ساز و کار دیکتاتور

ساز و کار دیکتاتور

آنتونی بورلو برگردان عبدالوهاب فخریاسری

لئوناردو شاشا (١٩٨٩-١٩٢١) به فضیلت خرد باور داشت. عاشق داستان‌های چندخطی (داستان‌چه)، روایت‌های کوتاه و روح‌بخش، و حکایت‌های جمع و جور بود. نبوغ‌اش در اشکال خرد -حکایت‌های ولترگونه، رمان‌های پلیسی، حاشیه‌نویسی بر کتاب‌های دیگران- و داستان‌هایش اغلب در محدوده‌های تنگ جغرافیایی -سیسیل، سرزمین زادگاه‌اش، شهرستان‌اش، حتی روستایش- جای می‌گرفتند. نه به خاطر شهرستانی بودن، بلکه به این دلیل که می‌اندیشید جزء دربرگیرنده کل است و خرد کلان را در خود دارد و این که رویدادی متفاوت، داستانی ساده، می‌تواند واقعیتی کم و بیش غبارآلود را قابل فهم و دریافت سازد.

از نظر شاشا هیچگاه جای اندیشیدن درباره سیاست، تاریخ و حتی متافیزیک خالی نبوده، اما اغلب آن بر سر سوزن، بر سر هسته‌ای‌ خرد اما سخت و غیرانتزاعی آرمیده است. از این رو، هیچ جای شگفتی نیست که زندگی ادبی‌اش را با گردآوری چند قصه‌ کوتاه -سی‌تایی داستان بسیار کوتاه درباره حیوانات، هر یک در چند خط، شاعرانه، اما بدون لفت و لعاب- آغاز کرد. این قصه‌های دیکتاتور (١) که در ١٩۵٠ منتشر شدند، زیبایی لافونتن را ندارند: اثیری، میانه‌گیر همچون عهد باستان، بیشتر یادآور ازوپ بودند تا فدر. اما این بیشتر جرج ارول بود که قصه‌نویس ما شاشا را دنبال کرد. در ذکری از این نویسنده بریتانیایی در حاشیه کتاب‌اش، اشاره می‌کند که از آغاز قصه‌هایش را چگونه می‌دید: همچون تکمله‌ای بر مزرعه حیوانات.

قصه‌هایش نه چکامه‌ای روستایی، بلکه دنیای چپاول و سلطه، فریب و وحشت است که با طنزی تلخ به آن پرتو افکنده است. تنها چند سال پس از سقوط بنیتو موسولینی، همه می‌توانستند چهره ایتالیای فاشیست را در آن بازشناسد؛ جایی که شاشا در آن بزرگ شده، اندکی پیش از راه‌پیمایی در رم متولد شده و، در کودکی، در جنبش جوانان بالیلا ثبت نام کرده بود. همچنان که پیر پائولو پازولینی نیز به آن اشاره کرد، زمانی که می شد در آن به آسانی در شمایل‌های قصه‌ها دریافت که چه کسانی را از نظر سیاسی قابل سرزنش می‌د‌اند، «[گالیاتسو] چیانو یا [آکیله] استاراچه» و پی برد که چگونه سردسته مریدان سادیستی را به نام این یا آن حیوان محکوم به مرگ می‌کند … اما پازولینی این را هم دریافته که این قصه‌ها، که به نظر می‌رسد «علاج واقعه پس از وقوع» باشند، تنها پاسخی دیرهنگام نیستند، بلکه نگاهی به گذشته و زمان سپری شده نیز هست. قصه‌ها، پالوده از آلودگی‌ها، پرداخته به جوهره، و پیراسته از خس و خاشاک تاریخی، به نوعی «جاودانگی» و در عین حال «روزمرگی» نایل شده‌اند. در واقع، بیشتر از آن که تابلوی دوره فاشیست باشند، نمایشی از نخستین دگرسانی موضوعی فارغ از زمان‌ا‌ند: قدرت. قدرت درهم شکننده کلیسا، قدرت رازگونه مافیا، تبانی و رقابت احزاب بزرگ بر سر قدرت: شاشا، در این یا آن کتاب خود، همواره با شیفتگی بی‌تابانه‌ای به آن باز می‌گردد. قصه‌های دیکتاتور، که چیزی هم به نظر نمی‌رسد، این برنگری قدرت را با نشان دادن خشونت‌اش، فریبندگی‌هایش، و نابهنجاری‌های بسیاری که بارمی‌آورد و زنده به آن‌هاست می‌آغازد.

اما، این تنها وحشی‌گری قدرتمندان نیست که شاشا به روی صحنه می‌آورد. نیش خود را به سلطه‌پذیران و تجاهل‌شان در مصاف با سلطه‌گران نیز می‌زند. در ادامه آثارش، چهره‌‌های از یاد نرفتنی مقاومت -مثل دیه‌گو لا مانیای مرتد در مرگ مفتش، بازرس روگاس در زمینه، یا اسقف آنجلو فیکارا در طرف عهدشکنان- را در قلب کتاب‌هایش قرار می‌دهد (٢). اما در قصه‌های دیکتاتور، حرفی از مقاومت نیست؛ شاشا بیشتر شما را به نظاره مصالحه، کناره‌گیری، کنار آمدن، و تمام همدستی‌هایی می‌برد که تنها ظلم را پایدار می‌سازند. این تن دادن به قدرت را، او، در آثاری دیده بود که در زمان موسولینی منتشر می‌شدند و در آن‌ها مردم در فاشیسم «مثل این که داخل پوست خود» به ظاهر زندگی می‌کردند. او، این را، تازه در سالیان آخر دهه ١٩٧٠ محرمانه با مارسل پادوانی روزنامه‌نگار در میان گذاشت: «به نظر من بخش بزرگی از مردم ایتالیا هنوز در دوران فاشیسم مثل این که داخل پوست خود باشند به سر می‌برند (٣).»
این ارزیابی تیره و تار «در دوران فساد»(۴) چهره داستان‌نویسی را به تصویر می کشد که مشهور به بدبینی بود. هرکس به میزان تاثیرپذیری اش در این قصه ها، نقش وقایع دوران کنونی را می بیند.

١- لئوناردو شاشا، قصه‌های دیکتاتور (به دو زبان، ویرایش نخست: ١٩۵٠)، برگردان ژان-نوئل شیفانو، مقدمه از پیر پائولو پازولینی، ناشر ایپسیلون، پاریس، ٢٠١٧، ٨٠ صفحه، ١۵ یورو.

٢- انتشارات فایار آثار کامل او را به چاپ رسانده است.

٣- لئوناردو شاشا، سیسیل به مثابه استعاره. گفتگوها به ایتالیایی با مارسل پادووانی، Stock، پاریس، ١٩٧٩.

۴-«لئوناردو شاشا: داستان‌نویس دوران تباهی»، کارگاه رمان، شماره ٨٨، پیر-گیوم دو رو، پاریس، دسامبر ٢٠١۶، ١٨٧ صفحه، ٢٠ یورو.

انسان شناسی و فرهنگ ناشر مجله لوموند دیپلماتیک در ایران است

لوموند دیپلماتیک ماه مه ۲۰۱۷