دوم ماه رجب سال ۹۲۰ هجری قمری، سپاهیان ایران به فرماندهی شاه اسماعیل اول صفوی در دشت چالدران از سپاهیان سلطان سلیم عثمانی شکست خوردند. علت شکست، فزونی سپاهیان عثمانی و دراختیار داشتن ۳۰۰ اراده توپ بود که ایرانیان از داشتن این سلاح اتشین محروم بودند.
پس از نبرد چالدران، در دوران سلطنت شاه عباس اول صفوی، با آمدن برادران شرلی انگلیسی به ایران، جهت توپریزی و ساختن توپ و آموزش قشون ایران با سلاحهای آتشین و مدرن، مکان تازهای به نام «توپخانه» به وجود آمد.
نوشته‌های مرتبط
در دوران حکومت زندیه، نخستین «میدان توپخانه» ایران درجنوب ارک کریمخان در شیراز شکل گرفت. در این میدان، که به سبزهمیدان نیز معروف است، ارک وبنای حکومتی درفاصلهای نزدیک به میدان و دو نیروی بازار و مذهب ( مسجد وکیل ) به فاصلهای دورتر از فضای میدان قرار گرفتهاند.
در عصر قاجار و حکومت آغا محمدخان که تهران به پایتختی انتخاب شد، درجنوب ارک حکومتی یا کاخ گلستان، «میدان توپخانه قدیم» درمحل میدان ارک وسبزهمیدان امروز ساخته شد که برج محمدخانی و توپ مروارید از شاخصهای آن دورانند. در پیرامون میدان توپخانه قدیم، بنای حکومتی ارک درشمال میدان، بازار در جنوب و مذهب (مسجد سلطانی) به فاصلهای دورتر، درجنوب شرقی میدان، قرار داشتند.
در دوران سلطنت فتحعلیشاه، ژنرال گاردان فرانسوی برای آموزش نظامی قشون ایران با سلاحهای مدرن به ایران آمد.
در زمان حکومت ناصرالدین شاه «میدان توپخانه جدید» درشمال شرقی ارک حکومتی تهران (بالاتراز شمال شرقی کاخ گلستان امروز) ساخته شد. در این میدان، شاهد تغییر عناصر نمادین و الگویی بومی و سنتی میدانهای حکومتی ایران هستیم که در آن بازار سنتی به بانک تبدیل میشود و دو بنای حکومتی «بلدیه» درشمال و «تلگرافخانه» درجنوب میدان ساخته میشوند. در این میدان از عنصر مذهب، دیگر نشانی نیست.
در دوران پهلوی اول، «میدان توپخانه» تهران جای خود را به «میدان مشق» میدهد در فضای پیرامون میدان مشق، بناهای متعدد حکومتی نظیر قورخانه، کاخ شهربانی، پستخانه، شرکت نفت ایران وانگلیس و به فاصلهای بانک ملی ایران ساخته میشود و درادامه، «میدان مشق» جای خود را به پادگانهای نظامی داخل شهر میدهد که مکانی برای نگهداری توپها هستند. نظیر: سلطنتآباد ، عشرتآباد، جمشیدیه و باغشاه و سرانجام پادگانها، در مسیر یک نقل و انتقال و جابهجایی تاریخی، به بیرون شهر منتقل و به تدریج جای خود را به مراکز فرهنگی، هنری، که جایگزین پادگانها وتوپخانهها شدهاند، میدهند . نظیر خانه هنرمندان ایران که در مکان یک پادگان قدیمی اوایل دوران پهلوی ساخته میشود و یا موزه هنرهای معاصر و موزه فرش وپارک لاله که در جای میدان جلالیه یا اسب دوانی احداث میشوند و باغ موزه قصر که جایگزین زندان قصر میشود.
در مسیر حرکت تاریخی میدانهای حکومتی و توپخانهها به نکات زیر باید توجه داشت:
۱- تا پیش از آمدن توپ وشکلگیری مکانی به نام توپخانه درایران، میدانهای حکومتی درپایتختها ومراکز مهم، از طرحی الگویی و سنتی برخوردار بودند که در آن سه نیروی قدرتمند زندگی اجتماعی یعنی بازار، حکومت و مذهب در قالب بناهایی باشکوه و یادمانی در پیرامون میدان ساخته میشدند که نمونههای آن از دوران هخامنشیان تا عصر صفویه برجا مانده است. شاخصترین این میدانها ، میدان نقشجهان اصفهان است. ساخته شده در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی و در محل باغ نقشجهان اصفهان.
در پیرامون این میدان، که از برجستهترین آثار معماری و شهرسازی ایران و جهان است سه نیروی مهم زندگی اجتماعی یعنی بازار (سر در قیصریه)، حکومت (کاخ عالیقاپو) و مذهب (مسجد امام و مسجد شیخ لطفالله)، طرحی الگویی و نمادین از شکلگیری میدانهای حکومتی را به یادگار، برجا گذاشتهاند. میدان نقشجهان اصفهان، آخرین نمونهی میدانهای حکومتی ایران با طرح بومی و سنتی و نمادین است و پس از آن، در دورههای بعد و با شکلگیری توپخانهها، این طرح الگویی و تاریخی آرام آرام دگرگون و سرانجام به دست فراموشی سپرده میشود.
۲ – در کنار سه نیروی مهم زندگی اجتماعی یعنی بازار، حکومت و مذهب که بر گرد یک فضای بزرگ شهری به نام میدان حکومتی شکل میگیرند، نیروی چهارمی به تدریج و آرام آرام بر کناره میدان ظاهر میشود که نیروی علم و دانش است.
این نیرو، در قدیمترین نمونه میدانهای حکومتی دوران اسلامی ایران، بر کناره میدان ریگستان بخارای عصر سامانی سده چهارم هجری، در قالب مدرسه و مسجد میرعرب ظاهر میشود و در ادامه در سده نهم تا یازدهم هجری در قالب مدرسه الغبیک و مدرسه شیردار و مدرسه طلاکاری در پیرامون میدان ریگستان سمرقند و در سده دهم هجری در قالب مدرسه اکبریه در ضلع شمال میدان صاحب آباد تبریز و در سده یازدهم هجری به صورت مسجد و مدرس شیخ لطفالله بر کناره شرقی میدان نقشجهان و در سده دوازدهم هجری به صورت بنای دیوانخانه، نزدیک به میدان توپخانه شیراز عصر زندیه و در سده سیزدهم هجری به صورت مدرسه دارالفنون وعمارت تلگرافخانه در جنوب میدان توپخانه تهران عصر قاجار و در دهه دوم ۱۳۰۰ شمسی در مغرب میدان مشق تهران به صورت موزه ایران باستان و در دههی پنجاه هجری شمسی به صورت موزه هنرهای معاصر و موزه فرش در فضای میدان جلالیه یا اسب دوانی تهران و در دههی هفتاد هجری شمسی به صورت خانه هنرمندان ایران در فضای پادگانی از اوایل عصر پهلوی و در اوایل دهه نود هجری شمسی باغ موزه قصر در فضای زندان قصر در تهران ساخته میشود و این دگرکونی و تغییر کاربری تا به امروز، ادامه دارد.
بخشی از ویژه نامه نوروز ۱۳۹۶
