لاله معرفت*
کتاب‌هایی که در فضای مجازی ارائه می‌شوند این امکان را فراهم می‌آورند که گروه بیشتری از خوانندگان به آثار گوناگون دسترسی داشته باشند. این‌گونه کتاب‌ها موجب بهره‌گیری آسان‌تر مخاطبان عام می‌شوند و علاوه بر آن مخاطبان خاص نیز با سهولت بیشتر و با صرف وقت بسیار کمتری به منابع مورد نظر خود دست می‌یابند. کتاب‌های فضای مجازی ممکن است به صورت پی‌دی‌اِف عرضه شوند یا به صورت «کتاب‌های صوتی/گویا». کتاب‌های گویا می‌توانند وقت‌های مُرده را به فرصتی برای مطالعه تبدیل کنند. برخی از این‌گونه کتاب‌ها (مانند با چراغ و آینه دکتر شفیعی کدکنی) به گفته خواننده آن (سیّده لیلا کشفی) در استودیوی کتابخانه عمومی ارشاد برای نابینایان خوانده شده است. از سویی شاید ارائه کتاب‌های مجازی چه از نوع پی‌دی‌اِف چه از نوع کتاب صوتی، یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از مصرف کاغذ و هزینه‌های گزاف آن در شرایط کنونی باشد. امّا این یک روی سکه است. قصدِ آن نیست که از کپی‌رایت یا حقوق مؤلّف و ناشر سخن بگوییم. بحث حقوقی و مادّی کتاب حرف دیگری است که تاکنون نیز درباره آن بسیار گفته و نوشته‌اند و البتّه به‌رغم نارضایتی و شکایت ناشران و مؤلفان هنوز هم شاهد نشر بی‌رویه و بی‌قانون کتاب در فضای مجازی و آسیب‌های حاصل از آن هستیم. در این‌جا بحث بر سر بخشی از حقّی معنوی است که از آن مؤلّف است. آیا صاحب اندیشه یا صاحب تألیف پس از نشر اثرش در فضای مجازی، می‌تواند از نوع ارائه و کیفیت آن به هر شکل ممکن نیز چشم‌پوشی کند؟ مؤلّف پس از در دسترس قرار گرفتن تألیفش در فضای مجازی چگونه می‌تواند شیوه ارائه آن توسط افراد غیرمتخصص را نادیده انگارد؟ در برخی حوزه‌ها مانند کتاب‌های ادبیات که گاه به صورت گویا نیز ارائه می‌شوند، نوع قرائت خود بخشی از مفهوم و منظور مؤلّف را در بر می‌گیرد و به‌عبارت‌دیگر درست‌خوانی عبارات و نیز لحنِ خوانش آن‌ها لازمه درک درست متن است. آیا مؤلّف می‌تواند از غلط‌خوانی‌های بی‌شمار و کاستی‌های کمّی و کیفی تألیفش بگذرد؟
برای بسط این پرسش، به عنوان نمونه، نگاهی به آثار دکتر تقی پورنامداریان در فضای مجازی می‌اندازیم. استاد پورنامداریان از چهره‌های شاخص ادبیات فارسی است که مقاله‌ها و کتاب‌های ارزشمندی (از جمله: رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، دیدار با سیمرغ، در سایه آفتاب، عقل سرخ و…) از ایشان منتشر شده است و شاگردان بسیاری را در این رشته پرورانده است. برخی از آثار ایشان را که در فضای مجازی در دسترس قرار گرفته است، در دو بخش کتاب «پی‌دی‌اف» و کتاب «صوتی» بررسی می‌کنیم.
«کتابناک» یکی از کتابخانه‌های الکترونیکی است که با به اشتراک گذاشتن کتاب‌های متنوّع و متعدّد پی‌دی‌اِف امکانی گسترده برای بسیاری از خوانندگان فراهم ساخته و راه رفت و آمد به کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها را به یک اشاره ساده بَدَل کرده است. امّا از سوی دیگر با ارائه دیگرسانِ برخی از مقالات در قالب کتاب و انتساب‌های ناصواب مقاله یا کتابی به نویسنده‌ای دیگر، موجب نگرانی مؤلّفان و سردرگمی مخاطبان شده است. اگر آثار دکتر پورنامداریان را در اینترنت جست‌وجو کنیم در سایت «کتابناک» کتاب‌مانندی را با عنوان «نگاهی به شعر و اندیشه مولوی/ نویسنده: تقی پورنامداریان» می‌یابیم که شامل مجموعه مقالاتی با عناوین زیر است:
– «نگاهی اجمالی به شعر و اندیشه مولوی»/ تقی پورنامداریان؛
– «خواب و رؤیا در اندیشه مولوی»/ حسینعلی قبادی، تقی پورنامداریان، امبرتو چیکتی، مهدیس معارفی؛
– «بررسی وجه‌شبه در کلّیّات شمس»/ تقی پورنامداریان، امیرحسین ماحوزی؛
– «مدخلی بر رمزشناسی غزل‌های مولانا»/ تقی پورنامداریان، رحمان مشتاق مهر؛
– «عالم مُثُل افلاطون، ناخودآگاه جمعی یونگ و عالم دل مولوی»/ تقی پورنامداریان.
همان‌طور که مشاهده می‌شود نویسنده ۲ مقاله از این ۵ مقاله دکتر پورنامداریان ذکر شده است درحالی‌که روی صفحه طراحی‌شده با نگاره‌ای تذهیبی که دو پرنده در حال پرواز هم در میان آن قرار داده شده است، نام «تقی پورنامداریان» به چشم می‌خورد، و از آن چنین برمی‌آید که ما با کتابی روبه‌رو هستیم از مجموعه مقالات دکتر پورنامداریان. به‌علاوه با جست‌وجویی ساده در گوگل، عنوان «کتاب نگاهی به شعر و اندیشه مولوی» در چند تیتر ظاهر می‌شود. امّا آشنایان با آثار این نویسنده و استاد دانشگاه می‌دانند که ایشان هرگز کتابی به این نام ننوشته‌اند، بلکه مقاله‌ای با نام «نگاهی اجمالی به شعر و اندیشه مولوی» از ایشان نشر شده است و طراحان این سایت با برداشتن واژه «اجمالی»، این شبهِ کتاب را خود نام‌گذاری کرده‌اند و شکل و شمایل کتاب نیز به آن داده‌اند و البتّه روی صفحه طراحی‌شده علاوه بر این نام، عبارتِ «و مقالات دیگر» را نیز افزوده‌اند. بی‌تردید نه‌تنها پنج نویسنده دیگری که در این مقالات سهمی شاید بیش از دکتر پورنامداریان دارند، بلکه خود ایشان – استادی با دقّت و وسواس علمی و منتقد سرقت‌های ادبی- مایل نیستند که نام ایشان بر روی کتابی بیاید که شاید فقط نظارتی بر برخی از مقالات آن داشته‌اند. پیداست که ایشان هیچ‌گاه نخواسته‌اند که به نامشان کتابی در فضای مجازی ساخته شود و به نمایش درآید. در سایت کتابناک نشانی ای‌میلی وجود دارد که در کنار آن نوشته شده است: «نویسندگان، ناشران یا نافعان حقوق مادّی آثاری که توسط کاربران به صورت غیرمجاز در کتابناک قرار گرفته‌اند می‌توانند از طریق ارسال ای‌میل نسبت به حذف آن‌ها اقدام نمایند». به گفته دکتر پورنامداریان، ایشان برای این‌که نامشان به عنوان نویسنده این شبهِ کتاب حذف شود، یادداشتی به همین نشانی ای‌میل فرستاده‌اند امّا تاکنون با گذشتِ بیش از ۷ ماه از درخواست ایشان، نه پاسخی دریافت کرده‌اند نه اصلاحی در سایت کتابناک صورت گرفته است.
سایت «سرای فرهنگ» نیز سایت دیگری است که عین این شبهِ کتاب را با این توضیحات برای دانلود در صفحه خود گذاشته است: «این مجموعه ۱۱۸ صفحه است در قالب پی‌دی‌اف. در نوشتن ۳ مقاله از این مقالات دیگران هم با دکتر تقی پورنامداریان همکاری کرده‌اند. پرداخت هزینه و دریافت فایل: مبلغ قابل پرداخت ۱۴۰۰ تومان (شامل ۲۰% تخفیف)». خوشبختانه این سایت از همکاری دیگرانی با دکتر پورنامداریان در نوشتن این مجموعه مقاله یاد کرده است؛ امّا آیا دیگران با دکتر تقی پورنامداریان در نگارش این مقالات همکاری کرده‌اند یا ایشان نگاه استادانه خود را بر این مقاله‌ها انداخته‌اند؟ و اساساً چه کسی به گردانندگان این سایت اجازه داده است که این مقالات را در کنار هم و به صورت کتاب عرضه کنند؟
کتاب‌مانند دیگری نیز در سایت کتابناک با عنوان “«هرمنوتیک در ادبیات معاصر» با نام تقی پورنامداریان دیده می‌شود. در صفحه‌ای که به نظر می‌آید جلد کتاب است، در بالای منظره‌ای از درختان و انعکاس آن‌ها در برکه‌ای آبی‌رنگ، پس از عنوان کتاب، سه نام دیده می‌شود: تقی پورنامداریان، سیّد علیرضا حسینی بهشتی و حسن آبنیکی. از ظاهر امر برمی‌آید که با کتابی روبه‌رو هستیم که این سه تن نگاشته‌اند، امّا وقتی آن را دانلود می‌کنیم با سه مقاله جداگانه مواجه می‌شویم:
– «هرمنوتیک جدید و تعیینِ معیارهایی در تأویلِ شعر معاصر»/ سیاوش جعفری- تقی پورنامداریان؛
– «شکنندگی هرمنوتیک ادبی پل ریکور»/ دکتر سیّد علیرضا حسینی بهشتی- حسن آبنیکی؛
– «چیستی و کاربست هرمنوتیک ادبی»/ دکتر حسن آبنیکی.
در مورد مقاله اوّل گفتنی است که نویسنده نخست آن (نویسنده مسئول و اصلی مقاله) سیاوش جعفری است و تقی پورنامداریان نویسنده دوم محسوب می‌شود. امّا معلوم نیست چرا نام نویسنده مسئول در صفحه کتاب‌نما نیامده است! به‌علاوه کتاب‌نمایی که در این کتابخانه الکترونیکی در زمره آثار دکتر تقی پورنامداریان معرفی و ارائه شده است، شامل سه مقاله است که تنها در یکی از آن‌ها نام ایشان به چشم می‌خورد و این نویسنده تاکنون هیچ‌گونه تألیفی با عنوان «هرمنوتیک در ادبیات معاصر» ندارد.
یکی از تألیفات دکتر تقی پورنامداریان کتاب گمشده لب دریا است که اوّل بار در سال ۱۳۸۲ توسط نشر سخن منتشر شد. این کتاب به‌تازگی در یکی از کانال‌های فضای مجازی به صورت گویا ارائه شده است. در این خوانش با آن‌که حتّی شناسنامه کتاب به طور کامل خوانده شده است، نامی از خانم گوینده شنیده نمی‌شود. خوانش کتاب با غلط‌خوانی‌های بسیاری همراه است. این غلط‌خوانی‌ها از هر لونی است. نمونه‌هایی از آن‌ها عبارت است از:
غلط‌خوانی ابیات:
«نذر و فتوح صومعه در وجه مِی نهیم / دلق ریا به آب خرابات برکشیم» (ص ۱۳). در این بیت «مِی» به معنی شراب، «می» استمراری به صورت «می‌نهیم» خوانده شده است و مصرع نخست را کاملاً بی‌معنی کرده است. تلفّظ «دَلق» نیز با کسره اوّل، «دِلق» خوانده شده است.
در مصرع «بس طور عجب لازم ایّام شباب است» (ص ۴)، «طور» با مصوّت بلند «او» (بر وزن نور) خوانده شده است و نیز به جای آن‌که به «عجب» اضافه شود، ساکن خوانده شده و درمجموع ترکیب غریبِ «طورْ عجب» ساخته شده است!
در مصرع «گناه اگرچه نبوَد اختیار ما حافظ» (ص ۲۱)، فعل زمان گذشته «نبود»، به صورت نبوَد قرائت شده است، که احتمالاً خواننده خواسته است به شعر حافظ ادبیّت بیشتری ببخشد!
اضافه خواندن واژه در جایی که نباید اضافه شود: مانند: «او توانست… نقش زیبایی‌شناختی زبان را… به کمالِ تشخّص بخشد.» (ص یک)؛ یا: «در شریعت حافظ و پیر مغان گناه واقعیِ همین عیب‌جویی و مردم‌آزاری است» (ص ۱۹)؛ که به نظر می‌آید خواننده خود معنی آن‌چه را می‌خواند نمی‌داند.
ساکن خواندن واژه به جای اضافه: در جمله «اَعلی علّیّین او با اسفل‌السافلین همراه است (ص ۲۴) «اَعلی علّیّینْ» ساکن خوانده شده است.
افزودن برخی واژه‌ها به متن: «کلام او… هم واجد بُعد مادی و [هم] جسمانی است و هم بُعد الهی…» (ص دو)؛ که بدین ترتیب بُعد مادی از بُعد جسمانی منفک شده است! یا: «سروکارش با لب جام و رخ ساقی [و] سیمین‌ساق است.» (ص ۳).
حذف برخی واژه‌ها: «پیر مغان در تقابل با همه دین‌فروشان در هر مرتبه و لباسی قرار می‌گیرد.» (ص ۱۱).
جایگزین کردن واژه‌ها: «چون در مقابل خلق ادّعایی برخلاف آن‌چه هست نمی‌کند… به دروغ و… آلوده نمی‌شود.» (ص ۲۲). به‌جای مقابل، «مقام» خوانده شده و بدین ترتیب جمله بی‌معنا شده است.
غلط‌خوانی واژه‌ها: «مُدَرِّسی» به جای مَدرَسی (ص چهار) و (ص ۲۴).
غلط‌خوانی اسامی: دکتر مریم مُشَّرَف به صورت «مُشرِف» خوانده شده است (ص چهارده) و آقای کمال اجتماعی جَندَقی به صورتِ «جُندُقی» (همان‌جا)؛ که نشان از ناآشنایی کامل خواننده با این بزرگان است.
غلط‌خوانی انواع یاء: که شامل عدم‌تشخیص همه انواع یاء است؛ از جمله: تلفّظ کردنِ یای وحدت به‌جای یای مصدری: «حافظ» بودنِ حافظ در محفلی (ص ۵).
غلط‌خوانی آیات: «بَشَراً» در آیه ۷۱ سوره ۳۸، با آن‌که اِعراب آن ضبط شده، «بَشَرٍ» (ص ۶) خوانده شده است.
علاوه بر موارد ذکر شده، در برخی جاها نشانه‌های نگارشی و ویرایشی به گونه‌ای نادیده گرفته شده که موجب به هم ریختگی معانی است؛ مثلاً جمله تمام تلقّی شده است در حالی‌که هنوز ادامه دارد؛ یا بر عکس. نیز گاه با لحن نادرست، متن بی‌معنا شده است.
بسامد این غلط‌خوانی‌ها بسیار زیاد است به‌طوری‌که فقط در ۳۰-۴۰ صفحه آغازین کتاب، به بیش از ۶۰ مورد می‌رسد. در خوانش بسیاری از ابیات، یا وزن شعر مختل شده است یا آن‌که شعر حافظ که خود شاهد مدّعای نویسنده است بی‌معنا شده یا معنایی دیگرگون یافته است. در برخی سطور چند اشکال پی‌درپی کاملاً رشته کلام را آن‌قدر در هم می‌ریزد که شنونده سرانجام نمی‌تواند هیچ مفهومی را از آن دریابد. در برخی عبارات شنونده مردّد می‌ماند که اشتباه می‌شنود یا خواننده اشتباه می‌خواند یا مفهومی که نویسنده متن در نظر دارد، جای تردید دارد. این‌همه، چه بر اثر شتاب‌زدگی خوانش باشد و چه بر اثر نامأنوس بودن خواننده متن با شعر حافظ یا ناآشنایی خواننده با سبک نوشتاری مؤلّف کتاب و چه همه موارد، عذر تصمیم‌گیرندگان صوتی شدن کتاب را موجّه نمی‌کند و این سؤال را در پی دارد که بااین‌همه آشفته‌خوانی به‌واقع دلیل تبدیل این کتاب و کتاب‌های نظیر آن به کتاب گویا چه بوده است؟ و چرا حقوق معنوی مؤلفان آشکارا نادیده گرفته شده است؟
* دانش‌آموخته دکتری دانشگاه خوارزمی