جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر

جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر، دکتر حسین شکوئی، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۹
با اینکه شهر و شهر نشینی امکانات و فرصت های بهزیست و بهگشت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی زیادی را در خود دارد، به نظر می رسد که از مهمترین چالش های فراروی بشر در ابتدای قرن ۲۱ مسائل شهری است. در این میان فقط بعد کالبدی شهر مطرح نیست بلکه مسئله ی اصلی مرتبط با آسیب های اجتماعی-فرهنگی همچون فقر، بیکاری، اسکان غیر رسمی، بی هویتی، فقدان حکمروایی خوب شهری و پیشی گرفتن شهرنشینی بر شهرگرایی است. به عبارت دیگر با اینکه مدام از شهر به عنوان فضای کالبدی و فیزیکی سخن می گویند و حد و مرز آن را با معیارهای اقتصادی و جمعیتی می سنجند، شهر یک فرآیند اجتماعی در قالب فضا و مکان است که خصایص اجتماعی و فرهنگی آن نقش مهم تری نسبت به شرایط فیزیکی و کالبدی اش دارد. در حالی که هر آجر، هر ساختمان، هر خیابان و هر میدان شهر یادآور دردها، رنج ها، شادی ها و امیدهای جماعات انسانی است. این سلسله مراتب اجتماعی که میان ساختمان های شهری دیده می شود بیانگر معماری ظلم و جور یا عدالت و انصاف سازمان های شهری است. اکولوژی اجتماعی شهرها که از آن به عنوان جغرافیای اجتماعی شهرها نیز نام می برند، این شیوه ی اجتماعی-اقتصادی شهرها را به تصویر می کشد و بر هویت اجتماعی شهرها تأکید دارد. اکولوژی اجتماعی شهرها به تعادل بخشی میان ساخت فیزیکی و ساخت اجتماعی شهر می اندیشد و بیگانگی با اکولوژی اجتماعی شهرها را در برنامه ریزی شهری زیانبار می داند.
شهر در واقع کانون همه ی جاذبه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است. این مکان انسان را از بربریت به اوج تمدن رسانیده و آگاهی های او را ارتقاء بخشیده است. محققین، متفکرین و طبقات مختلف شهری هر یک به نحوی در مورد زندگی شهری به داوری می نشینند، عده ای عقیده دارند که شهر به مثابه یک دوزخ واقعی است، شهر کانون همه ی بیرحمی ها و محرومیت ها و در واقع یک تله است، شهر کلکسیون همه ی تیره بختی ها و سیه روزی های جامعه ی بشری و همچون خانه ی اموات است، شهر منشأ سقوط همان تمدنی است که خود پرورش داده است. در فصل هفتم عنوان شده است که آینده ی جهان با توجه به تحولات جمعیتی آینده ای شهری خواهد بود و یکی از ویژگی های آن افزایش جمعیت است که بیشتر ناشی از فرآیند مهاجرت خواهد بود. جان سامر می گوید « زمانی می توان آینده را دید که بتوان زمان حال را بهتر شناخت. او میان همه ی شرایط شهرهای آینده آمریکا به نقش لذت جویی شهرهای بزرگ تأکید بسیار دارد. وی برای این دوره عنوان «هدناپلیس» (عشرت آباد) را انتخاب می کند. « در حقیقت هدناپلیس شهری است که در آن سرمایه گذاری های کلان در ارضای نفس، لذت جویی و خدمات شخصی صورت می گیرد. در همان حال، سرمایه گذاری در تولید کالا، کاهش می یابد. در این قبیل شهرها به موازات سرمایه گذاری های کلان در امر لذت جویی، خدمات تازه مشاغل نیز ایجاد می شود و همچنین عواملی چون استرس و فشارهای روانی تشدید می شوند. چیزی که روح اجتماعی و فرهنگی شهرها را در شرایط کنونی از درون دچار انحطاط کرده است.»
در برابر این طرز تفکر عده ای دیگر معتقدند که شهر کانون اصلی همه ی میراث های فرهنگی عواطف و احساسات بشری است، شهر به صورت موزه ی اندیشه ها، تفکرات، شیوه ی نظام های حکومتی و نحوه ی نگرش به عدالت اجتماعی است، شهر تجلی گاه نظام ارزش های انسانی، اعتقادات، امیدها و نگرانی هاست، شهر به همه ی ارزش های بشری ارج و اعتبار خاصی قائل است و اگر شهر توقف کند توسعه ی اجتماعی و اقتصادی جامعه، امکانپذیر نخواهد بود. علاوه بر نقش های منفی که برای آینده ی جهان متصور شده است می توان نقش هایی چون رشد اقتصادی، آگاهی دهندگی، پیشگامی در ارتباطات و نیاز را پیش بینی کرد. از این رو بی انصافی است اگر از شهر سخن به میان آید و تنها به ساخت فیزیکی شهر، ترافیک سنگین شهر و سود رسانی برق و تلفن و … شهری توجه شود.
جغرافیای اجتماعی شهرها در تلاش است تا کمبودهای جامعه ی شهری در رابطه با ساخت فیزیکی شهرها را نشان دهد و ساخت فیزیکی شهرها منطبق و سازگار با شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را میسر سازد. به سخن ساده، اکولوژی اجتماعی شهرها گذرگاه تازه ای می جوید تا همه ی شهروندان بتوانند در سراسر شهر به زندگی مطلوب دست یابند. ممکن است بررسی های اکولوژیکی از شهرها نتواند همه ی مسائل شهری را حل نماید، اما به یقین نگرشهای علمی و منطقی آن در مطالعات شهری بسیار مؤثر خواهد بود. بسیاری از برنامه های شهری بدان سبب با شکست روبرو می شود که فاقد جامعیت و کلیت است. اکولوژی اجتماعی شهر این جامعیت و کلیت را در جهت شناخت مسائل و نیازهای شهری به کار می گیرد. کتاب جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر از معدود آثار ماندگار در رابطه با اکولوژی اجتماعی شهری است و خواندن آن برای تمامی پژوهشگران در زمینه های مختلف شهری، اجتماعی، جغرافیایی و معماری توصیه می شود.
فهرست مطالب:
مقدمه
فصل اول: مفاهیم و سابقه کار در اکولوژی شهری
مفاهیم و ارزش های اکولوژی شهر
اکولوژی انسانی سنتی
نگرش های مشترک اکولوژی شهری و جغرافیای شهری
نظام اکولوژیکی
جمعیت
محیط
تکنولوژی
سازمان یا ساخت نظام
عوامل اجتماعی-روانی
سابقه کار در اکولوژی شهری
محیط گرایی در مطالعات شهری
منابع

فصل دوم: جدایی گزینی اکولوژیکی
جدایی گزینی اکولوژیکی چیست؟
هجوم و جایگزینی اکولوژیکی
هجوم اکولوژیکی اختیاری و اجباری
عوامل مؤثر در جایگزینی اکولوژیکی
مراحل هجوم و توالی اکولوژیکی
شرایط و زمینه های توالی اکولوژیکی
حوزه های اجتماعی در شهرها
شناخت حوزه های اجتماعی
شناخت فاصله ی اجتماعی
شاخص های انتخابی و حوزه های اجتماعی
منزلت اجتماعی و انتخاب محله مسکونی
جبر محیط شهری در انتخاب منطقه مسکونی
عوامل مؤثر در جابجایی و انتخاب واحد مسکونی
مفاهیم محله
محله و گروههای قومی
ضعف مفاهیم محله ای
طرح محله های جدید
نقش خانه
توسعه شهر و جابجایی طبقات شهری
جابجایی بازار کار
منابع

فصل سوم: گتوهای شهری و جدایی گزینی اکولوژیکی
تعریف و مفهوم گتو
شناخت گتوها بر پایه ی آماری
سابقه ی تاریخی گتو نشینی
گتوهای اجباری
امتیازات گتوها
گتوها، آزمایشگاه اکولوژی شهری
ساخت و توسعه ی فیزیکی گتوها
کیفیت واحدهای مسکونی در گتوها
گتوها و حمل و نقل شهری
فرصت های اشتغال و گتوها
خیابان نشینی در گتوها
گتوهای فقر و طرز نگرش به زندگی
گتوهای نژادی
جدایی گزینی اکولوژیکی در شهرهای نفت خیز خاورمیانه
منابع

فصل چهارم: اکولوژی تطبیقی و آسیب شناسی شهری
اکولوژی تطبیقی
اکولوژی تطبیقی و آسیب شناسی شهری
آسیب شناسی شهری
شهر و کیفیت تغذیه
شهر و رشد جسمی
وزن و وزن افرادی شهری و روستایی
شهر و مواد جدید غذایی
تغذیه کودکان
شهر و سالمندان
نظریات اکولوژیکی جرائم شهری
اکولوژی اجتماعی خشونت های شهری
شهر و ناآرامی ها
اکولوژی شهر و امراض
عوامل فیزیکی و امراض شهری
عوامل اجتماعی و امراض شهری
شهر و امراض قلبی
شهر و خودکشی
شهر و اتومبیل
آمد و شد روزانه مردم به شهرها
شهر و تلویزیون
معیارهای یک جامعه سالم شهری
منابع

فصل پنجم: شرایط اقتصادی، برنامه ریزی و اکولوژی شهری
شهرها و کانون همه ی ایدئولوژی ها
شهر و استعمار
شهر در جامعه ی فئودالی
انقلاب الجزایر و نظام سکونتگاهی
انقلاب چین و شهرها
آپارتاید و شهر
ساخت اکولوژیکی شهرهای اروپایی
اقتصاد آمریکا و اکولوژی اجتماعی شهرها
شهر نامرئی
جمعیت و جامعه ی فراوانی
شهرهای اروپای شرقی و شوروی
عوامل اکولوژیکی و مهاجرت
مهاجرت روستایی و پژوهش های موردی
منابع

فصل ششم: ساخت اکولوژیکی شهرهای اسلامی
عوامل جغرافیایی و شهرهای اسلامی
اروپاییان و شهرهای اسلامی
تعادل های اکولوژیکی و شهرهای اسلامی
شهرهای اسلامی سنتی
منابع

فصل هفتم: آینده ی شهرها و توسعه ی شهری
افزایش جمعیت شهری
هدناپلیس (عشرت آباد)
مفاهیم فاصله و شهرهای آینده
شهرهای جامعه ی انبوه آگاهی
اکیومناپلیس
منابع

پرونده ی آسیب شناسی کلان شهرها در ایران
http://anthropology.ir/node/17359

Email:malihedargahi@yahoo.com