در جهان معاصر، پس از ورود به دنیای مدرن، هنجارهای زیبایی به ناگاه متحول شده و علاوه بر تغییر ظاهر افراد، منجر به بروز تغییرات اساسی در حوزه های اقتصاد و سلامت نیز شده است. بخش اعظم این تغییرات تحت عنوان انتظارات فرهنگی اجتماعی، به بدن تحمیل می شود. امروزه، بدن کنترل شده، نیز چون کالاهای نمادین مصرفی، می تواند به نوعی، نشان دهنده موفقیت و دستاورد فردی باشد. نهایتا می توان گفت که ارزش های نوین زیبایی و جایگاه بالای اجتماعی در داشتن ظاهری مدرن، معرفی شده که برای پوشش، اندام و صورت فرد استانداردهای مشخصی را تعریف می نماید، و سرانجام با تبلیغات و بازنمایی در رسانه ها، اشاعه یافته به سیستم های تربیتی رسوخ نموده و در نسل بعد بازتولید می گردد.
امروزه می توان دید که علم پزشکی که با هدف نجات جان انسان ها و بهبود کیفیت زندگی بنیان نهاده شده بود به صورت صنعتی درآمده که بخش قابل توجهی از آن دارای اهداف تجاری شده و خدماتی تحت عنوان گونه های مختلف زیبایی ارائه می دهد. این رویکرد از موارد جزئی در حد توصیه هایی برای تقویت پوست و مو تا مواردی عمیق تر چون جراحی های سنگین با بی هوشی را شامل می گردد و مشتریان فراوانی هم دارد. به عبارتی، همان طور که مری داگلاس (لو برتون ۱۳۹۸) بیان می دارد، بدن انسان در واقع از طریق فرهنگ ساخته می شود و شکل می گیرد. بدن، نمادی از نظامی تکمیل شده است و مرزهای بدن، بازنمایی از مرزهای مورد تهدید و شکننده هستند.
نوشته‌های مرتبط
تلقی انسان از زیبایی و جذابیت، در مکان ها و زمان های مختلف متفاوت بوده و نمی توان الگوی یکسانی برای بدن زیبا یا انسان زیبا ارائه داد. امروزه چاقی امری نکوهیده تلقی می شود اما کمتر از صد سال پیش در ایران و تا چند قرن پیش در اروپا، چاقی نشان از تمول و دسترسی نامحدود فرد به منابع غذایی داشت. پس به نوعی، چاقی نشانی از جایگاه اجتماعی و مالی فرد داشته، لاغری، نشانی از ضعف و نداری بود. در متون ادبیات کهن فارسی نیز، همواره تشویق به قناعت و پرهیز از پرخوری، در راستای عدم توجه به مال دنیا به چشم می خورد که البته مخاطب آن عوام بوده است. گویی نویسندگان متون به فکر توجیه وضع موجود بوده، سعی در این داشتند تا عامه بی چیز را قانع سازند که با بخور و نمیرشان بسازند و احتمالا سر به شورش و ناسپاسی برنیاورند. فوکو (۱۳۹۶) در خصوص اروپای پیش از قرن ۱۸ نیز بر همین باور است که گویی دستورات اخلاقی عمدتا نظارت بر مرگ و آخرت، داشته اند و زندگی دنیوی را بی ارزش می شمردند لذا به دنبال خوراک رنگارنگ رفتن و تن پروری ضدارزش برشمرده می شد. حتی تا زمان جنگ جهانی، به دلیل کمبود غذا چاقی چندان همدلانه به نظر نمی رسید. در حالی که پس از ظهور مدرنیته، با تغییر ساختار نهادهای حاکم، معنای اخلاقیات نیز دگرگون شد و نظارت بر زندگی و کیفیت آن در صدر دستورات جای گرفت. شاید امروزه که غذاهای متنوع، در بسته بندی ها و بشقاب های رنگارنگ سرو می شود، حالا نه گفتن به این همه، یا حق انتخاب داشتن موجب تمایز و نوعی برتری باشد. خصوصا این که نگرش علمی هم به زمینه تغذیه آمد و اضافه وزن را برای سلامتی مضر اعلام نمود تاثیر عمده ای در روال این تغییر سلیقه عامه داشت. در نتیجه محبوبیت چاقی در امریکا از بین می رود. آمریکایی که نه تنها قطب سرمایه داری جهان بود بلکه با تکیه بر صنعت سینما در هالیوود، سبک زندگی اش را به تمام جهان صادر می نمود. از نیمه دوم قرن بیستم، با اغراق در نتایج مضرات چاقی، بدن لاغر، تبدیل به مد جهانی شده، سلیقه عموم را در دنیا تحت تاثیر قرار داد. در ایران هم به تبع آن، مشخصه های بدن زیبا، از زنان دربار قاجاری، به اندام کشیده و باریک و بینی کوچک بدل شد. به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا ۱۳۹۹) حدود ۲۵ هزار نفر سالیانه در ایران جراحی زیبایی بر روی بینی شان انجام می دهند. بعد از آن، عمل لیپوساکشن یا همان کشیدن چربی های اضافی بدن دومین عمل جراحی زیبایی پرطرفدار در ایران است.
نکته قابل توجه این است که در الگوهای تبلیغ شده زیبایی، تصویری اغراق شده و به دور از واقعیت، چنان به افراد جامعه القا می شود که همواره احساس کمبود و نارضایتی از بدن و ظاهر شخص ایجاد می گردد. عکس های روتوش شده و فیلترهای تغییر چهره نیز بر احساس عدم اعتماد به نفس و اضطراب خصوصا در جوانان می افزایند. این نارضایتی ها به حدی بوده که در بسیاری موارد علاوه بر هزینه های مالی، به ذهن افراد رسوخ کرده، موجب احساس گناه از خوردن، بیزاری از خود، افسردگی و رواج روزافزون بیماری هایی چون انورکسیا یا بی اشتهایی مفرط شده است. در سال ۲۰۱۹ آمریکا به عنوان مظهر مصرف گرایی جهان با داشتن شرکت های بزرگ بین المللی، مرکزیت سینما و رسانه با هالیوود توییتر و اینستاگرام، در صدر جدولِ تعداد عمل های جراحی زیبایی قرار دارد. رژیم های غذایی مختلف، قرص های لاغری، جراحی های زیبایی، پودرهای مکمل، در راستای تلاش برای داشتن بدنی عاری از چربی و باریک و بی مو برای زنان، و بدنی عضلانی و موهای پرپشت برای مردان به شاخه ای از صنعت و تجارت بدل شده اند. اخیرا کشور نروژ در مقابله با این جریان، قانونی را به اجرا گذاشته که اینفلوئنسرها در شبکه های اجتماعی، در صورت دستکاری تصاویر و استفاده از فیلترهای کامپیوتری باید این نکته را به مخاطبانشان اعلام کنند که در صورت تخلف، مجازات خواهند شد (هافینگتون پست ۲۰۲۱). اما این رویکرد نیز به نوعی در راستای کنترل بدن از موضع قدرت به گونه ای دیگر است. فوکو (۱۳۹۶) بر این باور است که امروزه در جهان مدرن، بدن در اختیار قدرت است که این قدرت در زمینه های متفاوت از پزشکی و روانپزشکی گرفته تا سیستم های مجازات و انتظامی بروز می یابد.
نمودار کشورهایی بابیشترین تعداد جراحی پلاستیک در ۲۰۱۹ منبع: www.statista.com
البته قابل توجه است که جنبش های واکنشی همچون Body Image Movement (BIM) در سال های اخیر به صورت معدود و پراکنده ای در مقابل این رویکرد شکل گرفته اند که در مقابل غول های رسانه ای و جریان های غالب، تاکنون چندان از اقبال عمومی برخوردار نشده اند اما در هر صورت جرقه هایی در حال گسترشند و گروهی را به تامل وامی دارند. این گروه یکی از چندین جنبشی است که در تلاش برای پایان دادن به اپیدمی تنفر از بدن است و چنان که در معرفی خود می گویند. «جنبش تصویر بدن (BIM) یک نهضت شناخته شده بین المللی است و بر این باور بنا شده که بدن شما ابزار زینتی نیست، بلکه وسیله ای برای رسیدن به رویاهایتان است. BIM می گوید که هر کس حق دارد بدن خود را بدون در نظر گرفتن شکل، اندازه ، قومیت یا توانایی اش دوست داشته و در آغوش بگیرد».
در راستای سازماندهی بدن ها و کنترل آن طبق الگوهای تبلیغ شده، در ایران نیز می توان دید که محصولات فراوانی چون دمنوش ها و قرص های لاغری، پودرهای مختلف عضله سازی، شامپوها و لوسیون هایی برای تقویت و پرپشتی موی سر و به طور خلاصه، برای داشتن بدن استاندارد به فروش می رسند. در مرحله دیگر خدماتی نیز به فروش می رسند چون لیزر موهای بدن، کاشت ناخن، تغییر رنگ پوست، تغییر فرم صورت و بدن با خارج کردن یا تزریق چربی، یا تزریق انواع ژل و مواد شیمیایی، پیکرتراشی، جراحی افتادگی پلک چشم، رفع چین و چروک و کشیدن پوست و بسیاری خدمات تخصصی که توسط پزشکان متخصص یا کارشناسانی دوره دیده ارائه می گردند. تبلیغات فراوانی برای شیوه ها و ابزارهای متفاوت، با هدف لاغری در مدت زمان کوتاه، کمتر به سلامتی جسم و بیشتر به منظور رسیدن به ظاهری که «استاندارد» خوانده می شود صورت می گیرند. همه این موارد بازاری است که در پی باور به پیروی از بدن استاندارد ایجاد شده و وضعیت مالی و سلامتی عامه را تحت الشعاع قرار می دهند.
ارزش ها و هنجارهای جدید دوران مدرن در راستای سازماندهی به بدن و ساخت الگوی بدن مناسب، به طرق مختلف در ذهن افراد جای می گیرد. بزرگسالان یکسره در معرض تبلیغند و چنین الگوهایی عمدتا از طریق رسانه، خانواده و نهادهای آموزشی به کودکان نیز انتقال می یابد و تصور آن ها را از بدن شکل می بخشند. شرطی کردن اجتماعی اعمال شده بر کودکان توسط تربیت والدین، نخست مادر و بعد پدر، سپس کودکستان و دبستان، و نهایتا بازی ها و اسباب بازی ها صورت می پذیرد (لوبرتون ۱۳۹۸). در این فرایند، الگوی مناسب برای بدن به طور کلی و بر اساس جنسیت، در ذهن کودک شکل گرفته، عمیق می شود. و بدین ترتیب است که الگوی ساخته شده و القا شده در نسل بعد بازتولید می شود و آگاهی از تنوع اندام های گوناگون در آن جایی ندارد.
استانداردهای زیبایی تبلیغ شده در جهان امروز که عمدتا تحت تاثیر سیاست های نئولیبرالیسم و ارزش های سرمایه داری قرار گرفته، نه تنها هنجارهایی نوین در زمینه های اقتصادی چون مصرفگرایی و پوشش بدن ایجاد نموده اند بلکه به حیطه پزشکی نیز ورود کرده، برای تغییرات بدن از مو و ناخن گرفته تا صورت و اندام، فشارها و مشوق هایی شده که گاه حتی سلامت افراد را به خطر می اندازند. در مقابله با این سبک زندگی، جنبش های مختلفی با شعارهایی مانند «بدنم را دوست دارم» و امثالهم شکل گرفته ولی تا این تاریخ هنوز، ایده غالب تغییر چندانی نکرده است.
منابع:
فوکو میشل، مراقبت و تنبیه؛ تولد زندان، نشر نی، ترجمه سرخوش نیکو و جهاندیده افشین ۱۳۹۶
لوبرتون داوید، جامعه شناسی بدن، نشر ثالث، ترجمه ناصر فکوهی ۱۳۹۸، چاپ چهارم
https://www.irna.ir/news/84175799/کرونا-آمار-جراحی-های-زیبایی-بینی-را-کاهش-نداد