روسیه از ”کلاشینکف“ تا ماهواره کشی

اولیویه زاژک برگردان منوچهر مرزبانیان

روسیه در کشاکش میان عزم مدرن سازی دستگاه نظامی ــ صنعتی خود و واقعیت های اقتصادی از کار افتاده، در جستجوی آن است که مرتبه سوق الجیشی خود را باز یابد. این کشور به رغم تأخیرهای تکنولوژیکی، همچنان در رده دوم صادر کنندگان جهانی جنگ افزار جای دارد.

ژوئن ۲۰۱۵، سالن بین المللی تسلیحات ”Koubinka“، در شصت کیلومتری غرب مسکو. نمایندگان کشورهای گوناگون خاورمیانه و آسیائی با رفت و آمد میان غرفه های هشتصد عرضه کننده روسی و خارجی، جلوی «غرفه» شرکت ”Ouralvagonzavod“ حاضر شدند. آنها کنجکاو وسیله نقلیه ای بودند، حامل سیستم توپخانه ای ”Bouk-M2E“ ساخت ”Almaz-Anteï“، نخستین تولید کننده موشک های روسی زمین به هوا. سلاحی با کارائی هولناک که قادر است همزمان با بیست و چهار هدف درگیر شود. این آتشبار ضمن برخورداری از توان تکوین یابنده ضد موشکی، قابلیت بازداشتن یک حمله هوائی را نیز دارد. بازدید کنندگان و عرضه کنندگان پیاپی در غرفه و سپس در «مرکز تجاری» سالن که با آویزه هائی از نقوش استتاری صحنه آرائی کرده بودند، دست یکدیگر را می فشردند، و کارگزاران تجاری قولنامه های نوید بخش فروش های آینده را برهم می انباشتند.

شش ماه بعد، سه هزار کیلومتر به سمت جنوب ”Ouralvagonzavod“ باز غرفه خود را در سالن «گفتگوی بازرگانی ـ صنعتی روسیه و ایران» در تهران برپا کرده بود. آقای محمدرضا نعمت زاده وزیر صنایع ایران، با علاقه روی خودروهای سنگین ساخت این شرکت خم شده بود و با دقت به توضیحات ”Denis Mantourrov“، همتای روسی خود گوش می داد، که کاردانی ملی روسی را به رخ او می کشید (۱).

آنچه در ”Koubinka“ یا در تهران گذشت در تمام دیدارهای بزرگ جهانی بازار تسلیحات تکرار می شود: ”Eurosatory“ و ”Le Bourget“ در فرانسه، ”نمایشگاه بین المللی دفاع“ در ابوظبی، ”Farnborough“ در بریتانیا و همچنین در ترتیبات «منطقه ای»، مانند ”بازار مکاره هوائی و فضائی“ در شیلی. هرچند انبوه جمعیت از جلوی غرفه های شرکت ها و گروه های روسی ”پایگاه صنعت و فنآوری دفاع“ می گذرند، اما نهایتا مسئولین این غرفه ها به ندرت می توانند نیازهای آنها را برآورند. مشتریان برای مذاکره درباره خدمات و پرداخت ها، زمانبندی تحویل سلاح ها، پروانه ساخت، تضمین خدمات پس از فروش، می بایست به سمت گیشهٔ ”Rosoboronexport“ می شتافتند، شرکتی که در ماه نوامبر ۲۰۰۰ به دنبال فرمانی پدید آمد و در سال ۲۰۰۸ در هولدینگ ”Etat Rostec“ ادغام گردید که آقای ”ولادیمبر پوتین“ یک سال پیش از آن برپا داشته بود. دارائی های ۶۶۳ واحد صنعتی روسی را که شمار بزرگی از آنها به مجتمع نظامی و صنعتی وابسته اند در این تأسیسات گردآورده اند. صادرات ملی دفاعی در انحصار این واحد صنعتی است که همواره آنرا مردان مورد اطمینان رئیس جمهور می گردانند، و برآیند کارش دستکم در ظاهر چنان است که انتظار می رفته.

روسیه که در سال ۲۰۱۴ فروشی معادل ۱۰ میلیارد دلار کالاهای نظامی داشته، امروز دومین تولید کننده تسلیحات جهان است. در پنج سال گذشته کشورهای هند، چین، ویتنام، الجزایر و ونزوئلا مشتریان اصلی این کشور بوده اند. تولیدات ”Mig“، ”Kolomenski“، ”Soukhoi“، ”OSK“ یا ”Kamov“ که به سهولت و کارائی شهرت دارند در سر تا سر جهان به چشم می خورند: ”Siemon Wezeman“ پژوهشگر ”مؤسسه پژوهشی صلح بین الملل استکهلم“ (Sipri) گفته که «موج ملی تملک و صادرات، مشوق و محرک شرکت های روسی است. در میان ۱۰۰ شرکت پیشتاز جهانی یازده شرکت روسی جای دارند و طی سال های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ جمع درآمد آنها ۴ /۴۸ ٪ افزایش یافته بود (۲)».

با اینحال سوای سیستم های شلیک از زمین به هوای ”S-300“ و ”S-400“ از تولیدات ”Almaz-Anteï“، که خود به تنهائی می توانند مناسبات نیروهای ژئواستراتژیک را در یک آوردگاه عملیات منطقه ای تغییر دهند، سلاح های دیگر نمی توانند از لحاظ کارآمدی با زنجیرهٔ نسل جدید جنگ افزارهائی به رقابت برآیند که آمریکا، آلمان، فرانسه یا سوئدعرضه می دارند. با بهبود فراگیر کیفیت اقلام در بازار جهانی تسلیحات، ویژگی سهولت و سادگی ”کلاشینکف“ یا طپانچه ”Tokarev“، که فرآورده های تسلیحاتی روسی را به شهرت رسانده اند، ممکن است دیگر چندان مزیتی به شمار نیایند. بیشتر از آنرو که مشتریان آسیائی یا آفریقائی که در گذشته همواره این تولیدات را جذب می کردند، خود به کپی برداری و صادرات آنها آغازیده اند. حتی برخی، بخصوص چین، در موقعیتی هستند که بتوانند به تجهیز این سلاح ها با اجزاء الکترونیکی یا سیستم های نبرد سواره ای گاه با کیفیت معادل و شاید بزودی برتری روی آورند. کرملین وانمود می کند که رقابت کشورهای نوخاسته ذهن وی را برنمی آشوبد. وانگهی نیروی هوائی چین به رغم مجهز کردن شکاری های موسوم به نسل پنجم خود، همچنان دستکم تا بخشی، اگر نه به تمامی، به تکنولوژی مکانیزه روسی نیاز دارد.

مجازات های کشورهای غرب و قطع رابطه با ”اوکرائین“ استقلال استراتژیک را تهدید می کند

درعوض مسکو به خوبی آگاه است که برخی از بخش های مهندسی دفاع وی رفته رفته به تکنولوژی غربی وابسته گردیده. مجازات هائی که در سال ۲۰۱۴ در پی بحران ”کریمه“ اتخاذ گردید، بازارهای تأمین فنآوری ها را به روی وی بسته است. مجتمع نظامی صنعتی روسیه دیگر نمی تواند از تکنولوژی های پیشرفته اروپائی و آمریکائی، خواه نظامی یا با ویژگی مصرف دوگانه بهره مند گردد، مگر آنکه دست نیاز به سوی کشورهائی دراز کند که آماده باشند تحریم ها را دور بزنند. وخیم تر از آن قطع همکاری با شرکت های تسلیحاتی اوکرائینی است. این شرکت ها از گذشته های دور بخش بسیار بزرگی از ترکیبات سیستم های تسلیحاتی روسیه را فراهم آورده اند: بدینسان موتورهای ”Sich“ هلیکوپترهای ”Mi-8“ را تجهیز می کنند، در حالی که پروژه شناورهای جنگنده ”۲۲۳۵۰“ به نصب موتورهای شرکت اوکرائینی ”Zorya-Mashproekt“ وابسته است. سیستم دفاعی زمین به هوای ”S-300“، که اینهمه برای دیپلوماسی نظامی روسیه اهمیت دارد نیز نیازمند تجهیز به ابزارهای الکترونیکی است که شرکت ”Lorta“ مستقر در ”Lviv“، در ”اوکرائین“ تأمین می کند.

روس ها به یقین قسمتی از آزادی عمل خود را در برخی بخش ها بازیافته اند: بدینسان کارگاه کشتی سازی ”Sevmach“ در شهر ”Severodvinsk“ در اضطرار جایگزین صنایع ”Nosenko“ در شهر ”Mykolaïv“ شده است. اما بودجه نظامی که بنا بر اعلام روز ۶ مارس ”Tatiana Chevtsova“، معاون وزیر دفاع، امسال ۵ ٪ کاهش خواهد یافت بر دشواری های تکنولوژیکی خواهد افزود (۳). با اینهمه، این تحریم راه دست روسیه در تحقق عزم افزایش خودکفائی است. یقین نیست که در کوتاه مدت امکانات دستیابی به چنین مقصودی برای این کشور فراهم آید، اما آنقدرها گزینه دیگری پیش رو ندارد: داو این قمار بازیابی تصویر قدرتی برخوردار از تکنولوژی پیشرفته سوق الجیشی مستقلی است که شرط ناگزیری برای حفظ و بهبود جذابیت عرضه جهانی جنگ افزاهایش به شمار می آید.

مسکو برای دستیابی به این هدف به گزینه سرمایه گذاری در صنایع فضائی و هسته ای الویت داده است، دو دامنه ای که توان پدید آوردن آثار اهرمی تکنولوژیکی و استراتژیکی سرنوشت سازی دارند. در دوران جنگ سرد همین دوستون ــ بازدارندگی اتمی و دسترسی مستقل به فضا ــ بودند که وضعیت ابر قدرتی را پیشکش روسیه کردند. و باز همین دو صنعت بودند که وقتی فروپاشی اتحاد شوروی، روسیه را ناچار ساخت مدتی حضور خویش را در پیش صحنه واگذارد و کنار برود، به این کشور رخصت دادند تا مرتبه خود را حفظ کند. بدینگونه در تاریکترین زمان «آواره گردی استراتژیک» سال های دهه ۱۹۹۰، مسکو توانست ابتدا آنچه از ظرفیت اتمی شوروی باقی مانده بود را جمع و جور کند و رفته رفته به مدرن سازی آنها بپردازد. این برگ برنده در بازگشت این کشور به صحنه بین المللی که از میانه سال های دهه ۲۰۰۰ شاهد بوده ایم، نقش بنیادینی ایفا کرد.

در سال ۲۰۱۱ روسیه اعلام کرده بود که ۷۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۰ برای بهبود حربه اتمی سه گانه استراتژیکی خود سرمایه گذاری خواهد کرد: موشک زمین به زمین با برد میان قاره ای؛ بمب افکن ها و موشک های دریا به هوا. این مبلغ را باید در چهارچوب ۷۵۰ میلیارد دلاری نهاد که پس از جنگ گرجستان در سال ۲۰۰۸ تصمیم به سرمایه گذاری آن (تا همان مقطع سال ۲۰۲۰) گرفتند. در آن جنگ، هرچند ارتش روسیه به پیروزی رسید، اما کمبودهای چندی را هم در کارائی تکنولوژیکی و عملیاتی نشان داده بود. در حوزه نبردهای زمینی، تمرکز کوشش کشور بر دو برنامه پرتاب موشک های قاره پیماست: یکی ”RS-26 Roubezh“، که در سال ۲۰۱۶ به خدمت در خواهد آمد و قرار است توان آتشبارهای ضد موشکی را عقیم گذارد؛ و دیگری ”Sarmat“، موشکی سنگین تر با سوخت رانش مایع برای جایگزینی ”R-36M2“، که بتواند تا ده کلاهک هسته ای حمل کند و ازعمق سیلوها پرتاپ شود. براین زرادخانه موشک بالیستیکی ”Bargouzine“ را باید افزود که می توان بر سکوی های متحرک قطارهای راه آهن سوار کرد.

از زمان تراژدی «کورسک» بدنامی بر زیر دریائی های روسی سنگینی می کند

روسیه فراموش نمی کند که امروزه در حوزه دریانوردی، زیردریائی ها در بازاری پُر خواهان ترین نمود قدرت اند که در آن باید با رقیبانی چون فرانسه، آلمان، ژاپن و ایالات متحده روبرو گردد که همین کالا را عرضه می دارند. با اینحال زیردریائی های روسی که (همانند سری ”Kilo“ آنها با سوخت رانشی دیزل) در سرتاسر جهان به فروش رفته، از شهرت ایمنی چندانی برخوردار نیستند: تراژدی «کورسک» که در ماه اوت ۲۰۰۰ غرقاب آنرا با همه سرنشنیانش به کام خود فرو برد، هنوز در خاطرها مانده است. از اینرو مسکو باید در برنامه مدرن سازی کاملی توفیق یابد که گمان می رفته زیردریائی های اتمی اژدرافکن (SNLE) از رسته ”Boreï“ («Ventdunord») مظهر آن باشند، گیریم برخی متخصصان در کارآمدی همین تجهیزات تردید روا داشته اند. میان سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۹ سازندگان این زیردریائی ها که به دوازده تا شانزده موشک ”Boulava“ با بُرد هشتصد کیلومتری تجهیز می شوند، در روزآمد کردن آنها با دشواری های سهمگینی روبرو شدند، اما همین اژدرافکن ها در آخرین آزمایش ۲۰۱۵ ـ۲۰۱۴ کارکرد مطمئن تری ازخود نشان دادند. البته پیش از آن آقای ”پوتین“ به شخصه در یک صحنه گردانی عمومی که خوب با آن آشناست، مسئولان برنامه را «سر جای خود نشاند»: نمایش تزار خوبی که نجیب زادگان نا اهل را در ملاء عام تنبه می کند.

توانائی های ”Boulava“ ستادهای ارتش کشورهای غربی را نگران ساخته است. آقای”Tom Spahn“ کارشناس آمریکائی نیروی دریائی با ارائه جزئیات این سلاح گفته طرح «”Boulava“ را مانند همتای زمینی آن به قصد مقابله با تحولات ضد موشکی غرب ریخته اند. وقتی پرتاب شود، قادر به انجام مانورهای گمراه کننده ای است و از آن برمی آید که اقسام فراوان ترفند های غلط انداز در پرهیز از ردگیری به کار بندد (۴)». برای تکمیل بخش هوائی حربه های سه گانه، بمب افکن های استراتژیک روسی ”Tupolev 22, 160 et 95 MS“ به زودی جای خود را به مدل جدیدی (PAK-DA) با شعاع عمل طولانی تر و کاربرد چندگانه تری خواهند سپرد، که به کیفیت های ردیاب گریزی مهمی شهرت یافته اند. این برنامه ها سازمان پیمان اتلانتیک شمالی (ناتو) را عصبی کرده اند. به نظر آقای ”Jens Stoltenberg“، دبیرکل کنونی این سازمان، «روسیه بیش از پیش در تجهیرات دفاعی، عموما، و توانائی های هسته ای خود، خصوصا، به سرمایه گذاری پرداخته. این رفتار جنگ جویانه ناموجه، مخلّ ثبات و خطرناک است. (…) یکی از دلائلی که ما بر توان واکنش و آماده سازی نیروهای خود می افزائیم همین است (۵).»

در زمینه توانائی های هسته ای، مسکو انگار با اعصاب غربی ها بازی می کند. روز ۱۰ نوامبر ۲۰۱۵، دو ماه پس از درگیر شدن روسیه در سوریه، هنگام برگزاری اجلاسی عمومی با حضور آقای ”پوتین“ در ”سوچی“، یک شبکه تلویزیونی روسی از فراز شانه دریاسالاری، از نقشه های اسرارآمیز یک سیستم اژدرهای اتمی دور بُرد، موسوم به ”Status 6“ فیلمی گرفته بود. طی این جلسه رئیس فدراسیون روسیه دقیقا اطمینان خاطر می داد که کشورش «اقدامات مقابله به مثل لازم را برای تقویت توان نیروهای اتمی [اش]» بر خواهد گزید. آقای ”Dmitri Peskov“، سخنگوی کاخ ”کرملین“ در این باره اعلام کرد که این تصاویر «تصادفی» پخش شده، این برنامه را لغو کرده بوده اند و در آینده چنان خواهند کرد که از درز «اطلاعات واقعا سرّی (۶)» بپرهیزند. کارشناسان شبکه تلویزونی ”فاکس نیوز“ بی درنگ با لحنی جدی به گمانه زنی درباره امکان برخورد اژدرهای یکصد میلیون تنی به بندرهای آمریکائی پرداختند؛ گرچه اغلب ناظران بر این باورند که دور نیست که این درز کردن را با نیت برجای نهادن تأثیر بازدارنده ای بر «شریکان» غربی ترتیب داده باشد (۷).

مسکو آموزه (دکترین) اتمی خود را به سیر تحول رخدادهای بین المللی می سنجد

تحول آموزه رسمی نیروهای اتمی روسیه، بر صدر تلاش هائی در جهت ارتقاء کیفیت فناوری واقعی یا فرضی، جای گرفته است. چهار سند به ترتیب مورخ ۱۹۹۳، ۲۰۰۰، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۵، نشان از چرخش های معنا داری به تبع تهدیداتی دارند که روسیه در آن مقاطع احساس می کرده. متن سال ۱۹۹۳، مفهومی از بازدارندگی را میان قدرت های برخوردار از توان هسته ای بیان کرده بود. متن سال ۲۰۰۰، اندکی پس از مداخلهٔ سال ۱۹۹۹ غربی ها در ”کوسوو“، به احتمال استفاده [از توان هسته ای] در چهارچوب حمله پر دامنه متعارفی اشاره داشت که تهدیدی بر «امنیت» کشور باشد. در سال های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۵، مسکو گرچه ازعزم گستردن بازدارندگی عدول نکرده، اما در عوض انگار آستانه توسل به ضربه اتمی هشدار دهنده را در پاسخ به یک حمله انبوه متعارف بالا برده و آنرا نه دیگر وابسته به تجاوزی به مفهوم ساده امنیت، بلکه «بقای» کشور ساخته است (۸).

درحوزه فضائی، ستون دوم اهرم فناوری که روسیه در جستجوی اعاده اوضاع پیشین است، این کشور با وضعیت دشواری روبرو بوده و شکست های زنجیره واری را از سر گذرانده؛ از درهم شکستن پرتابگر ”Proton-M“ هنگام پرواز در روز ۱۶ ماه مه ۲۰۱۵ تا انهدام ماهوارهٔ ”Kanopus“، سوار شده بر روی پرتابگر ”Soyouz“ در ۵ دسامبر (۹). ”Bertrand Slaski“ تحلیل گر امور دفاعی ”کمپانی اروپائی اطلاعات سوق الجیشی“ تشریح کرده که «در گذشته، فساد مزمن، بهره وری ضعیف و نبود کنترل بر کیفیت کار، به کاهش کارآئی عمومی برنامه فضائی [روسیه] انجامیده بود. از سال ۲۰۰۴ تا سال ۲۰۱۱، میزان شکست پرتاب ها پیرامون ۵ تا ۶ ٪ رقم می خورد؛ میان سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳، به رغم آنکه در همان مقطع، ۷۸ ٪ بر بودجه ”آژانس [فضائی فدرال روسیه]“ افزوده بودند، موارد شکست به ۱۱ ٪ رسیده بود، یعنی ۸ شکست در ۷۲ پرتاب (۱۰).» ”کرملین“ به خود جنبید و ”Dmitri Rogozine“ معاون پر نفوذ نخست وزیر و نماینده ثابت پیشین روسیه نزد ”ناتو“ را به مأموریت احیاء و بهبود فراگیر این بخش برگماشت. در سال ۲۰۱۵ اعلام کردند که در استراتژی فضائی جدید، در نظر دارند شورائی برای امور فضائی در دفتر رئیس کشور برپا دارند و هرساله ۴ تا ۵ میلیارد یورو تا افق ۲۰۳۰ در این بخش سرمایه گذاری کنند. در تکاپوی اعاده اطمینان به کارکرد پرتابگرها، آژانس فضائی روسیه را منحل و دارائی، تجهیرات و کارکنانش را به شرکت دولتی ”Roskosmos“، منتقل کردند. روسیه نمی تواند از ماهواره های در گردش خود در گذرد: همچون فرانسه یا ایالات متحده، اعتبار بازدارندگی و برنامه ”A-135“ دفاع ضد موشکی روسیه منوط به دسترسی مستقل به فضاست و امکانات ماهواره ای هشدار پیشاپیش و توان نظارت جهانگستر فضائی.

مسکو پس از اقدام به مدرن سازی ردیاب ضد موشکی ”Don 2-N“ خود در سال ۲۰۰۷، در نوامبر ۲۰۱۵ نسل جدید ماهواره های خود را به نام «Toundra» به فضا پرتاب کرد. این شبکه جمع آوری و دریافت اطلاعات که در سیستم فضائی منسجمی ادغام گردیده می باید از فضا، به اعاده توان ردیابی موشک های قاره پیمائی برآید که از زمین پرتاب شوند. روس ها که توانائی های ضد موشکی پیشرفته ای را در دوران جنگ سرد توسعه داده بودند، اینک کاردانی سنتی خود را در استفاده نظامی از فضا می گسترانند. ماجرای یکی از اقلام فضائی قادر به تغییر مدار روسیه موسوم به ”Kosmos-2499“ که در سال ۲۰۱۳ بدون اعلام رسمی، «بی سر و صدا» پرتاب کرده بودند و سپس ”فرماندهی دفاع هوا ـ فضائی آمریکای شمالی“ آنرا کشف کرد، باز گمانه زنی هائی را درباره آزمایش های ممکن ماهواره های «جاسوسی» یا «کشندگان ماهواره ها» به راه اندحته (۱۱).

فروش بسیار نمادین پیشرفته ترین آتشبار موشکی به چین

عزم و اراده ای چنین در سرمایه گذاری های فنآورانه، تأثیرات خود را به بار می آورد. پکن بهترین مشتری روسیه میان سال های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۵ سفارش های خود را شدیدا کاهش داده بود. روز ۹ مه ۲۰۱۵، پرزیدنت ”شی جی پینگ“ که همسرش ”پنگ لی یوان“ او را همراهی می کرد، در مراسم سان و رژهٔ گرامی داشت پیروزی اتحاد جماهیر شوروی بر آلمان نازی که غربی ها بایکوت کرده بودند شرکت جست. بازیابی اینگونه دیدارها ــ میان مسکو و پکن، همواره مشحون از نیات پنهان ــ به مدیر ”Rosoboronexport“ رخصت داد تا فروش آتی آشتبارهای موشکی ”S-400 Triumf“ را به چین اعلام دارد، جنگ افزاری که نخستین بار، درست همانروز طی رژه به نمایش در آمد (۱۲). برخی کارشناسان رقم این فروش را با جنبهٔ ژئوپولیتیکی نمادین بسیاری که دارد، به حدود ۳ میلیارد دلار تخمین زده اند.

از قابلیت های هسته ای تا صنایع فضائی دفاع، سیاست بودجه ای و آموزهٔ [راهبردی] همگی دست به دست هم داده اند تا پیام دو گانه ای فرستاده شود. نخست، «آماده باش» استراتژیک، نشانه بدگمانی به ”ناتو“، که در پی بحران ”اوکرائین“ باز سر برداشته است. دوم علامتی در القاء اعتبار تکنولوژیکی به مشتریان بین المللی صنایع دفاعی. مسکو با درآمیزی کنشگری فعال سیاسی، سرمایه گذاری برای دستیابی به فنآوری های پیشرفته و پیگیری برنامه های جدید می کوشد جایگاه خود را بر صفحه شطرنج بازار تسلیجات جهانی حفظ کند که بیش از پیش صحنه رقابت حریفانی قَدَر گشته است.

پی نوشت:

۱ ـ «شرکت پژوهشی و تولیدی ”Ouralvagonzavod“، واگن هائی را برای راه آهن ایران ساخته است»، ”RusBusinessNews.com“، ۲۸ دسامبر ۲۰۱۵.

۲ ـ «”مؤسسه پژوهشی صلح بین الملل استکهلم“ می گوید، صنایع تسلیحاتی جهان: غرب به رغم افول همچنان مسلط است؛ فروش در بقیه جهان سر برداشته است»، Sipri، استکهلم، ۱۴ دسامبر ۲۰۱۵.

۳ ـ Christian Lowe، «امسال روسیه بودجه دفاعی خود را ۵ ٪ کاهش خواهد داد ــ RIA »، خبرگزاری رویترز، ۶ مارس ۲۰۱۶.

۴ ـ Tom Spahn، «ناوگان زیر دریائی روسی دوباره به دنیا آمد»، Proceedings Magazine، جلد ۱ / ۶ / ۱۳۹، شماره ۳۲۴، آناپولیس (مریلند)، ژوئن ۲۰۱۳.

۵ ـ «ناتو ”شمشیر از رو بستن“ اتمی پوتین را محکوم می کن »، بی بی سی نیوز، ۱۶ ژوئن ۲۰۱۵ .

۶ ـ Matthew Bodner، «روسیه خبر پرتاب کنندهٔ زیردریائی بمب کثیف را از تلویزیون دولتی درز می دهد»، DefenseNews.com، ۱۳ نوامبر ۲۰۱۵.

۷ ـ Steven Pifer، «سوپراژدر نه شاید واقعی روسیه»، The Brookings Institution، واشنگتن دی. سی.، ۱۸ نوامبر ۲۰۱۵.

۸ ـ «آموزه نظامی فدراسیون روسیه» (به زبان روسی)، ۲۶ دسامبر ۲۰۱۵، www.static.kremlin.ru.

۹ ـ Stefan Barensky، «شکست در پرتاب برای Kanopus ST»، Aerospatium.info، ۷ دسامبر ۲۰۱۵.

۱۰ ـ Bertrand Slaski و Florian Gonzales، «برنامه فضائی روسیه در ستارگان؟ مورد پرتابگران و شلیک ها»، ”کمپانی اروپائی اطلاعات سوق الجیشی“، پاریس، ۲۶ ژوئن ۲۰۱۴.

۱۱ـ «Kosmos-2499، آیا جاسوس است یا قاتل … یا هردو»، RussianSpaceWeb.com، ۲۰۱۵.

۱۲ـ Matthieu Duchâtel، «فروش سلاح: ماه عسل چین و روسیه»، Asialyst.com، ۱۱ مه ۲۰۱۵.

نوشته: OLIVIER ZAJEC *

* مدرس علوم سیاسی در دانشگاه ”ژان مولن“ ـ لیون ۳.

لوموند دیپلماتیک، آوریل ۲۰۱۶

انسان شناسی و فرهنگ ناشر رسمی نسخه فارسی لوموند دیپلماتیک در ایران است.