ازدحام جمعیت

زندگی شهری قرن ها است که به یکی از شیوه های اصلی زندگی بشر تبدیل شده است. شهرهایی که در هر عصر متفاوت هستند و هربار شکل جدیدی از زندگی را به ساکنان خود عرضه می کنند. با این وجود تعداد افرادی که در طول تاریخ در شهر زندگی می کرده اند، اغلب محدود و کمتر از جمعیت روستایی بوده است. اما این روند به دنبال انقلاب صنعتی و پیشرفته شدن فناوری تغییر کرده و جمعیت شهرها به سرعت رو به رشد است، تا جایی که در دهه های اخیر غالب جمعیت جهان را شهرنشینان تشکیل می دهند.

از دلایل ازدحام جمعیت در شهرها را می توان رشد جمعیت و مهاجرت از روستاها به شهرها دانست. در اواخـر قـرن بیسـتم، جمعیـت جهـان بـه شـش بیلیـون رسـید. ایـن رشـد بیشـتر در ۲۰۰ سـال آخـر قـرن بیستم اتفاق افتاد. روند شهر نشینی نیز در این قرن رشد شتابانی را در پـی گرفـت کـه ناشـی از تحـولات جمعیتـی حاصـل از بهبـود وضعیـت بهداشـت و درمـان، رشـد فنـاوری و موارد دیگر بوده اسـت. از نتایـج ایـن رشـد، تراکـم کلان جمعیـت در بعضـی از شـهرها و پیدایـش شـهرهایی بـا بیـش از هشـت میلیـون نفـر یـا کلان شـهرها بـود.

از طرف دیگر، مهاجرت از روستا به شهر نیز عامل دیگری است که به این جمعیت شهری رو به رشد اضافه کرده است. با وجود اینکه بسیاری از این شهرها به خصوص در کشورهای در حال توسعه، با مشکلات فراوانی از جملـه وضعیـت حمـل و نقـل شـهری و ترافیـک؛ سـرمایه گذاری و کمبـود منابـع مالـی ارزی و ریالـی؛ مداخلـه نهادهـای متعـدد تصمیم گیـری؛ سـاختار ناهمگـون کالبـد محله هـا؛ ایمنـی و آلودگی هـای زیسـت محیطی مواجـه اسـت، ولـی همچنـان وجود بسـیاری از امکانـات در ایـن شـهرها باعث ایجاد جذابیت زیـادی بـرای مهاجـران شده است.

شـهرهای امـروزی، بـه ویـژه کلان شـهرها، پدیده هایی بسـیار مهـمی در زندگـی انسـانی هسـتند کـه برحسـب تعریـف خـود نقـشی حیاتـی در زندگـی انسـانی دارنـد؛ ایـن ویژگـی پدیده بـودن را در مقایسه شـهر بـا روسـتا می تـوان بهتـر درک کـرد؛ شـهر درواقع محلی برای تمرکـز جمعیـت، ابـزار تولیـد، سـرمایه، لـذات و نیازهـا اسـت در حالیکـه، روسـتا واقعیتـی مقابـل آن دارد.

ظهور شهرهای جدید و متنوع، توسعه شهرهای کهن، پیشرفت شهرنشینی و توسعه شهری، از پدیده های مهمی است که در قرون اخیر در زندگی اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مختلف جهان رخ داده است. به طور کلی پیشرفت شهرنشینی را می توان نتیجه مستقیم انقلاب صنعتی و ترقی اقتصاد سرمایه داری در نظر گرفت که ابتدا به کشورهای غربی و سپس به کشورهای در حال توسعه راه پیدا کرد. مراکز جمعیتی کوچک و ایزوله، به صورت رو به رشد در حال تبدیل شدن به مناطق بزرگ شهری هستند که این تبدیل به صورت واضح با تبدیل شدن مناطق طبیعی به کاربری شهری همراه است.

با این حال و با وجود اینکه آنچـه در ابتـدا و حتـی تـا دهه هـای گذشـته در گسـترش روزافـزون شهرنشـینی مؤثـر بـوده، انقلاب صنعتـی و تحـولات برخاسـته از آن بوده است، اما امـروزه جمعیـت شـهری در سـایه شـرایط محلـی، ملی و بین المللی با نرخ بالایـی بـه رشـد خـود ادامـه خواهـد داد؛ ایـن عوامـل می تواننـد جـزو دسـته های جغرافیایـی، اقتصـادی، فرهنگـی، اجتماعـی و سیاسـت گذاری های کلان توسـعه باشـند کـه پژوهشـگران در تحقیقـات گوناگـون و بنابـر ویژگی هـای خـاص آن منطقـه شـهری، عوامـل مختلفـی را شناسـایی کرده انـد.

فاصلـه از محل هـای صنعتـی، از راه هـا، از محل هـای تجـاری، از محل هایـی کـه در دسـت تغییـر هسـتند و مکان هایـی کـه بـه دلیـل محدودیت هـا نمی تـوان در آنهـا تغییـر ایجـاد کرد (مناطـق حفاظت شـده، مناطـق حسـاس محیـط زیسـتی و منابـع آبـی) و سیاسـت های فضایـی از عوامـل مؤثـر بـر رشـد شهری هستند. به علاوه، شـهرهای بـزرگ به عنـوان منبـع نـوآوری عمـل می کننـد و همچنیـن انـدازه حداقـل الزام بـرای تولیـد کالاهـا و خدمـات را دارنـد کـه ایـن خـود از محرک هـای مثبـت رشـد شـهرها بـه شـمار مـی رود.

مسئله دیگر، متفاوت بودن روند تشکیل و رشد شهرها و کلان شهرها در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه است. یکی از تفاوت های مهمی که شهرنشینی در کشورهای درحال توسعه با کشورهای توسعه یافته دارد، ناهمزمانی سطح صنعتی شدن با سطح شهرنشینی بوده است. در کشورهای توسعه یافته، شهرنشینی با صنعتی شدن آغاز شده و با آن ادامه یافته است، درحالیکه در کشورهای درحال توسعه، شهرنشینی بیشتر برپایه خدمات شکل گرفته که است که نتیجه آن تمرکز جمعیت در مراکز شهری خودروی جهان سوم و گرایش بیشتر شهروندان به بخش خدمات بوده است. به گونه ای که برخی پژوهشگران، شهرنشینی در این کشورها را شهرنشینی خدماتی یا شهرنشینی بخش سومی می نامند.

سـرعت رشـد یک شـهر با سـرعت رشـد طبیعی جمعیت در سـطح ملی و عواملی که مهاجرت به شـهر را موجـب می شـوند، تبییـن می شود. مطالعـات نشـان می دهنـد، رونـد تشـکیل و رشـد شـهرها در کشـورهای توسـعه یافتـه تـا حـد زیـادی کنتـرل شـده اسـت. آمارهـای شهرنشـینی در کشـورهای توسـعه یافته اروپایـی نشـان می دهـند کـه نـرخ رشـد شـهری در ایـن کشـورها، به عنـوان یـک مجموعـه هیـچگاه از ۱ یا ۲ درصـد فراتـر نرفتـه اسـت در حالیکـه در کشـورهای در حـال توسـعه هرچنـد نـرخ رشـد شـهرها رونـدی نزولـی داشته اسـت اما همچنـان ایـن رونـد در حـال رشـد اسـت.

نتیجه چنین رشد جمعیت بی رویه ای، کلان شهرهای جهان سومی ای با جمعیت بیش از حد است که قادر به تامین نیازهای شهروندان خود نیستند. اما مسئله رشد جمعیت معضلی است که فقط محدود به کشورهای در حال توسعه نمی شود بلکه همه جهان را دربرگرفته است. در حال حاضر انسان ها در حال استفاده از تمامی منابع کره زمین برای تامین این جمعیت بزرگ هستند. جمعیتی که روز به روز بر تعداد آن افزوده می شود. از طرفی، این سیاره نیز هر روزه با بحرانی جدید رو به رو می شود که علت عمده اکثر آنها، استفاده های بیش از حد انسان ها است. بنابراین شاید بهتر باشد پیش از آنکه انرژی و منابع لازم این سیاره برای نسل های آینده تمام شود، فکری به حال کنترل و تامین جمعیت آینده انسان ها بکنیم.

عکس

مایکل ولف، مجموعه “شهر شفاف”، شیکاگو، ۲۰۰۸.

منابع

منصوریان، فاطمه؛ خزایی، سعید؛ شریعت پناهی، سید پیمان؛ مشفق، محمود؛ عوامل اثرگذار بر افزایش جمعیت کالن شهرها از دیدگاه متخصصان: مورد مطالعه، شهر تهران؛ فصلنامه مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره ۱ ،زمستان ۱۳۹۴ ،صص ۴۴-۲