در میان معانى وحى
سیدمحمد باقر حجتى، نام آشنایى در میان محققان و مدرسان علوم قرآنى است که نیم‌قرن از عمر پرمایه خویش را صرف تعلیم و تدریس در این حوزه معنوى کرده است.
نوشته‌های مرتبط
او از معدود روحانیانى است که در کنار طى مدارج حوزوى نزد علماى دینى، تحصیلات عالى را نیز تا دریافت درجه دکتراى حکمت و فلسفه از دانشگاه تهران ادامه داده …
_ متولد ۲۵/۱۲/۱۳۱۱ بابل
ـ آغاز تحصیلات ابتدایى در بابل
ـ ورود به مدرسه صدر بابل براى تحصیل علوم دینى در ۱۰ سالگى
ـ عزیمت به تهران و تحصیل و زندگى در مدرسه مروى ۱۳۳۰
ـ ورود به دانشکده معقول و منقول ـ الهیات و معارف اسلامى فعلى
ـ اخذ لیسانس فقه و مبانى حقوق اسلامى
ـ آغاز به کار کتابدارى و تدوین فهرست نسخه‌های خطى کتابخانه دانشکده الهیات ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۵
ـ تحصیل در مقطع دکتراى حکمت و فلسفه اسلامى در دانشگاه تهران ۱۳۴۰
ـ رئیس دایره کتابدارى دانشکده از ۴۵ تا ۶۶
ـ تدریس در دانشگاه تهران با عنوان استادیار از ۱۳۴۶
ـ رئیس کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى ۵۵ تا ۵۸
ـ مدیر گروه فرهنگ عربى و علوم قرآنى ۵۲ تا ۵۵
ـ مدیریت گروه علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران و تربیت مدرس
ـ معاونت پژوهشى دانشکده الهیات دانشگاه تهران ۶۹ تا ۸۰
ـ عضو شوراى پژوهشى دانشگاه تهران ۱۳۷۰ تا ۸۰
ـ مشاور سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى
ـ عضویت فرهنگستان دمشق و…
ـ چهره ماندگار ۱۳۸۱
ـ آثار:
– آداب تعلیم و تعلم در اسلام (ترجمه کتاب «منیه المرید فی آداب المفید و المستفید» شهید ثانى)
– إبلیس فی القرآن و الحدیث
– ابن عباس و مکانته فی التفسیر و المعارف الأخرى (ترجمه)
– أسباب النزول
– اسلام در کنار مصیبت‌دیدگان و افسرده‌دلان (ترجمه «مسکن الفؤاد عند فقد الأحبه و الأولاد» از شهید ثانى)
– پژوهشى در تاریخ قرآن کریم
– تاریخ شیعه (ترجمه)
تاریخ ادیان (ترجمه)
– تفسیر کاشف (این کتاب با همکارى عبدالکریم بى‌آزار شیرازى ترجمه شده است)
کیوان آرام: سیدمحمد باقر حجتى، نام آشنایى در میان محققان و مدرسان علوم قرآنى است که نیم‌قرن از عمر پرمایه خویش را صرف تعلیم و تدریس در این حوزه معنوى کرده است. او از معدود روحانیانى است که در کنار طى مدارج حوزوى نزد علماى دینى، تحصیلات عالى را نیز تا دریافت درجه دکتراى حکمت و فلسفه از دانشگاه تهران ادامه داده و در هر دو حوزه تحصیل، مقام و جایگاه ویژه‌ای یافته است. سید محمدباقر در کنار این دو حوزه معرفتى، در شاخه کتابدارى نیز، خدمات قابل‌توجهی را براى فهرست‌نویسی کتب دینى به ثمر رسانده و نخستین تلاش‌های جدى براى تدوین نسخ خطى کتابخانه دانشکده الهیات ـ که سال‌ها سرپرستى آن را نیز بر عهده داشته ـ توسط او انجام شده است.
| و اما این روحانى ارجمند، برخاسته از خطه شمال ایران و سرزمین مازندران است. اجداد او در قرن حاضر از بزرگان و عالمان دین در آن سرزمین بوده‌اند. جدش که همنام او نیز هست، آیت‌الله سید محمدباقر حجتى مازندرانى، از مراجع بنام مازندران و از شاگردان آیات عظام سید محمدکاظم طباطبایى و محمدکاظم خراسانى و ملاعبدالله مازندرانى در حوزه علمیه نجف بوده است و پدرش از ائمه سرشناس بابل.
سید محمدباقر در چنین خانواده‌ای به دنیا می‌آید و به فراخور محیط، از کودکى با مشى دینى خانواده، راه و رسم شریعت و دین‌داری می‌آموزد و تحصیلات ابتدایى را در بابل آغاز می‌کند در مدرسه نیز شوق آموختن علوم قرآنى در او با حضور خانمى به نام صبورى که معلم قرآن مدرسه بوده و مشوق سید محمدباقر خردسال بیشتر می‌شود. «… چون تنها کسى که در کلاس درس ایشان بیش از دیگران به روخوانى قرآن آشنا بود، مرا شناسایى کرده بودند [و] همواره تشویقم می‌کردند. لکن این خانم شیداى قرآن ـ به علت بیمارى سل ـ در جوانى دنیاى فانى را وداع گفت و این بنده در همان دوران کودکى آن‌چنان از مرگ زودرس این آموزگار دلسوز قرآن، گرفتار افسردگى و اندوه مداوم بودم که نمی‌توانستم باور کنم جاى ایشان در دبستان خالى است و همواره خاطره علاقه بی‌حدوحصر ایشان به قرآن و تقوى و عفت … در ذهنم تجدید می‌شود و مرا افسرده و متأثر می‌کند» سید محمدباقر خردسال بعد از کلاس چهارم دبستان با راهنمایى پدر، به مدرسه صدر بابل می‌رود که در آن روزگار، علماى بنام مازندران در آن به تدریس علوم دینى و قرآنى می‌پرداختند. او هفت سال مدام در مدرسه صدر به تحصیل دروس سطح تا «بخش زیادى از مطول و معالم» می‌پردازد و سال ۱۳۳۰ براى ادامه تحصیلات به تهران می‌آید. در تهران آن دوران، مدرسه مروى از مدارس مشهور علوم دینى بود. سید محمدباقر جوان با کوله بارى از تجربه‌های حوزوى و آگاهى از علوم دینى، به جمع شاگردان مدرسه مروى می‌پیوندد. همپاى او علامه حسن‌زاده آملى و آیت‌الله جوادى آملى نیز براى تحصیل به این مدرسه آمده بودند. سیدمحمد باقر در طى این دوران در محضر استادان بنام مدرسه مروى همچون سید صدرالدین رضوى، حاج میرزا ابوالقاسم گرجى، علامه شعرانى، علامه محمدتقى جعفرى و علامه مرتضى مطهرى، میرزا باقر آشتیانى، سید ابوالقاسم رفیعى قزوینى و… به تلمذ و تحصیل می‌پردازد و در بیرون از مدرسه نیز سیر حکمت و فلسفه اسلامى را نزد علامه مرتضى مطهرى دنبال می‌کند. هم‌زمان با تحصیل در مدرسه مروى، با تشویق دوستان و آشنایان، در آزمون ورودى دانشکده معقول و منقول ـ که اکنون با نام دانشکده الهیات و معارف شناخته می‌شود ـ شرکت می‌کند و به جمع دانشجویان رشته فقه و مبانى علوم اسلامى دانشگاه تهران می‌پیوندد.
دوره لیسانس را در محضر استادان نامى دانشکده همچون میر جلال‌الدین محدث ارموى، مهدى الهى قمشه‌ای، سیدمهدى حمیدى، سید محمدباقر سبزوارى، احمد ناظرزاده کرمانى، سید کمال‌الدین نوربخش، محمدباقر هوشیار، محمد عبده بروجردى، مجتبى مینوى، سید حسن تقى زاده و دیگران با کسب امتیازات و نمرات عالى به پایان می‌برد و دوره دکترا را نیز در رشته حکمت و فلسفه اسلامى همان دانشگاه با احراز مقام اول به اتمام می‌رساند.
در دوره دکترا نیز از محضر استادان شیخ محمدعلى حکیم، حاج حسین‌علی راشد، محمود شهابى و غلامحسین صدیقى و احمد فردید استفاده می‌کند. خاطرات او درباره دو استاد نامدار ایام تحصیل سید حسن تقى زاده و احمد فردید بسیار خواندنى است. او از کلاس درس دکتر سید حسن تقى زاده به یاد می‌آورد که نادم و پشیمان ازجمله معروفش «باید از فرق سر تا نوک پا فرنگى شد» بود، و در آن دوران که سخن از تغییر خط فارسى در برخى محافل و مجامع روشنفکرى مطرح می‌شده، تقى زاده از مخالفان سرسخت این تئورى بوده است. سید محمدباقر حجتى از دکتر احمد فردید نیز یاد می‌کند که تاریخ فلسفه جدید درس می‌داده است: «این استاد هرچند از لابه‌لای سخنانش دانشمندى بزرگ به نظر می‌رسیدند، اما فهم و درک بیانشان نه‌تنها متعسر و دشوار می‌نمود؛ بلکه متعذر و ناممکن به نظر می‌رسید و چنان می‌نمود که بیانش پیرامون هر مطالبى نامرتبط می‌باشد».
در دوران تحصیل در مقطع دکترا، استاد محمدباقر حجتی با پیشنهاد آشنایى براى پیوستن به کتابخانه دانشکده الهیات براى تدوین و فهرست‌نویسی نسخ خطى، موافقت می‌کند و او با حقوق ماهى ۱۵۰ تومان در سال ۱۳۳۹ به استخدام کتابخانه دانشکده درمی‌آید.
«در کتابخانه دانشکده با گونی‌های انباشته از کتب خطى مواجه شدم که اوراق بسیارى از آن‌ها ازهم‌گسیخته و پاره‌ای از آن‌ها، فاقد اوراق آغاز و انجام و بدون جلد و پر از گردوغبار بود. نه‌تنها باید از گردوغبار متراکم این کتب استقبال می‌کردم، بلکه باید میکروب‌های مربوط به قرن ششم تا قرون اخیر نسخه‌های خطى را استنشاق می‌نمودم».
و قهراً چون این میکروب‌ها ضعیف شده بودند، توفیقى براى من بود که واکسینه شوم!
حاصل شش سال کار مداوم او براى تدوین و فهرست‌نویسی این مجموعه گران‌قدر، دو کتاب مهم فهرست نسخه‌های خطى و عکسى این کتابخانه شد که توسط انتشارات دانشگاه تهران به طبع و نشر رسید. این تجربه عظیم، زمینه‌ساز کوشش‌ها و آثار دیگرى از استاد حجتى در این زمینه شد که فهرست نسخه‌های خطى کتابخانه ملک در شش جلد (با همکارى احمد منزوی) و فهرست موضوعى نسخه‌های خطى عربى کتابخانه جمهورى اسلامى درچهارجلد ازجمله این آثار است.
او در سال ۱۳۴۶ از رساله دکتراى خویش با عنوان «اسلام تعلیم و تربیت» دفاع کرد که سال‌ها بعد با اصرار شهید باهنر در دو بخش «تربیت» و «تعلیم» به چاپ رسید.
دکتر سید محمدباقر حجتی از سال ۴۶ تاکنون در دانشکده‌های مختلف الهیات، به تدریس علوم دینى و قرآنى پرداخته و مدیر گروه علوم قرآن و حدیث بوده است. در کنار تدریسى که هم‌زمان با تحصیل در مدرسه مروى آغاز شد، او به کار نگارش و تألیف و ترجمه بیش از سى عنوان کتاب پرمغز و محتوا در علوم قرآنى و معرفت اسلامى اهتمام ورزیده و «تفسیر کاشف» را در تفسیر سوره‌های مبارک قرآن کریم با همکارى دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازى، در هشت جلد نگاشته است. دانش عمیق او از علوم قرآنى که با احاطه بر حکمت و فلسفه اسلامى عجین شده، از دکتر سید محمدباقر حجتى، دانشمندى تمام‌عیار در حکمت قرآنى ساخته است.
روحیه کنکاش و جست‌وجوگر استاد که بیش از نیم‌قرن بر زندگى او محیط شده است، اسباب توسل و دستیابى به هزارتوهاى معانى وحى و معرفت دینى را براى او مهیا کرده و دکتر سید محمدباقر حجتى را در مقام نادران و بزرگان دوران قرار داده است.
پی‌نوشت:
در نگارش این مطلب از کتاب چهره‌های ماندگار و مصاحبه استاد با مجله بینات نیز استفاده شده است.
– این مقاله ابتدا در مجموعه «مهرگان» و در جشن‌نامه مشاهیر معاصر ایران به سفارش و دبیری محسن شهرنازدار تهیه و منتشر شده است. پروژه مهرگان که در موسسه فرهنگی- مطبوعاتی ایران به انجام رسید؛ به معرفی نخبگان ایرانی متولد ۱۲۹۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی می‌پرداخت. بخشی از این پروژه سال ۱۳۸۳ در قالب کتاب منتشر شده است.
– ویرایش نخست توسط انسان‌شناسی و فرهنگ: ۱۳۹۸
– آماده‌سازی متن: فائزه حجاری زاده
-این نوشته خُرد است و امکان گسترش دارد. برای تکمیل و یا تصحیح اطلاعات نوشته شده، به آدرس زیر ایمیل بزنید:
elitebiography@gmail.com