احمد جلالی فراهانی
فریدون بدره اى را آنهایى مى شناسند که سر و کارشان با تمدن و فرهنگ اسلامى است. نزدیک به شصت کتاب از او منتشر شده که البته اکثر آنها ترجمه است. دکتر بدره اى متولد ۱۳۱۵ کرمانشاه است و لیسانس ادبیات فارسى و فوق لیسانس و دکترى زبان شناسى دارد. او پس از اخذ مدرک دکترى، در فرهنگستان زبان ایران به کار مشغول شد. مدتى هم رئیس پژوهشگاه واژه نامه هاى بسامدى و کتابخانه آن فرهنگستان هم بود. چند صباحى هم رایزن فرهنگى ایران در پاکستان شد و بعد از انقلاب مدتى رئیس کتابخانه ملى بود و یک سال و اندى هم به عنوان استاد مدعو در دانشگاه کالیفرنیا در برکلى تدریس کرده و در چند حوزه، کارهایى را تألیف و ترجمه کرده است…
نوشته‌های مرتبط
-فریدون بدره اى. متولد ۱۳۱۵. کرمانشاه.
-لیسانس ادبیات فارسى از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
-فوق لیسانس و دکتر در رشته زبانشناسی و ادبیات از دانشگاه تهران
-برخوردار از تعلیمات دکتر ذبیح الله صفا، بدیع الزمان فروزانفر، استاد جلال همایی، استاد مدرس رضوی، دکتر محمد معین، دکتر یحیی مهدوی، استاد ابراهیم پور داود، استاد عصار، دکتر لطفعلی صورتگر، دکتر محمد باقر هوشیار، دکتر حسین خطیبی، دکتر صادق کیا و دکتر احسان یارشاطر.
– رئیس اسبق پژوهشگاه واژه نامه هاى بسامدى و کتابخانه فرهنگستان زبان ایران
– رایزن فرهنگى سابق ایران در پاکستان ۱۳۵۶
-رئیس اسبق کتابخانه ملى.
-انتخاب “تاریخ و عقاید اسماعیلیه” در دوره پانزدهم کتاب سال
-او یک سال و اندى هم به عنوان استاد مدعو در دانشگاه کالیفرنیا در برکلى تدریس کرده است.
-اولین کتاب هایش در سال هاى ۱۳۳۳ و ۳۴ با عنوان “ناشناخته” و “دخترى که مرد” منتشر مى شود.
از دکتر فریدون بدره اى بیش از ۶۰ جلد کتاب تاکنون ترجمه و تألیف شده است که برخى از آنها عبارتند از:
-سرآغازهای علم در غرب، دیدید سی. لیندبرگ، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷
-فرقه اسماعیلیه، مارشال گودوین سیمز هاجسن، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
-طب اسلامی، مانفرد اولمان، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: توس
-بزرگان فلسفه، هنری توماس، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
-سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون، فریدون بدره‌ای (مترجم)، منوچهر امیری (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
-افسانه‌های حشاشین، یا، اسطوره‌های فدائیان اسماعیلی، فرهاد دفتری، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-مارتین لوتر، اصلاح‌گر کلیسا، هری امرسن فازدیک، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
-مختصری در تاریخ اسماعیلیه: سنت‌های یک جماعت مسلمان، فرهاد دفتری، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-ساخت رمان، ادوین میور، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
-تاریخ و عقاید اسماعیلیه، فرهاد دفتری، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-واژه‌های دخیل در قرآن مجید، آرتور جفری، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: توس
-مفاهیم اخلاقی – دینی در قرآن مجید، توشی هیکو ایزوتسو، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-تحلیلی از هزار و یک شب، رابرت ایروین، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، کلیفورد ادموند باسورث، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: باز
-آشیانه عقاب: قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه، پیتر ویلی، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-عدالت و ذکر: درآمدی بر مقام معنوی امام علی (ع)، رضا شاه کاظمی، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-اسماعیلیه و ایران: مجموعه مقالات، فریدون بدره‌ای، فرهاد دفتری، شکوه ذاکری (ویراستار)، ناشر: فرزان روز
-کورش کبیر در قرآن مجید و عهد عتیق، فریدون بدره‌ای، ناشر: اساطیر
-آیین شهریاری در شرق، سموئیل کندی ادی، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
-حضور ایرانیان در جهان اسلام، ریچارد هوانسیان، جورج صباغ، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: باز
-جامعه مدنی در جهان اسلام: چشم‌اندازهای معاصر، امین ساجو، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-پژوهشی در یکی از امپراتوری‌های اسلامی، تاریخ فاطمیان و منابع آن، پل ارنست واکر، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-من بادم و تو آتش: درباره زندگی و آثار مولانا، آنه ماری شیمل، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: توس
-تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه، فریدون بدره‌ای، فرهاد دفتری، ناشر: فرزان روز
-بین انقلاب و دولت: مسیر تشکیل دولت فاطمی قاضی نعمان و توجیه مشروعیت حکومت فاطمی، فریدون بدره‌ای، سمیه همدانی، ناشر: فرزان روز
-اندیشه غربی و گفتگوی تمدن‌ها: مجموعه سخنرانی‌های همایش ۲۹ – ۲۰ اکتبر ۱۹۷۷، باقر پرهام (مترجم)، فریدون بدره‌ای (مترجم)، خسرو ناقد (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-خاطرات یک ماموریت، سیره دانشمند، سیاستمدار و شاعر اسماعیلی موید فی الدین شیرازی، فریدون بدره‌ای، ورنا کلم، ناشر: فرزان روز
-بقای بعد از مغول، نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی در ایران، فریدون بدره‌ای، نادیا ابوجمال، ناشر: فرزان روز
-پراگماتیسم، ویلیام جیمز، عبدالکریم رشیدیان (مترجم)، فریدون بدره‌ای (ویراستار)، ناشر: علمی و فرهنگی
-نخستین اندیشه‌های شیعی تعالیم امام محمد باقر (ع)، ارزینا لالانی، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: فرزان روز
-غزالی و اسماعیلیان، مشاجره بر سر عقل و مرجعیت در اسلام سده‌های میانه، فریدون بدره‌ای، فاروق متها، ناشر: فرزان روز
-سنت و فرهنگ، مجموعه مقالات، ذبیح‌الله صفا، فریدون بدره‌ای (مترجم)، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
-تاریخ تمدن، اصلاح دینی، ویلیام جیمز دورانت، آریل دورانت، فریدون بدره‌ای (مترجم)، پرویز مرزبان (مترجم)، سهیل آذری (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی
فریدون بدره اى را آنهایى مى شناسند که سر و کارشان با تمدن و فرهنگ اسلامى است. نزدیک به شصت کتاب از او منتشر شده که البته اکثر آنها ترجمه است. دکتر بدره اى متولد ۱۳۱۵ کرمانشاه است و لیسانس ادبیات فارسى و فوق لیسانس و دکترى زبان شناسى دارد.
او پس از اخذ مدرک دکترى، در فرهنگستان زبان ایران به کار مشغول شد. مدتى هم رئیس پژوهشگاه واژه نامه هاى بسامدى و کتابخانه آن فرهنگستان هم بود.
چند صباحى هم رایزن فرهنگى ایران در پاکستان شد و بعد از انقلاب مدتى رئیس کتابخانه ملى بود و یک سال و اندى هم به عنوان استاد مدعو در دانشگاه کالیفرنیا در برکلى تدریس کرده و در چند حوزه، کارهایى را تألیف و ترجمه کرده است.
او کار نوشتن را با دو مجموعه داستان آغاز کرد که در سال هاى ۱۳۳۳ و ۳۴ منتشر شدند. کتاب اول «ناشناخته» شامل ۹ داستان بود و «دخترى که مرد» با دو داستان. بخشى از کارهاى او در حوزه تحقیق است که اولین آن در سال ۱۳۳۸ تحت عنوان «کورش کبیر در قرآن مجید و عهد عتیق» به چاپ رسید.
دکتر بدره اى پژوهش هایى هم در حوزه واژگان پایه کودکان دبستانى ایران و واژه نامه هاى بسامدى داستان رستم و سهراب و فرود فردوسى انجام داده است. کارهاى ایشان را در حوزه ترجمه مى توان به چند شاخه تقسیم کرد. در حوزه ادبیات، غیر از رمان هایى که ترجمه کرده است، آثارى در حوزه نقد و نظریه ادبى دارد که دو کتاب از «پراب» است.
اثار دیگرى چون «جامعه شناسى ذوق ادبى»، «ساخت رمان» و کتاب «رشد ادبیات» اثر «چادویک» که از مجموعه سه جلدى و به زبان انگلیسى است و جلد اول آن را به فارسى برگردانده است.
بخش دیگرى از ترجمه هاى دکتر بدره اى در حوزه تاریخ و عقاید اسماعیلیه است که در ده سال اخیر این کارها چاپ شده است که کتاب «تاریخ و عقاید اسماعیلیه» از دکتر فرهاد دفترى، برنده کتاب سال هم شده است. با این حال خود دکتر بدره اى کتاب هاى دیگرش را خیلى دوست دارد. «از این چند کتاب یکى کتاب ریخت شناسى قصه هاى پریان اثر ولادیمیر یاکف لویچ پراب و دیگرى ریشه هاى تاریخى قصه هاى پریان از همین نویسنده است.»
کتاب ریخت شناسى قصه هاى پریان که متن اصلى آن در ۱۹۲۸ چاپ شد، دومین اثر پراب و ریشه هاى تاریخى قصه هاى پریان هجدهمین اثر اوست. «هنگامى که من کتاب ریخت شناسى قصه هاى پریان را ترجمه کردم،هرگز گمان نمى کردم این همه تأثیرگذار باشد. جاى خوشحالى است که هر سالى که مى گذرد مى بینم اقبال محققان و دانشجویان رشته هاى ادبى و مردم شناسى و فولکلور به این کتاب بیش از پیش مى شود»
دکتر بدره اى درباره این کتاب ادامه مى دهد: «اندیشه اساسى در کتاب ریخت شناسى قصه هاى پریان این است که کثرت بیش از اندازه جزییات قصه هاى پریان قابل تقلیل به یک طرح واحد است و عناصر این طرح که تعدادشان سى و یک مورد است همیشه یکى هستند و همیشه با نظم خاصى در پى هم مى آیند و بالاخره اینکه تنها هفت شخصیت مختلف در این قصه ها ظاهر مى شوند.»
یکى دیگر از کتاب هاى اثرگذار که توسط دکتر بدره اى ترجمه شده است، کتاب «رشد ادبیات» اثر هکتور مونروچادویک و نوراکر شاوچادویک است که ترجمه جلد اول آن در سال ۱۳۷۶ انجام شد و به چاپ رسید. دکتر بدره اى درباره این کتاب مى گوید «هدف نویسندگان این کتاب که ۳ مجلد قطور و نزدیک به ۳ هزار صفحه است، این است که دریابند آیا اصول کلى در رشد ادبیات در کار است و اگر هست آیا ردگیرى این اصول امکان پذیر است یا نه. آنها کوشیده اند تا از راه بررسى تطبیقى نوع هاى (ژانرها)ى ادبى که در کشورها و زبان هاى گوناگون در دوره هاى مختلف تاریخ یافت مى شود به این پرسش ها پاسخ مى گویند.
یکى از مشکلات مترجمان ایرانى در بحث ادبیات داستانى، به ویژه کار ترجمه، کمبود واژه ها و اصطلاحاتى است که آنها در برابر صدها واژه و اصطلاح فرنگى دارند. دکتر بدره اى در این باره مى گوید «بسیارى از این اصطلاحات وقتى پاى ژانرهاى شفاهى به میان مى آید چه در زبان فارسى وچه در زبان هاى دیگر براى بیان مقصود اغلب وافى به مقصود نیستند. ویلیام بسکام، فولکلورشناس و مردم شناس معروف آمریکایى در مقاله اى که درباره ادبیات داستانى شفاهى عامیانه نوشته، لازم دیده که ابتدا اصطلاح روایت عامیانه (falk narrative) را به کار ببرد تا بتواند در زیر آن انواع روایات داستانى عامیانه را تعریف و دسته بندى کند. او در ادامه این داستان ها را به ۳ دسته تقسیم مى کند که عبارتند از: اول قصه هاى عامیانه که در واقع داستان هاى روایى منثورى هستند که غیرواقعى و افسانه اى تلقى مى شوند. دوم اسطوره که همان داستان هاى روایى منثورى که شرح و توصیف حقیقى آنچه که در گذشته دورى اتفاق افتاده است را مى گویند و سوم افسانه، افسانه ها داستان هاى روایى منثورى هستند که مانند اسطوره ها گویندگان و شنوندگان، آنها را واقعى تلقى مى کنند و با این حال بیشتر آنها گیتایى یا دنیوى هستند و نه لاهوتى و قهرمانان اصلى آنها آدمیان اند.»
پس از این توضیحات دکتر بدره اى ادامه مى دهد: «با همه دقتى که در تفصیل این سه دسته از داستان هاى روایى به کار رفته، مرز افتراق آنها بسیار لغزان است و تداخل یکى دیگرى امکان پذیر.» بنابراین شاید بتوان مسأله کمبود واژگان را براى برگرداندن این افسانه ها و اسطوره ها و قصه هاى عامیانه بیشتر فهمید و بیشتر از این جهت به سختى کارمترجم براى ترجمه آنها پى برد.
یکى از ویژگیهاى اصلى دکتر بدره اى در قلمرو تداوم اوست و بیش از پنجاه جلد ترجمه و تألیف در ۴۹ سال گذشته نشان مى دهد که تقریباً سالى بیش از یک کتاب به کتابخانه هاى ما افزوده است. در این میان، اما ترجمه کتاب فرقه اسماعیلیه نوشته «مارشال هاجسن» کاریست کارستان. چه به گفته کسانى چون هوشنگ رهنما ترجمه این اثر کار آسانى نبوده است و دکتر بدره اى ماهها صرف مطالعه و بررسى تاریخ اسماعیلیه کرده و پیش از اینکه قلم بردارد و نخستین جمله کتاب را به فارسى برگرداند، بیش از سى کتاب مرجع و منبع را خوانده بود. ترجمه این کتاب اعتبار دکتر بدره اى را به عنوان یک مترجم تمام عیار تثبیت کرد و به علاوه زمینه اى شد که از آن پس ترجمه آثار مربوط به اسماعیلیه در حیطه تخصص او قرار گیرد و در آن نام آور شود.
دکتر بدره اى دوره هاى فوق لیسانس و دکترا را در عرض کمتر از چهار سال گذرانده و در سال ۱۳۵۰ دکتراى زبان شناسى خود را دریافت کرده است و دانش زبان شناختى در واقع فرصتى فراهم ساخت که او نسبت به روى دیگر مسأله زبان نیز به آشنایى عمیق و ریشه دار دست یابد. بدره اى که وجه Parole زبان را از رهگذر آموزش و کاربست زبان و ادبیات فارسى و انگلیسى فرا گرفته بود، اینک بر وجه Langue آن به تعبیر «سوسور» نیز تسلط یافته بود.
بدره اى از سال ۱۳۴۴ تا سال ۱۳۵۰ شش کتاب را ترجمه کرده است و تا این تاریخ آثار او بالغ بر بیست کتاب مى شد. یکى از آن کتابها، کتاب معروف «آیین شهریارى در شرق» است که چاپ دوم آن اخیراً منتشر شده است. این کتاب که یکى از معروفترین نوشته هاى «سیموئل ادى کندى» است، بیشتر به شیوه مقاومت فرهنگهاى خاورمیانه در برابر تهاجم فرهنگى یونانى مى پردازد و با روایت جهان گشایى اسکندر و اشاعه «هلنیسم» در آسیا آغاز مى شود و حدود یک سال هم به درازا مى کشد. دکتر بدره اى درباره این کتاب مى گوید «این کتاب در زبان اصلى یعنى انگلیسى عنوان دیگرى داشت که آن عنوان The King is dead بود که ترجمه اش مى شد «شاه مرده است»، مسلم بود که در سال ۱۳۴۷ با این عنوان هیچ کتابى نمى توانست منتشر شود. با این حال مؤسسه فرانکلین و ناشرى که براى چاپ به او واگذار شده بود، پس از رایزنیها و مشورتها به این نتیجه رسیدند که نام کتاب را آیین شهریارى در شرق بگذارند. نظر خود من آن بود که عنوان فرعى متن انگلیسى را که ایستادگى مشرق زمین در برابر یونانى مآبى یا هلنى مآبى بود، عنوان کتاب قرار دهیم که هم رسا و هم گویاى نیت و غرض نویسنده بود. خود مؤلف کتاب در مقدمه آن آورده است که «غرض من از این بررسى این است که شواهد و مدارکى درباره مقاومت شرقیان در برابر جهانگیرى و حکومت یونانیان بیابم، علل آن و طرق توجیه و جانبدارى از آن را کشف کنم، صورتهایى را که بدان متجلى گشته است، نشان دهم و نتایج دور و نزدیک آن را باز نمایم.به هرحال کتاب با عنوان آیین شهریارى در شرق به چاپ مى رسد که غلط نیست، ولى غرض را روشن بیان نمى کند. در ضمن عنوان اصلى هم تنها با درنظر داشتن فلسفه شهریارى در شرق که همه نظم و نسق جهان عادى و معنوى را وابسته به وجود شاهى که مؤید از جانب خداوند باشد، مى دانست، توجیه پذیر بود و معنى داشت، زیرا هنوز هم در میان بسیارى از طوایف و مردم متداول است که در دوران هرج و مرج و آشوب زدگى مى گویند مگر شاه مرده یا «دوران شاه مردگى» است.»
ماجراى انتشار این کتاب هم برایش خودش حکایتى است. ظاهراً از توزیع کتاب توسط دولت وقت جلوگیرى مى شود و در انبار مؤسسه فرانکلین باقى مى ماند تا انقلاب که «تاراج رفت و در گوشه و کنار خیابان به ثمن بخس به فروش رسید. مرحوم دکتر مهرداد بهار که کتاب را در این ایام دیده بود، در حاشیه یکى از مقالاتش از آن یاد کرد و زبان به تعریف گشود و این امر تا حدى براى کتاب اعاده حیثیت کرد.»
و حالا بعد از ۳۶ سال کتاب در سال گذشته مجدداً منتشر شده است و انتشار آن در این زمان که همه جا سخن از تهاجم فرهنگى است را باید به فال نیک گرفت. دکتر بدره اى در این باره مى گوید: «اى کاش ناشر اینقدر براى مترجم کتاب اهمیت قائل مى شد که از او بخواهد تا در آن تجدیدنظر کند تا «پیامبر» پیام بر نشود.»
دکتر بدره اى در چند سالى که در فرهنگستان زبان بود، کمتر ترجمه کرد و بیشتر به تألیف آثارى در روش شناسى واژه سازى و واژه گزینى، پژوهش در شیوه هاى علمى آماده سازى واژه نامه بسامدى و بر روى هم بررسیهاى زبان شناختى مشغول بود. محصول این دوره از زندگى علمى او هفت کتاب پژوهشى است که از آن میان مى توان از واژه نامه هاى بسامدى رستم و سهراب، داستان فرود، واژگان نوشتارى کودکان دبستانى ایران که پایان نامه دکترایش هم بود، نام برد.
در یک جمع بندى کلى، از آنچه درباره کارنامه علمى دکتر بدره اى به دست مى آید، جمله اى است که سید عرب چند سال پیش در کتاب ماه ادبیات و فلسفه به او مى گوید. او خطاب به دکتر مى گوید: «آقاى دکتر، صرف نظر از اینکه شما ابتدا ترجمه را شروع کردید، بعد زبان شناسى آموختید، به لحاظ معنوى زبان شناسى مقدم بر کار ترجمه شماست. به گمان بنده شما زبان شناسى هستید که به ترجمه برخى از منابع مى پردازید.» شاید بتوان این جمله «سید عرب» را با نظرى که هوشنگ رهنما که خود مترجمى است بزرگ، درباره دکتر بدره اى دارد، تکمیل کرد.
هوشنگ رهنما درباره دکتر بدره اى مى گوید: «در فرهنگ سنتى اعتبار تألیف ظاهراً فراتر از اعتبار ترجمه است و این واقعیت، زمانى برجسته مى شود که در دانشگاهها ترجمه امتیازى عاید عضو هیأت علمى نمى کند، اما اگر بپذیریم که امروزه در این جامعه در مقطعى از تطور تاریخى قرار گرفته ایم که بى شباهت به عصر سده هاى اول اسلامى در شرق و عصر سده هاى پس از جنگهاى صلیبى در غرب نیست، باید اذعان کنیم که به همان میزان که ترجمه آثار یونانى و ایرانى در مورد نخست به غناى فرهنگ اسلامى انجامید و در مورد دوم ترجمه آثار عربى ترجمه شده بنیاد فرهنگ غربى را که امروزه مى شناسیم، پى افکند، ترجمه به اندازه تألیف ـ اگر نه بیشتر ـ به جهش فرهنگى ایران امروز یارى مى کند و دکتر بدره اى در کنار دیگر مترجمان شایسته در کانون این یارى رسانى قرار دارد.»
و حقیقت آن است که دکتر بدره اى هیچ متنى را بدون پژوهش لازم و کافى در مورد موضوع آن ترجمه نکرده است و پیشگفتارهایى که بر کتابهاى ترجمه خود نوشته، گواه صادق این مدعاست و از احاطه عالمانه او در آن زمینه خبر مى دهد.
– این مقاله ابتدا در مجموعه «مهرگان» و در جشن نامه مشاهیر معاصر ایران به سفارش و دبیری محسن شهرنازدار تهیه و منتشر شده است. پروژه مهرگان که در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی ، در موسسه فرهنگی- مطبوعاتی ایران به انجام رسید؛ به معرفی نخبگان ایرانی متولد ۱۲۹۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی می پرداخت. بخشی از این پروژه سال ۱۳۸۳در قالب کتاب منتشر شده است.
-این نوشته خُرد است و امکان گسترش دارد.برای تکمیل و یا تصحیح اطلاعات نوشته شده، به آدرس زیر ایمیل بزنید:
elitebiography@gmail.com
ویرایش نخست توسط انسان شناسی و فرهنگ: ۱۳۹۴