جیمز پاول جی، استاد مطالعات سواد در دانشگاه ایالتی آریزونای آمریکاست. کتاب وی با عنوان جامعه شناسی زبان و سواد که در سال ۱۹۹۰ میلادی منتشر شد، یکی از کتاب های مهم در شکل گیری «مطالعات جدید سواد» (New Literacy Studies) بوده است. کتاب حاضر، چاپ سوم این کتاب است، که با نگاهی میان رشته ای به مسئله سواد، ایدئولوژی و گفتمان در هم بافت های مختلف اجتماعی، روانشناختی، تاریخی، نهادی، فرهنگی و شناختی، و به بیانی دیگر، با برقراری ارتباط روشن تر میان گفتمان و سواد، رویکردی جدید در مطالعه و تحلیل سواد با تکیه بر گفتمان ارائه می دهد. این کتاب در سال ۲۰۰۷ توسط انتشارات روتلج منتشر شده است.
کتاب «زبان شناسی اجتماعی و سوادها: ایدئولوژی در گفتمان» در نه فصل مختلف مسائل زیر را مورد بررسی قرار می دهد:
نوشته‌های مرتبط
۱) معنا و ایدئولوژی، ۲)بحران سواد و اهمیت سواد، ۳) افسانه سواد و تاریخ سواد، ۴)مطالعات جدید سواد، ۵) معنا، ۶)تحلیل گفتمان، ۷)تحلیل گفتمان: داستان هایی که به مدرسه می روند، ۸)گفتمان ها و سوادها، ۹) سواد، افراد و گفتمان ها.
در ادامه، ، چکیده ای مختصر از مباحث هر فصل را مرور خواهیم کرد.
فصل ۱: معنا و ایدئولوژی
در فصل اول مباحثی مثل کلمات و معنای آنها از دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار می گیرند. مدل ها و نظریه های مختلف مرتبط با کلمات و معنا به اختصار مورد بررسی قرار می گیرند، مثل مدل های فرهنگی، نظریه دانش ضمنی، و دیدگاه های تعلیم و تربیت نقادانه پائولو فریر به طور خاص پررنگ می شوند. این ایده که کلمات به دانش ها و باورها متصل هستند و در شکل گیری داستان ها و یا نظریه های دانش که مدل های فرهنگی را ارائه می دهند، بسیار مورد تاکید است. اکثر اطلاعات بر مبنای تاریخ و کاری که افراد با آن کلمه انجام می دهند، یعنی، کارکرد اجتماعی آن کلمه ایجاد شده اند. در واقع وی معتقد است که: «معنا ریشه در مذاکرات میان فعالیت ها و کنش های مختلف اجتماعی دارد و منافع افرادی که در این مذاکرات شرکت میکنند و یا به دنبال ایجاد زمینه های مشترک هستند. قدرت و روابط قدرت نیز نقش بسیار مهمی در این حوزه ایفا می کند. معنایی که ما به کلمه می دهیم بر مبنای دانشی است که کسب کرده ایم و انتخاب هایمان و ارزش ها و باورهای ماست». وی در همین هم بافت مفهوم «زبان درست» و یا «زبان استاندارد» را نیز به چالش می کشد. در بخش پایانی این فصل مفهوم ایدئولوژی را با مروری بر آراء مارکس بازبینی کرده و ارتباط آن را با زبان و کلمه تبیین می کند.
فصل ۲: بحران سواد و اهمیت سواد
مفهوم «سواد» در طول تاریخ مفهومی چالش برانگیز بوده است و اغلب تفاوت های بنیادینی میان آرا متفکران مختلف در این حوزه وجود داشته است. وی در طول این فصل «بحران سواد» را در دهه ۱۹۹۰ میلادی بررسی و آن را با بحران سوادی که امروزه در جریان است مقایسه می کند. در بخش دیگری، رابطه مذهب و سواد و تاریخچه آن را مرور می کند. با این حال، مهم ترین مبحث این فصل را رابطه اولیه سواد و توانایی های شناختی عالی و مدارس، و رابطه سواد و شغل، هدف اشتغال را با توسعه اقتصادی را تبیین می کند.
فصل ۳: افسانه سواد و تاریخ سواد،
مباحث فصل سه با مروری بر آنچه که «افسانه سواد» نامیده شده آغاز و در ادامه آراء افلاطون، و ارسطو و در نهایت فریر به بحث گذاشته می شود. با تاسی از نظریه فریر، به باور وی در دوره پسا صنعتی کنونی، روابط افراد، ارتباطی از نوع رتبه بندی اجتماعی و مبتنی بر روابط قدرت و در راستای هدف کنترل دانش، ایده ها، فرهنگ و ارزش هاست. در ادامه سواد رهایی بخش پائولو فریر (emancipatory literacy) را بازبینی می کند. و با کاربرد مفهوم «خواندن کلمه و خواندن دنیا» (reading the word and the world) این فصل را با تاکید بر ماهیت سیاسی سواد به پایان می برد.. به باور وی «خواندن دنیا همواره دربرگیرنده تفسیر «شیوه هایی است که امور / چیزها [از طریق آن] موجودند» در قالب آنچه که « در ارتباط با توزیع کالای اجتماعی، مناسب، بهنجار، طبیعی، و یا درست است. از آنجا که خواندن دنیا و خواندن کلمه کاملا درهم تنیده هستند، سیاست و سواد نیز با در هم بافته اند» (ص. ۶۶).
فصل ۴: مطالعات جدید سواد
جوامع «اولیه» و جوامع «متمدن» که عموما در مباحث اولیه سواد دو طیف و تعریف مختلف از سواد را ارائه می دادند آغازگر این فصل هستند، مطالعات روت بندیکت و مارگارت مید و لوی استراوس در میان جوامع «اولیه» و در ارتباط با مفهوم دانش، تفکر، تعقل و سواد مورد تاکید هستند. تفاوت میان علم ملموس، و علم انتزاعی در همین مبحث بازبینی می شود. در این فصل کتاب مهم جک گودی «اهلی (رام) کردن ذهن وحشی» (domestication of savage mind) که در آن توسعه نوشتن را به رشد فردگرایی، و بوروکراسی، و سیستم های انتراعی تر دولت و تیپی از عقلانیت گرایی مرتبط می داند مرور و نقد می شود. با مرور سواد کتبی و سواد شفاهی و نقد سواد به مثابه پرورش مهارت های شناختی، جی مدل ایدئولوژیک استریت را به عنوان جایگزینی مناسب ارائه می دهد. مدل ایدئولوژیک به بیان وی تلاش می کند تا سواد را در قالب کنش های عینی اجتماعی ببیند و آن را در قالب ایدئولوژی های مختلفی که بدان شکل داده اند نظریه پردازی کند. جی در پایان فصل به مطالعه بسیار مهم دیگری که توسط شرلی برایش هیث بر روی فعالیت های سواد دو اجتماع کارگری تراکتون و رودویل انجام شد می پردازد و کتاب وی با عنوان شیوه هایی با کلمات (ways with words)، این مطالعه هم جزو مطالعات کلاسیک سواد و در ارتباط با نقش هم بافت اجتماعی و فرهنگی در به کار گیری کنش های سواد و علت اصلی شکست کودکان این دو اجتماع در فرآیندهای خواندن و نوشتن مدرسه ای است.
فصل ۵: معنا
جیمز پاول جی، در این فصل برای تشریح مسئله معنا، ابتدا مسئله زبان های اجتماعی را مطرح می کند چرا که باور دارد بدون فراهم آوردن بستری مناسب نمی توان مبحث «معنا» را به شکلی معنادار باز کرد. وی با این دیدگاه که زبان یک امر یکپارچه نیست، مفهوم زبان استاندارد را به همراه مثال های متعدد نقد می کند، و معتقد است که افراد مختلف زبان های اجتماعی متفاوتی را در موقعیت های گوناگون اجتماعی به کار می گیرند. اینکه چه کسی هستیم و چه کاری انجام می دهیم با تعامل هم زمان سه سویه معنادار خواهد بود: ۱) تعقل ما به گروه های خاص فرهنگی اجتماعی، ۲) زبان اجتماعی خاصی که به کار می بریم، و ۳) هم بافت خاصی که در آن هستیم و این دربرگیرنده افراد، اشیاء و موقعیت هاست. در ادامه مفهوم هتروگلوسیا یا چند صدایی (باختین ) را به مبحث زبان های اجتماعی وارد می کند. و در نهایت مبحث اصلی یعنی مسئله «معنا» را با این دیدگاه که این مفهوم همواره یکی از بحث برانگیزترین مفاهیم مطالعات زبان شناسی بوده است، آغاز می کند. با مثالی مفصل، تلاش می کند تا انتخاب و گزینه های مختلف انتخاب یک معنا و کلمه را بسته به موقعیت اجتماعی و شرایط کلی تبیین کند. جی به این مسئله ارجاع می دهد که زندگی روزمره اجتماعی ما را ناگزیر می کند که به شکلی روتین گزینه های متعدد در اختیار خود را حذف کرده و تنها گزینه هایی روتین را به کار بگیریم، همانطور که مری داگلاس گفته (۱۹۸۶) ما اجازه می دهیم نهادهای اجتماعی (مثل زبان) بخش اعظم تفکر را برای ما انجام دهند.
مدل های فرهنگی به عنوان پایه های معنا، انتخاب و حدس معرفی می شوند که از طریق آن ما می توانیم تمایزات اصلی را میان اشیاء و سایر امور ایجاد کنیم. نظریه های مختلفی در این رابطه تولید شده اند. به باور وی «مدل های فرهنگی» در ذهن ما چیزی شبیه نوار ویدئویی و فیلم ذهنی هستند (جی ۲۰۰۴) که با کمک آن ها می توانیم کلیشه های اجتماعی را به عنوان امر بهنجار، به تصویر بکشیم. به بیان دیگر مدل های فرهنگی در دید جی همان تصاویر ناقص از یک واقعیت ایده آل هستند. این مدل ها به شکلی ناخودآگاه مسئله حذف و انحصار را ایجاد کرده، ایدئولوژیک و دربرگیرنده نظریه های اجتماعی هستند که همواره در معرض مذاکره و مناقشه اند.
در بخش های بعدی این فصل، مفهوم مدل های فرهنگی، افسانه مهارت ارائه می شوند و در نهایت کارکردهای مدل های فرهنگی در تعلیم و تربیت و سواد مورد تاکید قرار می گیرد. با ارجاع به مطالعه شرلی برایث هیت بر روی فرآیندهای سوادآموزی دو اجتماع رودویل، تراکتون و شیوه هایی که سواد در خانواده ها و متفاوت از جریان خواندن و نوشتن مدرسه به کار گرفته می شد، جی پیشنهاد می کند که خصوصا در جوامع چند قومی و چند زبانی توجه به فرهنگ هایی که افراد از آن می آیند بسیار مهم است، چرا که نمی توان یک زبان را بدون دانستن مدل های فرهنگی شکل دهنده معنای آن در گروه های اجتماعی خاص آموخت. اما با این حال، همین مدل های فرهنگی، با ارائه محدودیت هایی که از طریق کلیشه های اجتماعی و روتین کردن کنش های اجتماعی بر ما اعمال می کنند، درک ما را هم محدود می کنند.
فصل ۶: تحلیل گفتمان
بخش اعظم این فصل را مثالی در تبیین شیوه های تحلیل گفتمان شکل داده است در مرزبندی هویت های اجتماعی، معنای کلمات،زبان های اجتماعی متنوع و مدل های فرهنگی شکل دهنده آنها. در پایان فصل، جی یادآور می شود که تمامی متون کتبی و یا شفاهی موضعی مطلوب را در قبال دیگر موضع گیری های موجود ایجاد می کنند. متن به خودی خود فضایی را برای یک شنونده مطلوب ایجاد می کند و به دنبال هویت هایی است که خود در ساخت اجتماع ان متن انطباق لازم را داشته اند.
فصل ۷: تحلیل گفتمان: داستان هایی که به مدرسه می روند
تحلیل گفتمان بر مبنای دو داستان که در کلاس درس تدریس می شوند و در طی فعالیت های خواندن یک متن صورت می گیرند انجام می شود و در این میان رابطه معلم و شاگرد و تمام مدل های فرهنگی ای که به آن گفتمان وارد می کنند روشن می شود.
فصل ۸: گفتمان ها و سوادها،
مطالعات جدید سواد آغازگر این فصل هستند. تعاریف کلاسیک و مدرن مفهوم سواد و دانستن یک زبان مرور و به بحث گذاشته می شود. با این حال، این «گفتمان» که جی آن را [در زبان انگلیسی] همواره با حرف الفبای انگلیسی دی بزرگ استفاده می کند (Discourse) به باور وی معنایی فراتر از تعاریف معمول گفتمان دارد که ما را در درک نقش الگوهای فرهنگی، زبان های اجتماعی و سواد بهتر کمک می کند.
وی این مفهوم (Discourse) را اینگونه تعریف می کند:
«یک پیوستگی اجتماعی پذیرفته شده در میان شیوه های کاربرد زبان و دیگر بیان های نمادین است، بیان نمادین تفکر، احساس، باور، ارزش و کنش، و نیز کاربرد ابزارها و فناوری های متنوع که می تواند برای شناخت فرد به عنوان عضوی از یک گروه معنادار اجتماعی و یا «شبکه اجتماعی»، برای نشان دادن یک «نقش» معنادار اجتماعی، و یا نشان دادن پر کردن خلاء اجتماعی به شکلی متمایز به کار رود» (ص. ۱۶۱)
گفتمان (Discourse) مورد نظر وی همواره از ویژگی های زیر برخوردار است: ذاتا ایدئولوژیک است در برگیرنده ارزش ها و نگرش های درباره ارتباطات افراد و توزیع کالای اجتماعی، نسبت به نقد درونی و خود بسیار مقاوم است، و معمولا نقدهای مطلوب خود را، خود برمی گزیند، اینکه در هر گفتمان چه موقعیتی داشته باشیم را المان های خود آن گفتمان مورد نظر تعیین نمی کند، بلکه در تقابل با گفتمان های متعارض و مخالف تعریف می شود، در گفتمان یک باور، ارزش خاص را پررنگ کرده و سایر باورها را به حاشیه می راند، و در نهایت از همه مهم تر اینکه هر گفتمان به شکل درونی مرتبط است با توزیع قدرت اجتماعی و ساختارهای سلسله مراتبی. کنترل بر روی گفتمان ها که به کسب پاره ای از چیزها (پول، قدرت و …)منجر می شود. و در نهایت مهم ترین ویژگی آن این است که محصول تاریخ است.
در ادامه فصل کسب سواد را با دیدگاه گفتمانی مورد بررسی قرار داده و مثال هایی از جوامع هندی، و گفتمان یک مدرسه حقوق ارائه می دهد.
فصل ۹: سواد، افراد و گفتمان ها
به ظاهر فصل سواد، افراد و گفتمان بستر عمیق و معنادار ایجاد شده در فصل های گذشته را به شکلی کامل کرده و مباحث اصلی کتاب را مفصل تر ارائه می دهد و تلاش می کند تا تحلیل زبان را در چارچوب گفتمان تبیین کند.
در ابتدای فصل، وی مبحث زبان و گفتمان ها را با استعاره کارت بازی توصیف می کند. و با تشبیه کاربرد یک تکه زبان به یک کارت بازی، این ایده را شرح می دهد که «وقتی زبانی را در یک کنش خاص اجتماعی به کار می گیریم، گفتمان هایی (Discourses) که در آن قرار گرفته ایم اغلب موضوع مذاکره، رقابت و یا دوگانه (hybridity) (باختین ۱۹۸۱) هستند. منظور از دوگانگی، در اینجا ترکیب است، ترکیب گفتمان های متمایز تاریخی مختلف که با استفاده از افراد، در طول تاریخ صحبت کرده اند. با این مقدمه در فصل نه، جی نشان می دهد که چگونه زبان تنها در داخل گفتمان ها (discourses) به شیوه های گوناگون معنادار می شود و چگونه زبانهای داخل گفتمان ها (languages-within-discourses) بدون استثنا در تمامی شرایط ارزش مدار و سیاسی هستند، در مفهوم عام کلمه و با تاکید بر ارتباط میان افراد و افراد با قدرت و کالا.
در بخش های مختلف این فصل، زبان در گفتمان خانه و مدرسه به همراه مثال هایی تحلیل و تبیین می شود. مفهوم گفتمان های مرزی و گفتمان ها، افراد و اجرا به طور مفصل تبیین می شود. در نهایت، کتاب با عنوان «پایان و آغاز» به پایان می رسد. جیمز پاول جی مخاطب این کتاب را معلمان مدرسه می داند که بتوانند نقشه های گفتمانی خود و جامعه خود را بازشناسایی کرده و به نقد بگذارند. وی معتقد است که مدرسه باید شرایطی برای دانش آموزان معیا کند که آن ها بتوانند گفتمان های مختلف را در کنار هم قرار داده و بتوانند آن را در یک سطح کلان و با کمک یک زبان جامع تر به نقد بگذارند. مدرسه باید اجازه دهد که دانش آموزان گفتمان های جامعه خود را شناخته، و بر مبنای درکی که از تحلیل تاریخی و فرهنگی کسب می کنند قادر باشند که این گفتمان ها را متحول کنند. به باور وی این تنها رسالت اصلی سواد است که با شمول گفتمان های مختلفی که شاگردان یک کلاس از آن آمده اند، زمینه ای مطلوب را برای تفکر و تعمق فراهم می کند.