شهر تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی در قسمت شمال غربی کشور ایران واقع شده است و یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین شهرهای ایران به شمار می آید. تبریز دارای هوائی اقلیمی و کم رطوبت است و حد متوسط بارندگی آن در سال ۲۸۵ میلی‌متر است. این جلگه در اثر ارتفاعی که از سطح دریا دارد، دارای زمستان‌های طولانی و سرد و تابستان‌های معتدل است.
شهر در توسعه ادواری، تابع شیوه معینی از محلات و مناطق نبوده و هر منطقه و محله شهری خصوصیات مختلف خود را داشته است. کالبد کنونی شهر تبریز عملاً تمامی سطح بستر طبیعی و یکپارچه آن را اشغال نموده و به عنوان یکی از مادرشهرهای ایران در معرض یک تحول کیفی قرار گرفته است. به علاوه افزایش جمعیّت و توسعه و گسترش شهرنشینی، باعث تخریب اراضی زراعی و فضاهای سبز در داخل شهرها و حواشی آنها شده است. این عامل، شهرنشین ها را به تدریج از طبیعت دور کرده و تراکم بیش از حد جمعیّت و دخالت در محیط طبیعی، نیازهای زیست محیطی انسان به فضاهای سبز را بیشتر بروز داده است.
نوشته‌های مرتبط
جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بوده است که پنجمین شهر پرجمعیت ایران و دویست و بیست و ششمین شهر پرجمعیت جهان محسوب می‌شود. این شهر تا سال ۱۳۴۵ خورشیدی دومین شهر پرجمعیت ایران –پس از تهران– بود که در این سال، شهرهای اصفهان و مشهد از آن پیشی گرفتند.
نام: تبریز
نام های پیشین: تپریز، تورِز، تورِژ، تِبریز، توری
استان: آذربایجان شرقی
مساحت شهر: ۳۲۴ کیلومتر مربع
جمعیت شهر: ۱,۴۹۴,۹۹۸ نفر
مساحت شهرستان: ۱۷۸۱ کیلومتر مربع
مساحت استان: ۴۵,۴۹۱ کیلومتر مربع
جمعیت شهرستان: ۱,۶۹۵,۰۹۴ نفر (۱۳۹۰)
جمعیت استان: ۳,۷۲۴,۶۲۰ نفر
تحول جمعیتی شهر در صد سال اخیر:
در زمان قاجار تبریز دومین شهر ایران و ولیعهد نشین بود. ولی جمعیت به علت زلزله از ۵۰ تا ۶۰ هزار نفر تجاوز نمیکرد. تحولات انقلاب روسیه و مناسبات دولت ایران با آن رژیم از اهمیت تبریز کاست و بخشهای جنوبی کشور را فعال نمود. در این زمان مهاجرت از آذربایجان به طرف تهران آغاز شد. با ورود سربازان شوروی به آذربایجان و در ادامه آن با بوجود آمدن حکومت خودمختار فرقه دموکراتها در سال ۲۵-۱۳۲۴ هجری شمسی و در سالهای پس از آن موج مهاجرت آهنگ سریعتری به خود گرفت و بزرگترین ضربه ای که در یک قرن اخیر به تبریز وارد شده است بیشتر از این طریق بوده است (شهرداری تبریز، ۱۳۷۰).
جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بوده‌است که پنجمین شهر پرجمعیت ایران و دویست و بیست و ششمین شهر پرجمعیت جهان محسوب می‌شود. این شهر تا سال ۱۳۴۵ خورشیدی دومین شهر پرجمعیت ایران –پس از تهران– بود که در این سال، شهرهای اصفهان و مشهد از آن پیشی گرفتند. همچنین در سال ۱۳۹۰ خورشیدی جمعیت کرج از جمعیت تبریز فزونی یافت.
ترکیب شهرستان(تعداد و اسامی شهرها، و تعداد روستاها):
شهر تبریز طبق آخرین تقسیمات کشوری از ۳ بخش، ۴ شهر، ۶ دهستان و ۶۷ روستا تشکیل شده‌است.
-بخش مرکزی شهرستان تبریز
• دهستان آجی‌چای
• دهستان اسپران
• دهستان میدان‌چای
• دهستان سردصحرا
شهرها: باسمنج، تبریز و سردرود
-بخش خسروشهر
• دهستان تازه‌کند
• دهستان لاهیجان
شهرها: خسروشهر
-بخش ممقان
• دهستان شهرک
• روستای متروکه تورامین
شهرها: ممقان
کوچکترین و بزرگترین شهرهای استان از لحاظ جمعیتی:
به لحاظ جمعیتی تبریز بزرگترین و جوان قلعه با ۵۸۹ نفر کوچکترین شهرهای استان هستند.
ترکیب استان (تعداد و اسامی شهرها و شهرستان ها):
استان آذربایجان شرقی دارای ۲۴ شهرستان به قرار زیر است:
تبریز، مراغه، مرند، میانه، اهر، بناب، سراب، آذرشهر، جلفا، تبریز، عجب‌شیر، ملکان، اسکو، هشترود، بستان آباد، شبستر، آذرشهر، کلیبر، هریس، چاراویماق، جلفا، ورزقان، هوراند، خداآفرین
این استان ۶۲ شهر دارد که موارد زیر را شامل می شوند:
تبریز، مراغه، مرند، میانه، اهر، بناب، سراب، آذرشهر، هادیشهر، سردرود، عجب‌شیر، ملکان، سهند، هشترود، بستان‌آباد، اسکو، شبستر، ایلخچی، ممقان، خسروشاه، گوگان، باسمنج، کلیبر، یامچی، هریس، صوفیان، شندآباد، کشکسرای، تسوج، ترکمانچای، کلوانق، لیلان، بخشایش، مهربان، زرنق، قره‌آغاج، جلفا، سیس، ورزقان، تیمورلو، شریبان، هوراند، بناب مرند، وایقان، مبارک‌شهر، دوزدوزان، خواجه، آچاچی، بندر شرفخانه، کوزه‌کنان، تیکمه‌داش، زنوز، خامنه، ترک، آبش‌آحمد، آقکند، خمارلو، خداجو، سیه‌رود، خاروانا، نظرکهریزی، جوان قلعه
فاصله شهر با تهران: تبریز در ۵۹۹ کیلومتری شمال غربی تهران قرار دارد.
فاصله و نسب جغرافیایی شهر با شهرهای مهم نزدیک:
تبریز در ۲۱۹ کیلومتری غرب اردبیل، ۲۸۰ کیلومتری شمال‌غرب زنجان و ۳۰۸ کیلومتری شرق ارومیه، ۷۲ کیلومتری جنوب‌شرق مرند و ۱۳۸ کیلومتری شمال مراغه قرار دارد.
ترکیب زبانی شهر:
زبان امروزی مردم تبریز به ترکی آذربایجانی، ترکی آذری، آذربایجانی و آذری معروف است. همچنین زین‌العابدین شیروانی (معاصر فتحعلی‌شاه و محمدشاه) در کتاب «حدایق‌السیاحه» نیز تأیید می‌کند که ساکنان تبریز به این زبان سخن می‌گویند.
تا پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، مردم تبریز به زبان آذری سخن می‌گفته‌اند که تا حدود سدهٔ یازدهم هجری در آذربایجان رایج بوده‌است. زبان آذری از زبان‌های ایرانی و نزدیک به گویش‌های جنوب دریای خزر و تاتی بوده‌است.
زبان ترکی آذربایجانی در ایران –برخلاف جمهوری آذربایجان– به الفبای فارسی نگاشته می‌شود.
مسعودی در سال ۳۱۴ (سدهٔ چهارم هجری) از میان زبان‌های رایج در این شهر، زبان‌های پهلوی، دری و آذری را ذکر نموده‌است. محمدجواد مشکور در کتاب «نظری به تاریخ آذربایجان» می‌نویسد: «زمانی که به سال ۴۸۸ هجری (سدهٔ پنجم هجری) ناصر خسرو با قطران در تبریز ملاقات می‌کند، مردم به زبان پهلوی آذری سخن می‌گفته‌اند؛ ولی به فارسی دری نمی‌توانسته‌اند سخن بگویند؛ البته تمام مکاتبات خود را به فارسی دری می‌نوشته‌اند».
یاقوت حموی در سدهٔ ششم هجری به ابوزکریای تبریزی (شاگرد ابوالعلای مصری) اشاره می‌کند که به یک لهجهٔ محلی ایرانی تکلم می‌کرده‌است. همچنین در رساله‌ای از مولانا روحی انارجانی به نام «اصطلاحات و عبارات اناث و اعیان و اجلاف تبریز» (سدهٔ یازدهم هجری) بخشی به زبان آذری نوشته شده و این می‌نمایاند که تا زمان سلطان محمد خدابنده و حمزه میرزای صفوی، هنوز این زبان ایرانی در تبریز رواج داشته‌است.
ترکیب قومی شهر:
قومیت مردم ساکن در تبریز شامل ۹۶٫۵٪ ترک (آذری)، ۲٫۹٪ فارسی‌زبان و ۰٫۶٪ از سایر قومیت‌ها می‌باشد.[۷] همچنین مطالعهٔ مقایسه‌ای در مورد ساختار ژنتیکی ۳۵۲ ایرانی نشان داده که آذری‌های ایرانی و احتمالاً اهالی تبریز، قرابت ژنتیکی نزدیکی با مردم گرجستان دارند.
بر پایه سفرنامه‌ها و تاریخ نوشته‌های جهانگردان و تاریخ نگارانی که از تبریز گذر کرده‌اند در گذشته قومیت‌های مختلفی در شهر تبریز سکونت داشته‌اند. برای مثال بنا به گفتهٔ جهانگردان ونیزی که در حوالی دوره آق‌قویونلو از تبریز دیدن کرده‌اند: «ایرانیان، ترکمانان، عشایر هواخواه صفویه و ارامنه» ساکنان تبریز را تشکیل می‌دادند. آنتوریو تنرئیرو (جهان‌گرد پرتغالی) در سال ۱۵۲۵ میلادی (همزمان با حکومت شاه طهماسب صفوی) در مورد مردم تبریز می‌نویسد: «در این شهر فارسی‌زبانان و عده‌ای از ترکمانان زندگی می‌کنند که همگی سفیدپوست بوده و ظاهر و شکلی زیبا دارند» (ویکی‌پدیا / تبریز).
ترکیب اقتصادی (مشاغل و بخش های اقتصادی فعال):
تبریز قلب شمال غرب کشور ایران اسلامی، از دیر باز مهد صنعت و تجارت بوده و هست. در زمینه صنعت، شهرک صنعتی غرب تبریز، مجتمع عظیم پتروشیمی، کارخانجات عظیم ماشین سازی، تراکتورسازی، ایدم، موتوژن، بلبرینگ سازی، پیستون سازی، صانع، مرکز تحقیقات صنایع سنگین، آذربنیاد ، صنایع نساجی تبریز و …. را در بر دارد. شهرک صنعتی شهید رجایی، شهرک صنعتی شهید سلیمی، چرم شهر و ….. از جمله شهرک های صنعتی متعدد تبریز و پیرامون آن می باشند که مراکز صنعتی کوچک متعددی را در بطن خود جای داده اند. کارخانجات عظیم کبریت این شهر از شهرت دیرینه ای برخوردار است. در زمینه صنایع غذایی و شکلات و غیره نیز صاحبان صنایع شکلات تبریز حرف نخست را می زنند. در زمینه صنعتی دیرینه فرش ، فرش تبریز همواره شهرت جهاتی خویش را حفظ کرده است. صادرات فرش تبریز یکی از منابع قابل توجه ارزی به شمار می آید. بازار تجارت تبریز نقش مؤثری در تجارت منطقه ایفا می کند. نخبگان تجارت این شهر از ارکان تجار منطقه محسوب می شوند و هنرمندان تبریزی نیز در تمامی زمینه ها همواره خوش درخشیده اند. و این توفیق برای تبریز بس که قرآن نویسان شهیر معاصر از این شهر بوده اند و در این شهر زیسته اند. شادروانان« استاد میرزا طاهر خوشنویس» و « استاد حاج حسن هریسی» که قرآن های تحریری این دو استاد بزرگوار زینت بخش خانه های مردم مسلمان کشورمان است (پرتال شهرداری تبریز).
همچنین تبریز به سبب مرکزیت اقتصادی، صنعتی، اداری و اعتبار بین‌المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد. اخیراً شهر جدید سهند در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در جادهٔ تبریز-آذرشهر در ساخته شده است که برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته می‌شود تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعهٔ شهری تضمین گردد.
ارتفاع از سطح دریا : ۱۳۴۸ تا ۱۵۶۱
دمای میانگین سالانه: ۱۱.۹ درجه سانتی گراد
سردترین و گرم ترین درجه حرارت: گرمترین درجه حرارت ۴۲ و سردترین ۲۵- درجه سانتی گراد است.
میانگین دمای تبریز در تیرماه (گرمترین ماه سال) ۲۵.۴ درجه و در دی‌ماه (سردترین ماه سال) ۲.۵- درجه سانتی‌گراد است.
وبگاه های مربوط:
دانشنامه ویکی‌پدیا / تبریز
پرتال شهرداری تبریز
تبریز شهر آرزوها
نقشه در ایران :
نقشه در استان:
نقشه شهر:
منابع:
دانشنامه ویکی‌پدیا / تبریز
دانشنامه ویکی‌پدیا / فهرست شهرهای استان آذربایجان شرقی
دانشنامه ویکی‌پدیا / استان آذربایجان شرقی
دانشنامه ویکی‌پدیا / شهرستان تبریز
سایت تیشینه / فواصل بین شهرها
شهرداری تبریز (۱۳۷۰)، تبریز و میراثهای فرهنگی، ص ۱۵-۱۰
این مطلب در چارچوب پروژه انسان شناسی وبازنمایی شهرهای ایران مدرن منتشر می شود.
در باره پروژه