در عرصه نظریه، فضای عمومی کوچک بیشتر با نام ویلیام وایت[۱] و کتاب او با عنوان «زندگی اجتماعی فضاهای شهری کوچک»[۲] شناخته می‌شود. او در مقدمه کتاب، ایدۀ محوری خود را چنین معرفی کرده: این کتاب درباره فضاهای شهر است، این که چرا برخی‌شان برای مردم کار می‌کنند و برخی کار نمی‌کنند؛ نیز این‌که چه درس‌هایی می‌توان از این مسأله گرفت. این عبارت، و البته تحلیل‌هایی که وایت در فصول مختلف کتاب درباره کارکرد فضاهای شهری ارائه داده، نشان می‌دهد که معیار او برای تشخیص یک فضای شهری موفق، میزان حضور مردم و نحوۀ استفاده آن‌ها از فضاست.
اخیرا در عرصه عمل نیز، به مقوله فضاهای کوچک شهری و نقش آن‌ها در سرزنده‌سازی محلات توجه می‌شود؛ عمدۀ اقدامات بر این اصل تکیه دارند که با مداخلات جزیی و کم‌هزینه بتوان نقایص کارکردی فضا رفع کرد و حضور اجتماع در آن را به نحوی محسوس افزایش داد.
نوشته‌های مرتبط
از شهرهایی که اخیراً در این باره سلسله پروژه‌هایی را تعریف کرده، شهر مونتروی در فرانسه است. مونتروی[۳] شهری است در ناحیه ایل-دو-فرانسِ[۴] واقع در شرق پاریس. طبق آمار سال ۲۰۱۲ این شهر بیش از ۱۰۳ هزار نفر جمعیت دارد و با داشتن ۶ بخش و ۱۴ محله پنجمین شهر بزرگ این ناحیه است. تا کنون برنامه‌ها و ضوابط مختلفی در توسعه شهر مونتروی در دستور کار قرار گرفته است؛ همچون دستور کار ۲۱[۵]، طرح‌های محلی شهرسازی[۶]، منشور ساخت‌وساز پایدار[۷] و غیره. «فضاهای عمومی کوچک، از نوعی دیگر»[۸] نیز یکی از این چارچوب‌های توسعه است که از سال گذشته به اجرا درآمده و هدف آن ارتقای کیفیت سایت[۹]های کوچک شهری است.
اما پیش از آشنایی با این برنامه، شاید بهتر باشد که به تعریف مدیریت شهر مونتروی از فضاهای عمومی کوچک اشاره کرده و درباره انگیزهشان برای تعریف این پروژه‌ها آگاهی یابیم. در پایگاه رسمی شهر مونتروی، مصادیق فضاهای عمومی کوچک و انگیزه مداخله در آن‌ها چنین تشریح شده است:
خیابان، پیاده‌روها، چهارراه‌ها، خط‌کشی عابر پیاده بخشی از فضاهای عمومی کوچک هستند و کانون حیات محله محسوب می‌شوند. اما برخی از آن‌ها از راحتی و کیفیت و سازگاری مناسبی برخوردار نیستند. این فضاها به همگان متعلق هستند، از این رو باید در فرایند بهبود محیط محله، میان گروه‌های اجتماعی مختلف همچون پیاده‌ها، سواره‌ها، ساکنان و دوچرخه‌سواران به نحو سازگار و متعادلی توزیع شوند.
به همین ترتیب، هدف پروژه «فضاهای عمومی کوچک، از نوعی دیگر» چنین تعیین شده: هدف این پروژه‌ها که مقیاسی انسانی دارند، پایان دادن به حضور پیاده‌روهای تنگ و شلوغ، کاهش غلبه اتومبیل بر انسان و تعویض مبلمان‌های شهری کهنه است. چنین اقدامی به ارتقای امنیت، تقویت تنوع زیستی، افزایش دسترسی و ایجاد تعادل میان استفاده‌کنندگان فضا کمک می‌کند. چنین شیوه‌ای از بهبود فضاهای کوچک شهری، در واقع اجرای یک آمایش ساده و ارزان است که چهره و کاربرد یک مکان را دگرگون می‌کند.
از نظر متولیان این برنامه، به ویژه در بخش پایینی مونتروی کمبود فضای سبز باعث تنزل چشم انداز شهری شده و فضاهای عمومی نیز تا حد زیادی قدیمی و فرسوده شده‌اند. به این سبب برای حل مسائل، نیز برای حل تعارض میان استفاده‌کنندگان فضاهای شهری، باید با تکیه بر تجربه‌های روزمره ساکنان، به آمایش فضاهای عمومی از نو اندیشید. از این رهگذر در سال ۲۰۱۴، کیفیت ۱۲ سایت شهری در محلات مختلف مونتروی ارتقا یافت؛ نیز در سال ۲۰۱۵، ارتقای کیفیت ۸ سایت جدید در دستور کار قرار گرفته است.
در ادامه پنج نمونه از این پروژه‌ها در چارچوب برنامه «فضاهای عمومی کوچک، از نوعی دیگر» معرفی می‌شوند:
۱- آمایش تقاطع خیابان «باربه» و خیابان «پاریس»[۱۰]
این تقاطع نقش مهمی در زندگی محلی دارد. کارکرد آن توزیع جریان عابران پیاده‌ای است که از ایستگاه متروی «روبس پی‌یر»[۱۱] بیرون می‌آیند، نیز عابران پیاده‌ای که در امتداد شرقی-غربی خیابان پاریس حرکت می‌کنند.
آمایش مجدد این تقاطع برای حل کژکارکردهای ذیل انجام شده است:
- فقدان امنیت کافی در عبور و مرور پیاده: پیاده‌روی شمالی باریک‌تر از آن بود که عبور و مرور جمعیت خروجی از مترو را تسهیل کرده و امنیتش را فراهم کند. گذرها و مسیرهای پیاده بلند و ناامن بودند.
- پیاده‌روی تنگ و شلوغ: حضور تعداد زیادی مبلمان، سطل‌های زباله، آگهی‌های تبلیغاتی، نیز محوطه‌های باز مقابل کافه‌ها و بساط‌ها فضای عمومی را سد کرده و مزاحم عبورو مرور پیاده بود. باغچه‌کاری‌های پیاده‌رو نیز با زمینه‌شان انطباق لازم را نداشتند.
- وجود پارک غیرقانونی و وضع فرسودۀ فضای عمومی کارکرد مکان و سیمای آن را تنزل داده بود.
برای حل این مسایل، اجرای نظامی روشن و منسجم از تقسیم‌بندی مجدد فضا پیشنهاد شد: تعریض پیاده‌روها با هدف بهبود عبور و مرور پیاده، آزاد کردن فضا برای ساماندهی به پارک وسایل نقلیه دوچرخ، پیش‌بینی فضاهایی برای استقرار سطل‌های زباله، کاشت گیاه و غیره. هزینه عملیات ۱۹۰۰۰۰ یورو بود و اجرای آن در آوریل سال ۲۰۱۵ خاتمه یافت.
عکس ۱- موقعیت در نقشه
عکس ۲- قبل از اجرای پروژه
عکس ۳- پس از اجرای پروژه
۲- آمایش محوطه ژول ورن
این فضا شامل محوطه بازی، مکان‌های استراحت، میدان ورزش، فضاهای سبز، پارکینگ و تعداد زیادی مسیرهای پیاده‌روی است. مجموعه این فضاها ایجاب می‌کرد که در ارتقای کیفیت و راحتی در آن کوشیده شود. آمایش این فضا عمدتاً در پیرامون محوطه بازی و پارکینگ انجام شد. برای نیل به بینشی مشترک با ساکنان، طی یک فرایند بلند با آن‌ها مشورت شده بود. اجرای این پروژه در دسامبر ۲۰۱۵ پایان یافت.
عکس ۴- موقعیت در نقشه
عکس ۵- قبل از اجرای پروژه
عکس ۶- پس از اجرای پروژه
۳-آمایش تقاطع خیابان «بلان ویلن» و خیابان «دُلاواکری»[۱۲]
پیش‌تر این تقاطع ابعاد و کارکرد مناسبی نداشت، از جمله این‌که سواره‌روی آن بسیار بزرگ و پیاده‌روهای آن کوچکتر از حدمعمول بود؛ ضمن این‌که پیاده‌روها به نحو نامناسبی تقسیم‌بندی شده بودند، خط‌کشی عابرپیادۀ ناامن بود و در امتداد پیاده‌رو، وسایل نقلیه به صورت نامنظم پارک می‌شد؛ نیز بنای شهرداری در این تقاطع ]علیرغم نزدیکی[ قابل رؤیت نبود. این مسایل سبب شده بود که تقاطع این دو خیابان، فضایی پرمخاطره و نه‌چندان خوشایند داشته باشد، اتومبیل‌ها و اتوبوس‌هاس با سرعت بالایی از تقاطع عبور می‌کردند، در ساعات آغاز و پایان مدارس، به علت تداخل جریان پیاده و سواره، پیاده‌روها مسدود می‌شدند؛ ضمن آن که در این محدوده مرکزیت و فضای دیداری وجود نداشت. در واقع تقاطع تبدیل به انباشتی از تجهیزات و فضاهای عمومی شده بود، بی‌آنکه در محله وزنه‌ای محسوب شود.
مقصود از آمایش این تقاطع، ایجاد فضای دیدار، برقراری رابطه میان تجهیزات عمومی موجود، ایجاد پیوستگی و امنیت در گذر پیاده و محدود کردن سرعت سواره بود. اقداماتی که برای تحقق اهداف پروژه انجام شد، به شرح ذیل بوده است:
- کاهش عرض سواره به نفع پیاده‌روها
- ایجاد یک عرصۀ باکیفیت در مقابل بنای شهرداری
- جابجا کردن ایستگاه اتوبوس واقع در چهارراه (همراه با آزمودن میزان ترافیک در خیابان بلان ویلن)
- بهبود فضاهای سبز مشاع
- تعریض پیاده‌رو در امتداد خیابان
هزینه این پروژه مجموعا ۲۸۷۰۰۰ یورو بوده و در میِ ۲۰۱۵ پایان یافت.
عکس ۷- موقعیت در نقشه
عکس ۸- قبل از اجرای پروژه
عکس ۹- پس از اجرای پروژه
۴- آمایش تقاطع خیابان «امیل زولا» و خیابان «ژَکار»[۱۳]
طراحی خیابان زولا طوری بود در حوالی تقاطعش با خیابان «پاریس» عریض می‌شد. در نتیجه چنین طرحی برخی رانندگان آن را برای پارک اتومبیل مناسب می‌یافتند و این سبب اختلالاتی در عبور و مرور وسایل نقلیه و ایجاد ترافیک شده بود. به همین ترتیب، پارک بی‌قاعدۀ وسایل نقلیه در کنج تقاطع زولا و ژکار باعث مشکلاتی در گردش کامیون شده و خطراتی را برای عبور پیاده‌ها به همراه داشت. نهایتاً این‌که خط‌کشی عابر پیاده‌ای از خیابان ژکار به زولا وجود نداشت.
برای ارتقای کیفیت این تقاطع، از عرض سوارهرو کاسته شد تا روشن شود که خیابان صرفاً برای عبور و مرور است، نه پارک اتومبیل؛ برای این کار سه موضعِ پارک اتومبیل در سوی شرقی برداشته شدند، تا در سوی غربی از نو ایجاد شوند. ضمن آن که پیاده‌روی شرقی خیابان زولا در ادامه آمایش تقاطع تعریض شد، نیز یک گذرگاه پیادۀ جدید ایجاد شد. نهایتاً، محل پارکی به وسایل نقلیه دو چرخ در سمت خیابان زولا اختصاص یافت. هزینه انجام این پروژه ۴۹۰۰۰ هزار یورو بود.
عکس ۱۰- موقعیت در نقشه
عکس ۱۱- قبل از اجرای پروژه
عکس ۱۲- پس از اجرای پروژه
۵- آمایش خیابان مولَن اَوان[۱۴]
این خیابان دو مسئله اصلی داشت: ۱- حرکت پیاده بسیار دشوار و دردسرزا بود ۲- اتومبیل‌ها طوری پارک می‌شدند که نیمی از آن‌ها روی پیاده‌رو و نیمی دیگر روی سواره رو قرار داشت.
به این سبب مقاصد ذیل برای آمایش این خیابان در نظر گرفته شد:
- ایجاد مسیر پیاده راحت و امن
- بهبود سیمای خیابان و تقاطع‌ها
- محدود کردن سرعت اتومبیل‌ها
- سامان دادن به پارک اتومبیل
- تقویت پیوندهای اجتماعی در خیابان
برای نیل به این اهداف اقداماتی به شرح ذیل انجام شده است:
- اصلاح و ارتقای پیاده‌رویی که به مراکز نگهداری کودکان و کوچه‌ها خدمات می‌دهد.
- سازمان‌دهی پارک وسایل نقلیه در دو طرف خیابان: ۳۰ عدد مکانِ پارک
- کاهش سرعت اتومبیل با محدود کردن عرض خیابان به ۳.۲۰ متر
- آمایش فضاهای پارک در بخش نخست خیابان، در امتداد دیوار ضد صوتی.
این پروژه در فوریه سال ۲۰۱۶ پایان یافت.
عکس ۱۳- موقعیت در نقشه
عکس ۱۴- قبل از اجرای پروژه
عکس ۱۵- پس از اجرای پروژه
البته، همان‌طور که اشاره شد، تعداد پروژه‌های اجرا شده برای آمایش فضاهای کوچک شهر مونتروی بسیار بیش از مواردی است که در این‌جا به آن‌ها اشاره شد. چنان‌که این یادداشت هم مختصر اشاره‌ای به پنج پروژه بود و آگاهی به فرایند و جزئیات هریک از آن‌ها نیازمند بررسی مفصل‌تری است. اما در مجموع مرور کلیه پروژه‌های انجام شده در شهر مونتروی، چه آن‌ها که شرحشان رفت و چه مواردی که از ذکرشان چشم‌پوشی شد، نشان می‌دهد که مدیریت شهر مونتروی عمدتاً نیازهای کارکردی و فیزیکی فضاهای کوچک عمومی را مورد توجه قرار داده- همچون کاهش ترافیک، تسهیل عبور و مرور، رفع موانع فیزیکی در اماکن عمومی و … – و کمتر به روح اجتماعی این فضاها پرداخته است؛ هرچند اصلاح کارکردی و فیزیکی یک فضا خود از مقدماتی است که حضور اجتماع در آن را تقویت می‌کند، اما به هر صورت شرط کافی نیست؛ چنان که ویلیام وایت نیز در کتاب خود اشاره می‌کند: اغلب گمان می‌شود علت بازی بچهها در خیابان نبود زمین بازی است، اما بسیاری از کودکان در خیابان بازی می‌کنند، چون این کار را دوست دارند.
برای نوشتن این یادداشت از دو منبع ذیل کمک گرفته شده است:
پایگاه رسمی شهر مونتروی (http://www.montreuil.fr/)
Whyte, William Hollingsworth.The social life of small urban spaces. ۱۹۸۰.
پی‌نوشت:
۱ William H. Whyte
۲ The Social Life of Small Urban Spaces
۳ Montreuil
۴ Île-de-France
۵ agenda 21
۶ Le Plan local d’urbanisme (PLU)
۷ Charte de la construction durable
۸ méthode PEPA (petits espaces publics autrement)
۹ site
۱۰ carrefour de la rue de Paris et la rue de Barbès
۱۱ Robespierre
۱۲ carrefour de la rue Blancs Vilains et la rue Delavacquerie
۱۳ carrefour de la rue Emile Zola de la rue Jacquart
۱۴ rue du Moulin à Vent