سعیده بوغیری
بر اساس آمار سال ۲۰۰۸ نزدیک به ۱۳ درصد جمعیت جهان یعنی ۹۵۵ میلیون نفر در آفریقا زندگی می کنند. پرجمعیت ترین کشورهای این قاره، نیجریه، مصر، اتیوپی و جمهوری دموکراتیک کنگو هستند. توزیع جمعیتی این قاره به شدت ناهمگون است. برخی بخش های آفریقا به خصوص صحرای بزرگ آن، دارای ساکنین دایمی اندکی هستند. برخی دیگر از جمعیت آن نیز در پرجمعیت ترین مناطق دنیا به خصوص دره نیل در مصر؛ ساحل مجاور اقیانوس اطلس در مجاورت ساحل عاج تا کامرون؛ رواندا؛ بوروندی و ایالت کوازولوناتال در جنوب آفریقا زندگی می کنند. رویهمرفته تراکم جمعیت در آفریقا ۳۲ نفر در کیلومتر مربع است. (آمار ۲۰۰۸)
تا نیمه قرن بیستم، آمارگیری در آفریقا امری نادر بود. با آنکه اغلب کشورهای آفریقایی تاکنون دست کم چندین بار آمارهایی از جمعیت خود ارائه داده اند، داده های موثق مبتنی بر سرشماری های انسانی در آن محدود است. با اینهمه روشن است که جمعیت آفریقا در دهه های اخیر به سرعت افزایش یافته است. میزان رشد جمعیت در سرتاسر این قاره در سال ۱۹۷۹ به ۴۳/۳ درصد رسید و در سال های دهه ۱۹۸۰ با میانگین ۶۹/۲ درصد در سطحی بالا باقی ماند. از آن پس این میزان کاهش یافت. در سال ۲۰۰۵ میزان رشد جمعیت آفریقا ۰۸/۲ درصد بود که در مقایسه با سایر قاره های دنیا، هنوز هم بالاتر است. به طور کلی، غرب، شرق و مرکز آفریقا با رشد سریع تر جمعیت و شمال و جنوب آن رشد جمعیت کندتری به خود دیده اند.
در سال ۲۰۰۵ میزان تولد در آفریقا ۳/۳۵ نفر در ۱۰۰۰ نفر بود که از تمامی قاره های دنیا بالاتر بود. کشورهای شمال آفریقا نسبت به کشورهای جنوبی صحرای این قاره دارای نرخ پایین تر رشد جمعیت هستند. در جنوب صحرای آفریقا نرخ زادوولد به سمت کاهش به ۵ تا ۷ گرایش دارد، به عبارت دیگر به طور میانگین، هر زن در طول حیات خود صاحب ۵ تا ۷ کودک می شود. در جوامع آفریقایی به صورت سنتی، داشتن خانواده ای بزرگ نشانه سلامت و پرستیژ بوده و حضور کودکان در زندگی روزمره ارزش به شمار می رود. کودکان همچنین یک منبع مهم کار، به خصوص کار در مزرعه و نیز احتمالا تامین کنندگان اصلی حمایت های مربوط به زندگی سالمندی والدین به شمار می روند. وانگهی داشتن فرزندان زیاد به معنای تعدد زوجات بوده که به ایجاد شبکه های خانوادگی گسترده تر می انجامد، نکته ای نگرانی برانگیز در قاره ای که زندگی اغلب حالتی پرمخاطره دارد. به تمام دلایل بالا نداشتن فرزند معمولا موجبات نگرانی و اغلب ترحم افراد را فراهم می آورد. در نتیجه کنترل تولد در این قاره به اندازه سایر نقاط عقب مانده دنیا مانند جنوب شرقی آسیا مورد پذیرش قرار نگرفته است. بیشترین استثنائات در این زمینه به افراد طبقه متوسط شهری مربوط می شوند که به تازگی در حال پدیدار شدن است. آنان الگوی خانواده هسته ای را پذیرفته اند که در جوامع غربی حاکم است. والدین دراین خانواده ها سطح بالای حمایت های مربوط به خانواده گسترده را نمی پذیرند. به این ترتیب آنان کودک را به مثابه موجودی پرخرج و زمان بر تلقی می کنند. از این رو این خانواده های آفریقایی کم کم به کنترل موالید روی آورده اند.
نرخ بالای زادوولد به معنای برخورداری از جمعیتی جوان است که تاثیرات مهم پرشماری به دنبال دارد. این امر، تداوم رشد جمعیت، کاهش میزان حوادث مصیبت بار منجر به کاهش جمعیت و وجود آینده ای نامطمئن است. اگرچه نرخ رشد زادوولد در این قاره کاهش یافته، جمعیت آن به دلیل وجود زنان پرشمار که در سنین باروری قرار دارند، همچنان روبه افزایش است. رشد جمعیت آفریقا سبب ایجاد مشکلات بزرگی در راه تامین خدمات مربوط به کودکان به خصوص در زمینه تامین آموزش و خدمات درمانی شده است. این مشکلات به خصوص به این دلیل اوج می گیرد که فقر در آفریقا همه گیر است. در این شرایط رقابت برای به دست آوردن شغل تشدید می شود، زیرا افراد بیشتری وارد بازار کار می شوند و سطح بالای بیکاری به افزایش جرم و گسترش ناراستی های اجتماعی می انجامد.
نرخ مرگ و میر در آفریقا در سال ۲۰۰۵ به میزان ۲/۱۴ در ۱۰۰۰ نفر برآورده شده که این رقم نیز در مقایسه با سایر قاره های دنیا از همه بالاتر است. در این مورد نیز کشورهای شمال قاره آفریقا به نسبت کشورهای جنوبی صحرا دارای سرعت پایین تری هستند. در گذشته مرگ و میر کودکان بیشتر به دلیل شیوع بیماری های عفونی و انگلی رخ می داده است. اما از سال ۱۹۸۰ واکسیناسیون از این میزان کاسته؛ با اینهمه در همین زمان گسترش ویروس اچ آی وی (ایدز) به کاهش کنونی امید به زندگی در برخی کشورهای این قاره انجامید. در سال ۲۰۰۵ میانگین امید به زندگی در آفریقا ۴/۵۰ سال برآورد شده است.
نوشته‌های مرتبط
منبع: دایره المعارف اینکارتا ۲۰۰۹.
Yeganehtaraneh@gmail.com
کاربران گرامی
این مطلب در سایت قبلی انسان شناسی و فرهنگ به آدرس anthropology.ir نیز قبلا منتشر شده و بازنشر آن با هدف دسترسی بهتر کاربران و مجتمع شدن تدریجی مطالب انسان شناسی و فرهنگ در یک سایت صورت گرفته است.