بنەمای شار و گۆڕانکارییەکانی

نووسەر: ناسر فەکوهی وەرگێڕان: ساماڵ عرفانی

شار جۆرە نەزمێکی کۆمەڵایەتییە، کە دروستبوونی لە درێژایی زەمەن­دا، دەرەنجامی رەخسانی هەل و مەرجێکی تایبەت بوو. لە سەرەتای شۆڕشی بەردینی نوێ، لە دەوری دە هەزار سال پێشەوە هەتاکوو ئیستا، بە گشتی، سێ شەپۆلی گەورەی پەرەسەندنی شار، هەبووە.

شەپۆلی یەکەم، شەپۆلێکە کە لە پێنج تا شەش هەزار سال پێش، واتە چوار هەزارساڵ پێش زایین لە بەینی دوورووبار (شارستانیەتی سوومەر)، مسر و پاشان لە هندوستان و چین، یەکەم شارگەلی کشت و کاڵی[i]، دروست کرا، شارگەلێ کە زۆر خێرا بوون بە شار-دەوڵەت[ii] ی بەهێز و ناوچەگەلێ زۆریان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیان. ئەم شارانە لە کەنار رووبارەکان (دیجلە و فورات لە بەینی دوو رووبار، نیل لە مسر، گەنگ و هند لە هندوستان، رووباری زەرد لە چین)، بە بەهرە وەرگرتن لە کەش و هەوای گونجاو و گەرم، هەلی زیادکردنی بەرهەمی کشت و کاڵی و ئەنبارکردنیان رەخساند و بوون بە هۆی دابەش بوونی ئیش و چینایەتی کۆمەڵایەتی و دروست بوونی دەوڵەت.[iii]

شەپۆلی دووهەم لە نیوەی سەدەی هەژدە تا کۆتایی سەدەی نۆزدە، لەگەڵ شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی سیاسی ئەوروپا روی دا و شارە پیشەسازییەکانی ئەم کیشوەرەی (و دواتر کشوەری ئەمریکا) دروست کرد. ئەم شارانە لەسەر بنەمای سەرمایەداری نوێ و تەکنۆلۆجیای پێشەسازی، بوونە هۆی رۆشتنی بەربڵاوی گوندنشینان بۆ شار و شارنسینی بوو بە شێوازی زاڵی ژیانی مرۆڤ لە ووڵاتانی پێشکەوتوو. لەم شەپۆلەدا، دنیا لەسەر تەوەری ئاڵ و گۆڕی ئابوری دوو کەناری ئوقیانووسی ئەتلانتیک (ئەوروپا و ئەمریکا)، شکلی گرت و لە کۆتایی ئەم شەپۆلەدا، دەسەڵاتە خۆرئاواییەکان، وەها بەهێز بوون کە توانییان هەموو خاکی سەر زەوی، بەدەسەڵاتی سەربازی، داگیر بکەن و دنیا بگۆڕن بەو شێوەیەی کە ئەوڕۆ دەیبینین.[iv]

شەپۆلی سێهەمی شارنشینی لە دوای جەنگی جیهانی دووهەم و پەرەسەندنی سیستەمی جیهانی، دروست بوو، سەرەتا لە سیستەمی دوو جەمسەری (سوسیالیزمی خۆرهەلاتی و سەرمایەداری خۆرئاوایی) و پاشان لە هەشتاکان بەم لاوە، سیستەمی فرە جەمسەری سەرمایەداری جیهانی، لەسەر دوو تەورەی سەرەکی بازاڕی جیهانی ئاڵ و گۆڕی ئابووری و دەوڵەتی ملی و دامەزراوە بان نەتەوەییەکان، بە پاڵپشتی یەکگری ئەوان بوون.[v]

لە سەرەتای سەدەی بیست و یەک، شارنشینی نە تەنها بۆتە شێوازی زاڵی ژیان لە ناو زۆرینەی دانیشتوانی سەر زەوی، بەڵکوو رەوتی شارنسینی هەروەها ئەوەمان بۆ دەردەخا کە ئەم رەوتە تازەودوا هەڵناگەڕێتەوە بەرەو دوا و شێوازەکانیتری ژیان (گوندنشینی، کۆچەری…) وردەوردە بەڵام سەد لە سەد، لە حاڵی لەناوچوون دان.

لە درێژایی ئەم دە هەزار ساڵەی کە یەکەم شارنشینیەکان دروست بوون، هەتاوەکوو ئێستا، جۆرگەلێکی جیاواز لە شار دروست بوون کە هەرکامێکیان، کۆمەڵێ تایبەتمەندی فەرهەنگی خۆیان هەبووە. هەرچەندە لە کۆتایی دا، شار دەبێتە واقعێکی یەکسان کراو، بەڵام ناکرێ کاریگەری ئەو تایبەتمەندیە فەرهەنگییە خۆراوجۆرانە بەدی نەکەین چ لە رووی ئنسانییەوە، چ لە رووی کاریگەرییان لەسەر واقعی ئێستای شار و یان ئالترناتیڤەکانی داهاتوی شار.

[i] – Agro city

[ii] – City state

[iii] – Bietak 1986; Chandler 1987; Margueron 1996

[iv] – Benevolo 1993; Bonnet 1996; Mumford 1961.

[v] – Beauregard 1993; Jacobs 1969.