ژان فرانسوا دُرتیه برگردان الهام باقری
رایگان، آزادانه نوشته شده توسط میلیون‌ها ناشناس و بدون هیچ سلسله مراتبی، ساختار ویکی‌پدیا به جامعه‌ای آرمانی که در حال فعالیت است شباهت دارد. راز این ساختار چیست؟
نوشته‌های مرتبط
تصور کنید به دلایل استنادی، در جستجوی اطلاعاتی در مورد لوئی فیگیه، دانشنامه‌نویس قرن ۱۹ که تقریبا همه او را از یاد برده‌اند هستید. با جستجو در گوگل، خیلی زود به یادداشت ویکی‌پدیا که به او اختصاص داده شده است برمی‌خورید. بنابراین پیش از این کسی مشغول نگارش یادداشتی نسبتا دقیق در مورد این شخص بوده است. این نویسنده ناشناس چه کسی است؟ برای دانستن این موضوع، باید به «تاریخچه» که در قسمت بالایی صفحات ویکی‌پدیا قرار گرفته است بروید. این صفحه تمام مشارکت‌ها، از نگارش اولیه تا خیرخواهانه‌ترین ویرایش‌های بعدی (مانند غلط‌های املایی) را نشان می‌دهد. این صفحه همچنین دارای قسمتی با عنوان «لیست نویسندگان» است. افراد زیادی در نگارش یادداشت «لوئی فیگیه» شرکت داشته‌اند. همه آن‌ها دارای اسم مستعار هستند: Badmood ، Colporteur ، Fagairolles 34 ، Hugo.soria و چند نفر دیگر. Colporteur اولین یادداشت را نوشته است و دیگران تنها مطالبی را به آن اضافه کرده و یا ویرایش‌های کوچکی انجام داده‌اند. بنابراین قابلیت ردگیری متن کامل است. به طور مثال، توضیحی عالمانه توسط کاربری با نام Gloubik نوشته شده است: «فیگیه نمی‌توانست در فاصله سال‌های ۱۸۴۷ تا ۱۸۵۴ در مجله علمی فعالیت داشته باشد، زیرا این مجله در سال ۱۸۶۳ به وجود آمد».
Colporteur چه کسی است؟ برای دانستن این موضوع کافی است روی اسم او کلیک کنید. در صفحه او، او خودش را این‌گونه معرفی کرده است: «مسئول ارتباطات یک شهر، نویسنده آثاری در مورد ارتباطات عمومی، سپس دستیار پارلمانی و در نهایت فراری در روستایی در بوردو، میان لاماها و گوسفندان و همچنین کتاب‌های قدیمی». همچنین از طریق همین صفحه به «پروژه» های او نیز پی می‌بریم.
در سال ۲۰۰۶، Colporteur می‌نویسد: «من با سرسختی به دنبال این هستم تا رمانی هیجان‌انگیز از قرن ۱۵ میلادی که چهار سال پیش آن را شروع کرده‌ام را تمام کنم. اگر ویکی‌پدیا و الزام آن نبود، خیلی قبل‌تر از این‌ها تمام شده بود. مراقب وابستگی به ویکی‌پدیا باشیم!» او همچنین از دیگر برنامه‌هایش صحبت می‌کند: «تمام کردن مدخل “صحافی” با کمک خیره‌کننده و محرک ویکی‌نویس‌هایی که در نگارش این مقاله سهیم هستند (پروژه من وقتی که دیگر تحت تاثیر آبجو نباشم)».
چه کسی در ویکی‌پدیا می‌نویسد؟
Colporteur، Fagairolles 34، Goublik و … بخشی از ویکی‌نویس‌هایی هستند که در نگارش مقاله‌های ویکی‌پدیا، از زمان تاسیس آن در سال ۲۰۰۱ تاکنون مشارکت می‌کنند. در سال ۲۰۰۱، نویسنده‌های فرانسه زبان ویکی‌پدیا دو نفر بودند. در سال ۲۰۱۱، این رقم از مرز ۶۵ هزار نفر گذشت. این‌ها چه کسانی هستند؟ در اصل، هرکسی با هر سنی، هر محیطی و هر شرایطی می‌تواند در ویکی‌پدیا مشارکت کند زیرا دایره المعارف برای همه آزاد است. اما آمارها چیز دیگری را نشان می‌دهد: نگارنده‌های ویکی‌پدیا پروفایلی شخصی دارند. یک تحقیق بین‌المللی با عنوان «بررسی ویکی‌پدیا» در مارس ۲۰۱۰، نشان داد که ویکی‌نویس‌ها جوان (به طور میانگین ۲۵ ساله) و نسبت قابل توجهی از آنان مرد (۸۷ درصد در مقابل ۱۳ درصد زنان) هستند. این داده‌ها توسط مطالعه‌ای فرانسوی در سال ۲۰۱۱ تایید شد. ویکی‌پدیا که اساسا برای همه آزاد است، توسط گروه اندکی از نخبگان ( ۰.۷ درصد استفاده‌کنندگان نویسنده نیز هستند) و سایرین که اغلب جوان و دارای مدرک تحصیلی هستند محقق شده است. آن‌ها به یک سوم جدید وضعیت فرهنگی – «کارگران دانش» (دانشجویان، کارمندان، فارغ‌التحصیلان، معلم‌ها، مهندس‌ها و …) – تعلق دارند که «فرهنگ سوم» ی را ایجاد و محافل دانشگاهی و رسانه‌ای را آزاد می‌کنند.
اگر خود جیمی ولز، که یکی از بنیان‌گذاران ویکی‌پدیا است، را در میان گروه محدود مشارکت‌کنندگان در نظر بگیریم، تنها اقلیت ناچیزی اصل محتوا را محقق کرده‌اند. جیمی ولز نیز تایید کرده است که حدود ۵۰۰ مشارکت‌کننده اصل محتوای ویکی‌پدیا را نوشته‌اند. او همچنین با اندکی ادعا گفته است: «تمامی آن‌ها را می‌شناسم». این بررسی برای ایده‌ی یک وب مشارکتی که در آنجا سربازان کوچک گمنام هرکدام سنگی برمی‌دارند تا بنای بزرگی را سرهم کنند مشکل ایجاد می‌کند.
آرون سوارتز، جوان فعالی بود که می‌خواست این حقیقت را با برقراری تحقیقی شخصی بر روی نگارنده‌های ویکی‌پدیا بررسی کند. نتایج او بسیار ملایم‌تر بودند. افراد کمی وجود دارند که تاثیر بسیاری می‌گذارند. اما رقم بالایی از مشارکتهای آن‌ها جزئیات را آشکار می‌کند: آن‌ها «باغبانی» (پاک‌سازی و بهبود بخشیدن مقاله‌ها) می‌کنند. پشت سر آن‌ها، «دنباله‌ی لباس بلند»ی را می‌بینیم تشکیل‌شده از مشارکت‌کنندگان کوچکی که منابعی در حیطه‌ی مورد علاقه‌شان را تهیه می‌کنند (عاشقان سینما، صید اردک‌ماهی، فیزیک هسته‌ای یا کلیساهای جامع گوتیک). بنابراین می‌توان پروفایل نویسنده‌ها را به دو گروه بزرگ تقسیم کرد: نگارنده‌های دقیق و مشارکت‌کننده‌های منظم.
مشارکت‌کنندگان چه انگیزه‌هایی دارند؟
بدون تعجب، اگر به مشارکت‌کنندگان رجوع کنیم، اولین انگیزه آن‌ها به صورت خیرخواهانه‌ی آرمان‌گرایانه‌ای این‌گونه آشکار می‌شود: «ایده به اشتراک گذاشتن دانش را دوست دارم و می‌خواهم آن را در اینجا سهیم شوم». این پاسخی است که ۷۲ درصد از مشارکت‌کنندگان در یک تحقیق بین‌المللی در سال ۲۰۱۰ بیان کرده‌اند. انگیزه‌های شخصی (شناخته شدن) خیلی اندک هستند. اما اگر کمی با دقت و از نزدیک نگاه کنیم، همه‌چیز از زاویه‌ی دیگر نمایان می‌شود.
دو روش برای مشارکت در ویکی‌پدیا وجود دارد: به عنوان عضو ناشناس (در هر لحظه، می‌توان هر مقاله‌ای را ایجاد و یا ویرایش کرد) و یا به عنوان مشارکت‌کننده عضو شده. عضو شدن با ثبت‌نام تحت عنوان نام اصلی و یا اسمی مستعار انجام می‌شود. این ثبت‌نام اجازه می‌دهد که در صفحه اصلی معرفی شویم و با دیگر مشارکت‌کنندگان گفتگو کنیم. همچنین، در صورتی که در صفحات ما تغییری ایجاد شود، مطلع خواهیم شد. بنابراین با ثبت‌نام، یک فعالیت مهم اجتماعی شکل می‌گیرد: ما وارد یک انجمن می‌شویم.
از این لحظه، نوعی معاشرت برقرار می‌شود. در هنگام نگارش دلمان می‌خواهد آن را بیش از زمانی که به تنهایی می‌نویسیم درست انجام دهیم، چرا که خودمان را مورد قضاوت دادگاهی هرچند نامرئی احساس می‌کنیم. ارتباطی کم و بیش تنگاتنگ ایجاد می‌شود: تبادل انجام می‌دهیم، اطلاعات را به اشتراک می‌گذاریم، سرگرم می‌شویم، شوخی و گاهی حتی بحث می‌کنیم. این نوع معاشرت که از تفاهم، میل به خیرخواهی و رقابت‌های کوچک تشکیل‌شده، «همکاری» را آشکار کرده و به آنچه که در گروه‌های ورزشی، آزمایشگاه‌های پژوهش و یا شرکت‌ها می‌بینیم نزدیک می‌شود.
مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا ناشناس هستند؟ نه واقعا! حتی با اسم مستعار، ما خیلی زود عضوی از اجتماع می‌شویم. از جنبه بحث‌های عمومی، ما می‌توانیم شهرتی خوب یا بد کسب کنیم و یا کاری کنیم که دیگران ما را بشناسند. نبردی میان مشارکت‌کنندگان وجود دارد. «ویرایش شده» یا تشویق شده توسط دیگران نیز به حساب می‌آید.
این مشارکت‌ها گاهی حتی به دیدار ختم می‌شود: «دلم می‌خواست چند نفر از ویکینویسهای تولوز را ملاقات کنم»؛ این را Fabrice Ferrer 2.0 می‌گوید که به عنوان «مدیر» ویکی‌پدیا انتخاب شده است. مدیر، مشارکت‌کننده‌ای منظم و داوطلب است که در اطمینان از صحت محتوا نقش داشته و در موارد دعوا، هنگامی که یک درگیری در خصوص موضوعات «حساس» (مثل هیتلر یا جانداران دست‌کاری شده ژنتیکی) مشارکت‌کنندگان را رو در روی یکدیگر قرار می‌دهد، مداخله می‌کند. بنابراین مدیر می‌تواند تصمیم بگیرد که یک صفحه به صورت موقت غیرفعال شود (او به خواننده‌ها از طریق پیامی بر روی صفحه اطلاع داده می‌دهد). او همچنین می‌تواند از دسترسی برخی «خرابکاران» که هدفشان به هم ریختن مقاله‌ها و وارد کردن محتوای بدخواهانه است جلوگیری کنند. مدیر توسط انتخاباتی میان گروه ویکی‌نویس‌ها تعیین می‌شود. انتخابFabrice Ferrer 2.0، یکی از ۱۹۷ مدیر ویکی‌پدیای فرانسه، هدف یک رای‌گیری آنلاین شد. می‌توانیم نظر رای دهندگان در مورد کاندیدا را بخوانیم: «بهترین کار در خصوص صحت محتوا، مشارکت‌کننده‌ای جدی، پیگیر و میانه‌رو»، «پسری جدی و قابل اعتماد» توسط کاربر gillom و «مشارکتهای عالی» توسط کاربر Alchemica.
این «جوامع» ویکی‌پدیا را چگونه می‌توان توصیف کرد؟ این‌ها جوامعی بسته در نظر یک فرقه یا اعضای یک باشگاه و نه حتی غبار یک جمعیت ناشناس نیستند. آن‌ها وظیفه دارند با یک بافت اجتماعی کم و بیش متراکم که از تاثیرات متقابل چندگانه‌ساخته شده و در آن برخی با شور و شوق بیشتر کاندید می‌شوند ارتباط داشته باشند. این موضوع به تشکل مبلغان (نظامی یا مذهبی) همراه با حامیان، طرفداران، مبارزان اصلی و نیمه‌حرفه‌ای آنان شبیه است. هنگامی که به قلب ویکی‌پدیا وارد می‌شویم، عالم صغیر انسانی را کشف می‌کنیم که با معاشرت، تبادل، ارزش‌های جمعی، تفاهم، میل به شناخته شدن، رقابت‌های کوچک و سلسله مراتبی براساس اعتبار، تقریبا شبیه دیگر عوالم است.
در طی زمان، ویکی‌پدیا به سیستمی مجهز شده است که شامل این موارد است: قوانین عملی (اصل بی‌طرفی، جملات مرجع)، هنجارهای تولید (ساختار مقاله‌ها، پاورقی‌ها)، ابزار مدیریت تعارض‌ها (بحث‌ها، میانجی‌گری، رای‌گیری، مراجعه به مدیر)، مدیریتی غیر اداری (وضعیت «مدیر» یا «دیوان‌سالار»)، گروه‌های متخصص (مترجمان، «آتش‌نشان‌های» صحت محتوا)، ربات‌های خودکار (ربات‌هایی که در میان صفحات گشت‌زنی کرده و اشتباهات و فعالیت خرابکاران را علامت‌گذاری یا پاک می‌کنند)، «بیسترو» یا کافههای آنلاینی که در آنجا می‌شود بحث کرد، چندین پروژه هم‌گروه (ویکی‌واژه، ویکی‌کتاب، ویکی‌گفتاورد، ویکینبشته، ویکی‌خبر)، تشکلی مرکزی (بنیاد ویکی‌رسانه)، مکتب‌های فکری (métapédiens, inclusionnistes, délationnistes, mergistes)، دشمن‌ها (ضد دانشنامه‌نویسانی که هدفشان مخالف با دانشنامه است)، نقدها و ناامیدی‌ها.
معایب سیستم
ده سال از تاسیس موسسه ویکی‌پدیا می‌گذرد. حالا چهره‌ای گوناگون به خود گرفته و بهای موفقیت بین‌المللی خود را نیز می‌پردازد. با افزایش بی‌وقفه حجم مقاله‌ها (همراه با انشعابات متعددشان) و یکدست‌سازی قوانین نگارش، بهای ورود در تشکیلات بسیار بیشتر از گذشته شده است. دیگر چندان جایی برای فلاسفه‌ی نوپا یا تاریخ‌نگاران بداهه‌سرا وجود ندارد. سطح توقع مورد نیاز بسیار افزایش یافته است. این مقرراتی شدن دانسته‌ها واکنش‌های خصمانه، نقد، دلسردی و کناره‌گیری را برمی‌انگیزد. در سال ۲۰۰۹، برای اولین بار از زمان تاسیس ویکی‌پدیا، شمار مشارکت‌کنندگان آن شروع به کم شدن کرد.
اگر امروزه دوباره به صفحه کاربری Colporteur سری بزنیم، می‌بینیم در همان قسمتی که در سال ۲۰۰۶ خود را «قربانی وابستگی به ویکی» معرفی می‌کرد حالا نوشته شده است: «پس از اختصاص مدت زمان و انرژی بسیار در ویکی‌پدیا، دیگر تنها به صورتی فرعی و نامنظم مشارکت خواهم کرد. ویکی‌پدیا وارد مرحله‌ای از نابودی همراه با بی‌انگیزگی شده است. به جای نگارش مدخل‌های جدید، مطالب قدیمی – هنگامی که توسط حمله‌های صریح فقیر نشده باشند- زره‌پوش می‌شوند. این درست یک دگرگونی پیش‌بینی نشده است…».
امروزه برخی ویکی‌پدیا را به دلیل نبود سخت‌گیری و دقت ترک می‌کنند. برخی دیگر به دلیلی کاملا برعکس، زیرا ویکی‌پدیا بیش از حد نخبه‌گرا و «بسته» شده است. با وجود این، این اجتماع نیمه‌رسمی از نویسندگان موفق شده است که در طی زمان دانشنامه‌ای را ایجاد کند که از نظر کیفیت و غنا نمونه است. دیگر زمان آن ترس ابتدایی که از ویکی‌پدیا وجود داشت و گمان می‌رفت که همه آماتورهای سیاره تبدیل به کمدهایی پر از همه چیز می‌شوند گذشته است. ویکی‌پدیا هنوز هم مخالفان خود را دارد؛ چندین تحقیق قابل اطمینان بودن مقالات ویکی‌پدیا را در بررسی با معادل آن‌ها در دیگر دانشنامه‌های موجود در بازار نشان داده است.
Voyage au coeur de Wikipédia
Jean-François Dortier
Publié le 08/07/2011
>> Consulter le sommaire
Mensuel N° ۲۲۹ – août – septembre 2011 Magazine des sciences humaines