر جهان است. معماری دوره ی صفویه که به نام یا سبک اصفهانی معروف است در بناهای مساجد، کاخ ها، کاروانسراها، مدارس، مقابر، حمام ها، پل ها و بازارها به چشم می خورد” (ص ۱۶۵-۱۶۶)
از جمله نمونه هایی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته اند مسجد امام (شاه سابق) اصفهان، کاخ عالی قاپو و آرامگاهها هستند. بنابر آنچه در مورد آرامگاهها آمده است در دوران صفویه و روزگار پس از آن این آرامگاهها سیر قهقرایی را طی کرده اند. جایگاه طبیعی چنین آرامگاههایی اغلب کاملا بزرگ و مجلل بوده در حالیکه در این عصر بقاع بزرگ مذهبی ایران کم و بیش با هیأت ظاهری قطعی خود رسید و امروز به همان شکل بر جای مانده است.
در این دوره برای تبلیغ و اجرای احکام و شعایر مذهبی مدارس زیادی ساخته شده است. ” عناصر فضایی-کارکردی مدارس عبارت بوده است از: حجره، مَدرس، کتابخانه، مسجد، اتاق های خادم، چراغ دار و آبکش و سرویس های بهداشتی”(ص۱۸۰). حمام ها، کاروانسراها و پل ها از دیگر مواردی هستند که در ادامه ی این فصل بدانها پرداخته می شود. لازم به ذکر است که در هر یک از این بخش ها به ذکر نام و محل قرار گیری اماکن به گونه ای جزئی پرداخته می شود، پیش از پایان بخش معماری دوره ی صفویه نیز فهرستی از مهمترین مساجد احداث شده در این دوره آورده شده است.
کتاب در نهایت به بررسی معماری و هنر ایران از پایان دوره ی صفویه تا به امروز پرداخته است. ” از آثار شاخص معماری در این دوره با ید از مدرسه و مسجد بزرگ آقا بزرگ در کاشان، مدرسه و مسجد سپهسالار (شهید مطهری)، عمارت کلاه فرنگی و بازار وکیل شیراز – مربوط به دوره ی زندیه – و کاخ گلستان نام برد”(ص۲۱۸). در ادامه ی کتاب نیز مروری بر مدارس ایرانی از پایان دوره ی قاجاریه تا دوران معاصر و نیز اشاره ای به حمام سازی از پایان دوره ی صفویه تا دوران معاصر می شود.
کتاب سیری در هنر و معماری ایران را بایستی کتابی جامع دانست که معماری و هنر ایرانی را در سیری اجمالی ولی کامل از کهن ترین زمان تا دوران معاصر به تصویر کشیده است و خواننده را با تمامی زوایا و جزئیات بناها، مقبره ها، مساجد، کاخ ها و تمامی اماکنی که در کتاب ذکر آن آمده است آشنا می سازد.

فهرست مطالب:
فصل اول: تعریف هنر و شکل گیری هنر و معماری پیش از تاریخ
فصل دوم: هنر و معماری ایران از آغاز تا پایان دوران ایران باستان
۲-۱- کلیات
۲-۲- معماری ایران از کهنترین زمانها تا پایان دوران ایران باستان
۲-۲-۱-معماری دوره ی ایلام
۲-۲-۲- معماری ماد
۲-۲-۳- معماری دوره ی هخامنشی
۲-۲-۴- معماری دوره ی پارتیان (اشکانیان)
۲-۲-۵-معماری دوره ی ساسانی

۳-۲- هنر اران از دوره ی پارینه سنگی تا دوره ی ماد
۲-۴- هنر ایران در دوره های ماد و هخامنشی
۲-۵- هنر ایران در دوره ی اشکانی
۲-۶- هنر ایران در دوره ی ساسانی

فصل سوم: هنر و معماری ایران پس از ظهور اسلام
۳-۱- مقدمه ای بر هنر اسلامی
۳-۲- بناها و هنر های تزئینی اسلامی
۳-۳- هنر و معماری ایران در صدر اسلام (قرون اولیه ی اسلامی)
۳-۳-۱- معماری ایران در اوایل اسلام
۳-۳-۲- درباره ی سایر هنرهای ایرانی در صدر اسلام (از اوایل ظهور اسلام تا آغاز دوره ی سلجوقی)

۳-۴- هنر و معماری ایران در دوره ی سلجوقی
۳-۴-۱- معماری ایران در دوره ی سلجوقی
۳-۴-۲- سایر هنر های ایرانی در دوره ی سلجوقی

۳-۵- هنر و معماری ایران در دوره های ایلخانی و تیموری
۳-۵-۱- مقدمه
۳-۵-۲- معماری ایرانی در دوره های ایلخانی و سلجوقی
۳-۵-۳- سایر هنر های ایرانی در دوره های ایلخانی و تیموری

۳-۶- هنر و معماری ایران در دوره ی صفویه
۳-۶-۱- مقدمه
۳-۶-۲- معماری ایران در دوره ی صفویه
۳-۶-۳- درباره ی سایر هنرهای دوره ی صفویه

۳-۷- هنر و معماری ایران از پایان دوره ی صفویه تا به امروز
۳-۷-۱- مقدمه
۳-۷-۲- معماری ایران پس از دوره ی صفویه تا به امروز
۳-۷-۳- سایر هنرهای سنتی ایران بعد از دوران صفویه

تصاویری از آثار هنر و معماری ایران از گذشته تا به امروز

پرونده ی معماری ایرانی
http://anthropology.ir/node/11011

Email:malihedargahi@yahoo.com