بر اساس منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، یکی از شهرهای مهم قرون اولیه اسلامی در طبرستان، شهر ترنجه بوده است. این شهر که در متون به نام های گوناگونی نظیر بُرجی، تُرَنجی، تُرجی، تَریجی، تورانجیر و تژیر اشاره شده، مابین شهرهای مامَطیر (بابل کنونی) در جنوب، میله (آمل) در غرب و سارویه (ساری) در بخش شرقی در منطقه جلگه ای قرار داشته است.
کهن ترین ماخذی که به نام ترنجه به عنوان شهری در طبرستان اشاره می کند نویسنده اعلاق النفیسه (تالیف ۲۹۰ ه.ق) است (ابن رسته، ۱۳۶۵: ۱۷۶). این شهر در متون و منابع کهن با املاهای متفاوتی چون تُرَنجِه (ابن رسته، ۱۷۶؛ ابن فقیه، ۱۳۴۹: ۱۴۷؛ یاقوت، ۱۳۸۳: ۲۷)، تُرَنجی (مقدسی، ۱۳۶۱: ۷۳)، بُرجی (اصطخری، ۱۳۴۰: ۱۷۰-۱۷۵؛ لسترنج، ۱۳۳۷: ۴۰۰)، تَریجی (ابن حوقل، ۱۳۶۶: ۱۲۰)، تَرجی (حدود العالم، ۱۳۶۲: ۱۴۵؛ جیهانی، ۱۳۶۸: ۱۴۶؛ اولیاء الله آملی، ۱۳۴۸: ۹۰-۱۲۶)، تریچه، توجی و توران چی (رابینو، ۱۳۸۲: ۲۰۱-۲۰۰) و به صورت های تَریجه، تَریجی، تَرجه و تُرجی (ابن اسفندیار، ۱۳۶۶ :۷۴، ۱۸۰، ۲۳۱- ۲۳۹) آورده شده است. اصطخری (۳۴۰ق) به عنوان پیشگام تهیه نقشه های تصویری، در ذیل نقشه طبرستان، مکان تقریبی شهر را در بین شهرهای طبرستان مشخص ساخته است.
نوشته‌های مرتبط
نویسنده حدودالعالم (تالیف۳۷۲ق.) در ذکر ترنجه آن را ترجی خوانده و در این باره نوشته است: “شهرکیست آبادان و قدیم‌ترین شهریست اندر طبرستان” (حدودالعالم، ۱۳۶۲: ۱۴۵).
ابن فقیه همدانی نیز درباره فاصله این شهر تا مامطیر (بابل کنونی)، فاصله آن را شش فرسخ (۳۶ کیلومتر) دانسته است. وی همچنین از این مکان به عنوان شهرک نام برده که به نظر می رسد در آن زمان از بزرگی و آبادانی برخوردار نبوده است (ابن فقیه، ۱۳۴۹: ۱۴۷). ابن حوقل نیز در قرن چهارم ق. نام این شهر را تریجی ذکر کرده و مکان آن را بین بندر عین الهم (محمود آباد) و میله دانسته است. وی در ادامه، فاصله شهر میله تا ترنجه را سه فرسخ (۱۸ کیلومتر) تخمین زده است (ابن حوقل، ۱۳۶۶: ۱۲۶). بر اساس تاریخ طبرستان تالیف ابن اسفندیار (۶۱۳ هـ..ق.) از ۲۷ شهر مازندران در قرون اولیه اسلامی ، ۱۶ شهر در منطقه جلگه ای قرار داشتند. از جمله این شهرها که در منطقه جلگه ای قرار داشته، ترنجه است که مابین شهرهای میله در غرب، مامطیر در جنوب و سارویه در شرق قرار داشت (ابن اسفندیار، ۱۳۶۶: ۷۵-۷۴).
درباره وجه اشتقاق شهر ترنجه مستندترین روایتی که موجود است مربوط به تاریخ طبرستان است. وی وجه تسمیه این مکان را مربوط به نبرد فرخان (حک ۱۱۵-۹۸ق.)- دومین حاکم اسپهبدان طبرستان – با ترکان و شکست آنان در این منطقه می داند. وی در این باره اشاره کرده است:
“به عهد فرّخان بزرگ ترکان چنانچه رفت که ضریبه (خزینه) بستانند و به طبرستان تعرّض نرسانند، چون دو سال برآمد در بند‌ها و مسالک (ممالک) را استواری‌ها کردند و به اداء ضریبه و اناوه تهاون نموده و بعد تحصین مضایق و تمکین مداخل و مخارج ولایت از هامون برخاسته و به موضوعی که فیروز‌آباد گویند به حدّ لَفور باز شده و نشسته، ترکان چون خلاف وفا بدانستند به طبرستان آمدند و صُول گفتند پادشاه را، بدین موضع که شهرست لشکرگاه شاخته به هر طرف به غارت و تاراج تاختن می‌بردند تا شبی فرّخان بر سبیل شبیخون تاختن بر سر ایشان آورد و ظفر یافت، صول را با حمله‌ی حشم تُرک بکشتند چنانگه پشته پشته از کشته با دید آمد و باقی که از لشکرگاه غایب بودند به کمینگاه گرفتار آمدند و طمع ترکان از طبرستان منقطع شد. این موضع را شهر ساختند و تورانجیر نام نهادند” (ابن اسفندیار، ۱۳۶۶: ۷۳).
رابینو موقعیت شهر تریچه، تُریچه یا توران چی (رابینو، ۲۰۱-۲۰۰) را در نزدیکی روستای تجری اسب شورپی یا کاردگر نماور از دهستان جلال ارزک جنوبی- بخش مرکزی شهر بابل (رابینو، ۱۳۸۲: ۱۸۱) و در ۵/۱۶ کیلومتری غرب آن به طول جغرافیایی ۵۲ درجه و ۳۲ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۳۴ دقیقه می داند (فرهنگ جغرافیایی، ج۲۸: ۳۰). اردشیر برزگر محل کنونی روستای ابوالحسن کلای از دهستان گنج افروز با بخش مرکزی شهرستان بابل و در ۱۶ کیلومتری جنوب آن با طول جغرافیایی ۵۲ درجه و ۳۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۲۴ دقیقه (فرهنگ جغرافیایی، ج۲۸: ص۴۱) را شهر ترنجه معرفی می کند (برزگر، جلد۱: ۱۳۲۹، ص۷۴). وی همچنین ترنجه را به عنوان کهنترین و آبادترین شهرک های طبرستان در دوره ساسانیان بر شمرده است (همان، ۷۴).
البته لازم به ذکر است که امروزه فقط دو تپه (پشته) در این روستا باقی مانده است که در محل از آن به قلعه کتی یاد می شود. اگرچه به منظور اثبات این مسئله که روستای ابوالحسن کلا همان شهر تاریخی ترنجه بوده، نیاز به مدارک باستان شناختی و مطالعات گسترده تری است. از معدود پژوهش های باستان شناسی در روستای ابوالحسن کلا (شهر تاریخی ترنجه)، به بررسی های باستان شناسی مرحوم موسی درویش روحانی در دهه ۵۰ شمسی می توان اشاره کرد. از آن زمان تاکنون هیچ گونه مطالعات باستان شناختی در این شهر صورت نگرفته است. همچنین پژوهش های باستان شناسی انجام گرفته درباره این شهر به ویژه متون تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی توسط دکتر جواد نیستانی انجام و منتشر شده است*. تا اینکه در تابستان سال ۱۳۸۹ نگارندگان پروژه بررسی باستان شناختی و نقشه برداری محوطه های روستای ابولحسن کلا (صفری، ۱۳۸۹) را مورد مطالعه قرار دادند و نتایج حاصل از آن منتشر گردید.
________________________________________
* در این باره نک: التدوین فی احوال جبال شروین، تالیف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تحقیق مصطفی احمدزاده، بخش «در استیلای آل باوند، نوبت دوم»، جواد نیستانی، ۱۳۷۳، صص ۳۸۳-۳۸۱.
پایه ها:
آملی، اولیاءالله (۱۳۴۸)، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابناسفندیار، بهاالدینمحمدبنحسن (۱۳۶۶)، تاریخ طبرستان، ج۱، تصحیح عباس اقبال، تهران: کلاله خاور.
ابن حوقل (۱۳۶۶)، صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابن رسته، احمد بن عمر (۱۳۶۵)، اعلاق النفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی (۱۳۴۹)، مختصرالبلدان: بخش مربوط به ایران، ترجمه ح.مسعود، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (۱۳۴۰)، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
برزگر، اردشیر (۱۳۲۹)، تاریخ تبرستان، تهران : انتشارات تابان.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (۱۳۶۸)، اشکال العالم، ترجمه علی عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران: انتشارات آستان قدس رضوی.
حدود العالم من المشرق و المغرب (۱۳۶۲)، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات طهوری.
حموی بغدادی، یاقوت (۱۳۸۳)، معجم البلدان، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
رابینو ، هیاسین لویی (۱۳۸۲)، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
صفری، مجتبی (۱۳۸۹)، فصل اول نقشه برداری و بررسی باستان شناختی محوطه های روستای ابوالحسن کلای شهرستان بابل، سازمان میراث فرهنگی استان مازندران، منتشر نشده.
مرعشی، میرظهیرالدین (۱۳۴۵)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، تهران: انتشارات شرق.
مقدسی، ابو عبدالله محمد بن رازی (۱۳۶۱)، احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم، مترجم علینقی منزوی، تهران: انتشارات شرکت مألفان و مترجمان.
مجتبی صفری عضو هئیت علمی گروه باستان شناسی موسسه آموزش عالی نیما است.
عابد تقوی عضو هئیت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران است.
