ترجمۀ فارسی آثار ادبی افریقایی
پیشنهادی به مترجمان و ناشران ایرانی
نوشته‌های مرتبط
عباس امام
قارۀ افریقا با جمعیتی بیش از یک میلیارد و دویست میلیون نفر، دومین قارۀ پهناور جهان و درعین‌حال، از نظر جمعیتی، دومین قارۀ پرجمعیت دنیای امروز است (رامین و دیگران، ۱۳۸۹: ۸۷). افریقای امروز، دربرگیرندۀ پنجاه‌وچهار کشور است که این کشورها از نظر زبانی، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، هنری و ادبی ویژگی‌های متفاوتی دارند. از نظر سطح توسعه‌یافتگیِ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز ملت‌های افریقا همگی در یک سطح نبوده و نیستند؛ برخی در فقر مطلق به سر می‌برند؛ و شمار اندکی نیز از رفاه بیشتری برخوردارند.
تا آنجا که به سطح و کیفیت ادبیات افریقایی (ادبیات داستانی، شعر و نمایش‌نامه) ارتباط دارد، شواهد حاکی از این است که پدیدآورندگان آثار ادبی در گسترۀ این قاره، به‌ویژه در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم (۱۹۴۱-۱۹۴۵ م.)، توانسته‌اند نه‌تنها با خلق آثاری به زبان‌ها و گویش‌های محلی و بومی کشورهای خویش، بلکه از طریق زبان‌های بین‌المللی مانند انگلیسی، فرانسه، اسپانیولی و عربی آثار پربار خود را به جهانیان بشناسانند. امروزه، برخی ادیبان افریقایی مانند آلبر کامو، اهل الجزایر، چینوا آچه‌بی اهل نیجریه، ووله سووینکا اهل نیجریه، نگوگی واتیونگو (Ngugi Wathiongo) اهل کنیا، خانم نادین گوردیمر اهل افریقای جنوبی، طاهر بن‌جلّون اهل مراکش و خانم ماریاما باه (Mariama Bah) اهل سنگال، در سطح جهان ادبیات شخصیت‌های شناخته شده و نامداری هستند که به خاطر آثار خود جوایز ملی و بین‌المللی ادبی ارزنده‌ای نیز به دست آورده‌اند. اگر بخواهید با نام، مشخصات آثار و حوزه‌های کاری نویسندگان، شاعران و نمایش‌نامه‌نویسان افریقایی بیشتری آشنا شوید، توصیه می‌شود به دانش‌نامۀ ادبیات افریقا اثر گیکندی (Gikandi, 2003)، تاریخ ادبیات افریقا اثر دی‌ثورن (Dathorne) به ترجمۀ ابراهیم یونسی (۱۳۶۸) و ادبیات سیاه‌پوستان فرانسه‌زبان از ژاک شِوِریه (Jacqes Cheverier) با ترجمۀ فارسی مرزبانی (۱۳۸۱) مراجعه کنید یا در لابه‌لای صفحات گستره‌های جغرافیایی آثار ادبیات پسااستعماری، اثر تیه‌می (Thieme, 2016) تورقی کنید یا تنها عبارت انگلیسی List of African Writers را در اینترنت جست‌وجو کنید تا از ده‌ها ادیب افریقایی به تفکیک کشورهای زادگاهشان اطلاعاتی به دست آورید.
با این همه جای تأسف است که در ایران سهم آثار ادبی افریقایی ترجمه‌شده از انگلیسی، فرانسه، اسپانیولی و یا عربی به فارسی به نیم درصد هم نمی‌رسد! به همین دلیل، با توجه به شکاف موجود در پیوند با این سهم بسیار ناچیزِ ترجمۀ این گونه آثار در بازار ترجمه و نشر ایران، خواهیم کوشید تا به جنبه‌هایی از چرایی این قضیه بپردازیم و چارچوب‌هایی برای یک «دستور کار جدید» ارائه دهیم؛ با این امید که این ابتکار افراد و سازمان‌های مربوط به آن توجه کنند تا شاید به این ترتیب به غنای هرچه بیشتر بازار ترجمه، مباحث فرهنگی، هنری، ادبی، مردم‌شناسی و مانند آن‌ها کمک شود.
الف) دلایل احتمالی بی‌اعتنایی به ترجمه آثار ادبی افریقایی
هرچند در مورد بی‌اعتنایی مترجمان و ناشران ایرانی آثار ادبی نویسندگان، شاعران و نمایش‌نامه‌نویسان افریقایی پژوهش مستندی در دست نیست؛ اما نظرخواهی‌های شخصی و غیررسمی نگارنده از برخی مترجمان و نیز دانشجویان رشتۀ مترجمی زبان انگلیسی بیانگر آن است که دلایل احتمالی زیر جزو پربسامدترین عوامل روی نیاوردن مترجمان ایرانی به ترجمه این گونه آثار است:
۱. کشورهای افریقایی، کشورهایی عقب‌مانده هستند و بیگانه با فرهنگ و فناوری‌های نوین و طبعاً پدیدآورندگان آثار ادبی این قاره چیزی برای ارائه کردن به مخاطب ایرانی ندارند.
۲. شخصیت‌های ادبی افریقایی چه در سطح ایران و چه در سطح بین‌المللی، از شهرت و اعتباری برخوردار نیستند تا با صرف وقت آثار آنان ترجمه شود.
۳. ترجمه آثار ادبی افریقایی برای مترجم ایرانی اعتبارآفرین نیست.
۴. ترجمه آثار ادبی مؤلفان افریقایی نه‌تنها برای مترجم و ناشر ایرانی به لحاظ مالی سودآور نیست؛ بلکه مخاطره‌آمیز نیز هست.
ب) نیاز به ترجمه آثار ادبی افریقایی به فارسی
اکنون باید پرسید چه نیازی به ترجمۀ آثار ادبی افریقایی و معرفی آن‌ها به مخاطب ایرانی است؟ مگر چه شباهت و سنخیتی بین ما و افریقایی‌ها وجود دارد که از مترجمان و ناشران ایرانی بخواهیم تا مقداری از وقت و سرمایه خود را وقف ترجمه این گونه آثار کنند؟
گمان می‌کنم به چند دلیل و در واقع، به دلیل چند شباهت، بهتر است مترجمان و ناشران وطنی بکوشند تا در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند تا به این ترتیب به مبادلات میان‌فرهنگی بین ما و قارۀ افریقا کمک کنند. از جمله این دلایل و شباهت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. شباهت میان ایران و کشورهای افریقایی که از نظر شاخص‌های اقتصادی – اجتماعی از «کشورهای درحال‌توسعه» به شمار می‌روند و دستخوش چالش‌های کمابیش مشابهی هستند.
۲. شباهت میان ایران و کشورهای افریقایی که یکی از ویژگی‌های بارز آن‌ها تنوع زبانی، گویشی، دینی، فرهنگی، خرده‌فرهنگی و آداب‌ورسوم ملی و محلی است.
۳. شباهت میان ایران و کشورهای افریقایی که هردو جامعه نوعاً درگیر کشاکش‌های گذار از جوامع سنتی به جوامع مدرن‌ترند.
۴. شباهت میان ایران و کشورهای افریقایی که از نظر تاریخ معاصر سیاسی همگونی‌هایی دارند؛ کشورهای افریقایی در چند سدۀ گذشته بیشتر درگیر حضور مستقیم استعمار بوده‌اند؛ و ایران نیز در همان دورۀ زمانی گاه به عنوان کشوری نیمه‌مستعمره شناخته شده و به همین دلیل شاهد حضور جنبش‌های ضداستعماری گوناگونی بوده است.
۵. سهم نامتناسب و بسیار ناچیز آثار افریقایی ترجمه‌شده به فارسی، در مقایسه با ادبیات دیگر قاره‌ها.
۶. سهم انحصاری زبان‌های اقوام انگلوساکسون در عمدۀ آثار ادبی ترجمه‌شده به فارسی و نیاز به یافتن راهی نو برای برون‌رفت از این انحصار زبانی.
۷. توجه به اهمیت امروزین موضوع چندگانگی فرهنگی و نیاز به فراهم آوردن شرایطی تا مخاطب ایرانی با فرهنگ‌های بیشتری آشنا شود.
۸. ضرورت غنا بخشیدن هرچه بیشتر به گنجینۀ ادبیات ترجمه‌شده به فارسی.
۹. ضرورت کارآفرینی هرچه بیشتر برای دانش‌آموختگان رشته‌های گوناگون مترجمی در کشور، مانند مترجمی انگلیسی، فرانسه، اسپانیولی و عربی.
پ) چند طرح پیشنهادی به مترجمان و ناشران ایرانی
چنانچه با توجه به توضیحات پیش‌گفته، ضرورت ترجمۀ آثار ادبی افریقایی به فارسی را بپذیریم، در آن صورت شاید طرح‌های پیشنهادی زیر بتواند آغازگاهی برای دگرگونی در این زمینۀ عظیم فعالیت‌های فرهنگی ترجمه‌محور کمک کند:
۱. ترجمۀ فارسی آثار برگزیدۀ ده رمان‌نویس برجستۀ افریقایی
۲. ترجمۀ فارسی آثار برگزیدۀ ده شاعر برجستۀ افریقایی
۳. ترجمۀ فارسی آثار برگزیدۀ ده نمایش‌نامه‌نویس برجستۀ افریقایی
۴. ترجمۀ فارسی مجموعه‌ای از ده اثر داستانی، شعری و نمایشی افریقایی با محوریت مسائل کودکان و نوجوانان
۵. ترجمۀ فارسی مجموعه‌ای از ده اثر داستانی، شعری و نمایشی افریقایی با محوریت مسائل جامعۀ روستایی
۶. ترجمۀ فارسی مجموعه‌ای از ده اثر داستانی، شعری و نمایشی افریقایی با محوریت مسائل جنسیتی
۷. ترجمۀ فارسی مجموعه‌ای از ده اثر داستانی، شعری و نمایشی با محوریت مسائلی مانند سیاست، جنگ، نژادپرستی، فقر، قومیت‌گرایی، محیط‌زیست و مانند آن‌ها
۸. ترجمۀ فارسی مجموعه‌ای از ده اثر داستانی، شعری و نمایشی از زنان مؤلف افریقایی
۹. ترجمۀ فارسی ده اثر از صاحب‌نظران افریقایی در زمینۀ مسائل نقد ادبی
۱۰. ترجمۀ فارسی ده اثر از اشعار آهنگ‌های روز پرطرفدار خوانندگان افریقایی
بدیهی است اجرایی کردن همه یا بخش‌هایی از این پیشنهاد ممکن است هم به صورت فردی و با همکاری بخش خصوصی صورت گیرد، هم به صورت نهادمند و متمرکز؛ نهادهایی با پشتیبانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، انجمن صنفی مترجمان ایران/تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، وزارت امور خارجه، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور، فرهنگستان زبان و ادب فارسی و سایر نهادهای مربوط و علاقه‌مند به گسترش این گونه فعالیت‌ها.
ت) نمونه‌های پدیدآورندگان آثار، عناوین کارها و برخی مضمون‌های رایج
اگر مایل باشید با منابع کتاب‌شناختی پدیدآورندگان افریقایی آثار ادبی (داستان، شعر، نمایش‌نامه) آشنا شوید، توصیه می‌شود یا در زبان فارسی، به یونسی (۱۳۶۸) و مرزبانی (۱۳۸۱) مراجعه کنید یا منابع انگلیسی مانند گیکندی (Gikandi, 2003) و سایر نمونه‌های یادشده در «پیوست» را ببینید.
منابع
رامین، علی، کامران فانی و محمدعلی سادات، (ویراستاران) (۱۳۸۹). دانش‌نامۀ دانش‌گستر (جلد ۲). تهران: مؤسسۀ علمی- فرهنگی دانش‌گستر.
مرزبانی، هاله (مترجم) (۱۳۸۱). ادبیات سیاه‌پوستان فرانسه زبان (ژاک شوریه). تهران: دانشگاه الزهرا.
یونسی، ابراهیم (مترجم) (۱۳۶۸). تاریخ ادبیات افریقا (او. آر. دی ثورن). تهران: انتشارات نگاه.
Gikandi, Simon (ed.) (2003). Encyclpedia of African literature. London: Routlege.
Thieme, John (2016).Postcolonial literary geographies. London: Palgrave Macmillan.
پیوست
الف) چند منبع نمونه در زمینۀ تاریخ ادبیات افریقا و نقد ادبی آثار:
Cartey, Wilfred (1995). Whispers from a continent. London: Heinemann.
Davis, Caroline (2013). Creating postcolonial literature: Africanwriters and British publishers. London: Palgrave Macmillan.
Kilma, G. D. (Ed.). African writers on African writing. London: Heinemann.
Naidu Parekh, P. & Jagne, Siga Fatima (2009). Postcolonial African writers (A bio-bibliographical critical sourcebook). London & New York: Routledge.
Nazareth, Peter (1974). An African view of literature. Evanston, Illinois: Northwestern University Press.
Nazareth, Peter(1972). Literature and society in modern Africa. Nairobi: East African Literature Bureau.
Obiechina, Emmanuel (1973). An African popular literature. Cambridge: Cambridge University Press.
Ojaide, Tanure(2012). Contemporary African literature: New approaches. North Carolina: Carolina Academic Press.
Wright, Edgar(1975). The critical evaluation of Africanliterature. London: London: Heinemann.
Zell, H. & Silver, Helene (1986). A reader’s guide to Africanliterature. London: Heinemann.
ب) چند نمونه آثار داستانی نویسندگان افریقایی:
Abani,Chris (2014).Cartography of the void.New York:Restlss Books.
Aboulela, Leila (2016). The kindness of enemies.New York: Grove Press.
Armah, AyiKwei(1968). The beautiful ones are not yet born.New York: Vanguard.
Ben Jaloun, Taher (2016). The happy marriage. New York:Melville House.
Coovadia, Imraan (2014). Tales of the metric system. Ohio: Ohio University Press.
Ile, Jowhor(2016). And after many days. New York: Tim Duggan Books.
John, Elnathan(2016). Born on a Tuesday. New York: Grove Atlantic.
Laroui, Fouad(2016). The curious case of Dassoukine’s trousers.Dallas: Deep Vellum Publishing.
Oyeyemi, Helen (2016). What is not yours is not yours.New York:Riverhead Books.
Petina, Gappah(2015). The book of memory. Farrar: Straus and Giroux.
پ) چند نمونه آثار شعری افریقایی:
Agard, John (2002). Under the moon and over the sea: Acollection of Carribean poems. London: Walker Books Ltd.
Elhillo, Safia& Dawes, Kwame(2017). The January children(African Penguin book). Nebraska: Unversity of Nebraska Press.
Kwame, Dawes &Albani, Chris(Eds.) (2015). Eight new generations of African poets. New York:Akashic Books.
Kwame, Dawes&Albani, Chris(Eds.) (2016). New generationsof African poets. New York: Akashic Books.
Moore, Gerald &Beier, Ulli (1969). Modern poetry from Africa. Lowestoft: Sunrise Books Ltd.
Moore, Gerald(2007). The Penguin book of modern Africanpoetry.London: Penguin Books Ltd.
Nkenu, M. R. (2015).Letters from Africa (The modern Africanpoetry compilation). New York: Createspace Independent Publishing Platform.
Ojaide, Tanure (1995). New trends in modern African poetry.Research in African literature. Vol. 26. No. 1, 4-15.
Okara,Gabriel (2016). Collected poems. Nebraska: University of Nebraska Press.
Oriogun, Romeo (2017). Burnt men. New York: Praxis Press.
ت) چند نمونه آثار نمایشی افریقایی:
Conteh-Morgan, John & Olaniyan, Tejemola (2004). African drama and performance. Indiana: Indiana University Press.
Fraser, Ian (1993). My own private orchestra. London: Penguin Books.
Fugard, Athol (1964). The blood knot. Oxford: Oxford University Press.
Fugard, Athol (1990). My children, my Africa. New York: Theater Commission Group.
Herzberg, Paul (2002). The dead wait. London: Oberon Books.
Jeyifo, Biodun(2002). Modern African drama. New York: Norton & Companies, Inc.
Ngugi, Wathiongo(1968). The black hermit. London: Heinemann.
Slabolepszy, Paul (1987). Saturday nights at the palace. Johannesburg: Jonathon Ball Publishers.
Soyinka, Wole (1970). Madmen and specialists. London: Methuen.
Taylor, Jane (1998). Ubu and the true commission. Cape Town: University of Cape Town Press.
این مطلب در همکاری میان انسان شناسی و فرهنگ با مجله جهان کتاب منتشر می شود