آویده کامرانی
مکان مقدس کجاست؟
میرچا الیاده (Mircea Eliade )از اسطوره‌شناسان و دین‌پژوهان نامدار است. دیدگاه او به مکان مقدس قابل تامل است. فضا و مکان در دیدگاه معمول و متعارف عرصه ای سه بعدی و نامتناهی به شمار می رود که پیوسته و یکپارچه است و تمایز و تفاوتی در آن وجود ندارد. به اعتقاد الیاده اما مکان گستره ای بی انتها و یکپارچه نیست که او انسانهای حاضر در این مکان را یکدست و همگون نمیداند. از دیدگاه او انسان ها بر اساس باورهایشان در دو دسته ی انسان های دینی و غیر دینی قابل دسته بندی هستند، و برای هر دسته مکان معنای متفاوتی از دیگری دارد. از دیدگاه انسان دینی با باور به ساحت برتر و بالاتر (بهشت) مکان نمی تواند کیفیتی یکپارچه و متجانس داشته باشد. از این رو نوعی جدایی، تمایز و امتیاز در بعضی مکانها نسبت به مکانهای دیگر برای انسان دینی بر اساس باورهایش وجود دارد. آن چه که یکدستی مکان را از بین میبرد و مکانی را متمایز از محیط پیرامونش میکند، نظر الهی و تشرف به ارتباطی ماورایی است. اینجا ساحت قدس است و ارتباط میان انسان و آن نیروی برتر مطلق فراهم شده است.
خداوند خطاب به موسی فرمود: بدینجا نزدیک میا، نعلین خود را از پا بیرون کن زیرا مکانی که در آن ایستاده ای زمین مقدس است.( سفر خروج، باب ۳، آیه ۵). پس مکان بر دوگونه است: مکان مقدسی وجود دارد و در مقابل مکانهایی نیز وجود دارند که مقدس نیستند. تمایز میان این دو مکان از طریق باز شناسی مکان مقدس و سپس از طریق فضای بی شکل احاطه کننده آن است که نامقدس خوانده میشود، لذا تقدم با مکان مقدس است.
مکان غیر مقدس یکسان و یکنواخت بوده و بر ارتباط و اتصال مکان تاکید دارد. از دیدگاه الیاده مکان مقدس به جهان جهت می دهد در صورتی که بدون آن جهان مجموعه ای از اجزای متفرق و مکانهای خنثی است. مکان غیر مقدس مکانی خنثی است، اجزای متفرق کیهان است.
ایجاد مکان مقدس
در دیدگاه الیاده مکان مقدس متناظر با نوعی مرکزیت است. مکانهای مقدس ساخته نمی شوند، که آشکار می شوند. آشکار شدن یک مکان مقدس، نیل به یک نقطه ثابت و از این رو وصول به جهت یابی در بی نظمی ملازم با یکنواختی در پیدایش جهان و زیستن به معنای واقعی کلمه را ممکن می سازد. او معتقد است مکان مقدس، به دنبال ایجاد یک مرکزیت مکانی و به تبع آن جهت گیری در مکان ساخته میشود.
اگر چه ایجاد مکان مقدس در زندگی بشر امروزی امری دنیایی و چون ایجاد مکان های دیگر زندگی روزمره وی به شمار میرود اما ایجاد مکان مقدس نمی تواند روندی معمول مانند مکان های دیگر را طی کند زیرا آن چه که مکان مقدس را از دیگر مکان ها متمایز می سازد ارتباط و تشرف با جوهره ای قدسی است که الزام تقدس مکان به شمار میرود و با ساختن و ایجاد به دست نمی آید که تقدس امری اکتسابی نیست.
ایجاد فضای مقدس از دیدگاه الیاده نیازمند نمادی از محور کیهانی است و بدین ترتیب آن نماد مرکز عالم او واقع میشود. (ارباب جلفایی, ص. ۸۵) البته از دیدگاه او این مرکز یگانه نیست و می توانند مراکز متعددی وجود داشته باشد.
در ایجاد مکان های مقدس، تجربه مکان غیر مقدس به اندازه نوع مقدس آن از اهمیت برخورداراست. زیرا که یاد اور عدم تجانسی است که مکان مقدس را از نوع غیر مقدس آن متمایز میکند. از این رو یکی از اولین نشانه ها و نمادهای فضای مقدس ، ایجاد یک مرز و آستانه است. در میان مثال های متداول، الیاده به کلیسا و خانه اشاره میکند. از دیدگاه او ، آستانه و مرز جدا کننده دو فضای بیرون و درون کلیسا یا خانه، نشانه و مشخص کننده مقدس از نا مقدس است. آستانه نگهبانانی دارد که از ورود دشمن به فضای مقدس جلوگیری میکنند، همین جاست که آداب مشخصی جهت عبور از نامقدس به مقدس باید اعمال شود، تعظیم و خم شدن و … از این رسته اند.
راپاپورت نیز معتقد است تمایز بین مقدس و نا مقدس مرتبط با یک شناخت دوتایی و دوالیسم است. مکان قابل سکونت انسانی و خطرناک و یا درون و برون شناخت های دو بخشی هستند که برای درک تقدس مجمتع های زیستی در فرهنگ های سنتی لازم است. این سیستم تضادهای دوگانه از نظر بسیاری صاحبنظران چون لویی استراوس و سایر ساخت گراها و مردم شناسان جز اصول شناخت محسوب میشود. مقدس- نامقدس، مرکز- حاشیه، درون- برون، شهر- طبیعت و … .
از سوی دیگر از دیدگاه الیاده تقدس برخی از مکان ها که مرز مشخصی ندارند به واسطه یک نشانه ایجاد می شود. نشانه ای که تجلی قدسیت فضا است و آن را از مکانهای پیرامون متمایز میکند. جوشیدن چشمه یا سبز شدن یک گیاه در بیابان، (جایی که انتظار آن نمیرود) تجلی فضای قدسی را نشان می دهد.
از آن جا که ایجاد تقدس در مکان و تمیز مکان مقدس و نا مقدس به واسطه انسان ها امکان پذیر نیست و همواره نیاز به یک جلوه الهی در مکان است، در بعضی موارد که نشانه ای برای تشخیص ظهور نمیکند، میتوان به علایم و نشانه ها که از طریق موجودات دیگر مثل حیوانات انتقال می یابد، استفاده کرد. مکان قربانی شدن حیوان، مکانی که حیوان بعد از مدتی راه رفتن در آن می نشیند و یا شیوه های دیگر میتوانند مکانهای مقدس را برای انسان تعیین کنند.