امر مقدس مرکز اصلی هستی در نزد انسان دیندار و دال مرکزی زندگی و سرنوشتش است. امر آسمانی‏، امر منزه، امر الهی، ماورایی، متعالی، لاهوت، مینوی اصطلاحات دیگری برای اشاره به این حوزه هستند. رودولف اوتو از اندیشمندان این حوزه در کتاب مفهوم امر قدسی بوسیله مفهوم «مینوی» تجربه معنوی انسان را که توام با خضوع و خوف و خشوع است را تحلیل کرد. او مدعی بود که این تجربه معنوی از یک امر مقدس و واقعیت پیشینی حاصل می شود. دورکیم نیز مفهوم مقدس را بکار گرفت‏، وی مفهوم مقدس را برای چیزهای ممنوعه و چیزهایی که توسط جامعه جدا و متمایز شدند‏ بکار برد‏، وی منشا نیروی تقدیس را جامعه می دانست. در مقابل ماکس شلر قداست (یا لایتنهی) را محدود به تجربه یک چیز محدود نمی دانست ولی از سوی دیگر با اتو نیز موافق نبودکه تجربه امر مقدس تفاوت ریشه ای با دیگر تجربه ها داشته باشد و یک آگاهی متفاوت باشد. لذا تعریف شلایرماخر از دین را «احساس وابستگی مطلق به خداوند» هم نقد کرد. شلر از این حیث با اوتو موافق است که تجربه امر مقدس صرفا تحت شرایط اجتماعی و روانی نیست. بدین ترتیب مفهوم مقدس، مکان مقدس، شخص مقدس، رفتار مقدس بعنوان دال مرکزی زندگی دینی و یا ذات حقیقی دین در دوره معاصر پذیرفته شد .

تقدس مکان:

مفهوم دین انضمام بسیاری با عقیده‏، ارزش، نهاد، سلسله مراتب و فرایض دارد ولی مفهوم مقدس بیشتر با نمادها، بناها، یادمان ها و دیگر اشکال و فضاهای فرهنگی منضم است. اماکن مقدس بعنوان نماد با دین و آرمانهای اعتقادی گره خورده اند و تاثیر سازنده ای در رابطه انسان با امر مقدس و جستجوی معنا در زندگی اش دارند. مکان مقدس بعنوان تحقق فرهنگی ”معانی“ اولین چیزی است که انسان برای درک تقدس با آن مواجه می شود. درگذشته مکان مقدس منبع سازنده انسجام اجتماعی و نظم عمومی بود. امروزه مکان مقدس بیشتر محلی برای شکل دهی هویت است و نظریه پردازان سکولار بدلیل شخصی تلقی کردن دین‏، اماکن مقدس را جزو مکانهای عمومی برای اجرای فرایض مذهبی قانونی می دانند . اماکن مقدس مکانی برای ابراز هویت شهروندان و شناخته شدن و رسمیت هویت آنهاست . تغییر مفهوم و خصوصیات دین در جامعه مدرن منجر به تغییر در اماکن مقدس نیز می شود، انتقال جایگاه دین در جامعه سکولار به حیطه خصوصی با مشخصه تکثرگرایی منجر به تغییر ماهیت اماکن مقدس و آیینها در فرهنگ جهانی می شود . در فرهنگ جهانی اماکن مقدس و آیین های مربوطه معنی جدیدی دارند‏، دیگر آیینها و اماکن مقدس یک آیین ثابت جهانشمول و در مرکز شهر و زندگی نیست بلکه یک سبک زندگی است که از میان سبکهای مختلف بصورت شخصی انتخاب می شود و نیز مکان مقدس دیگر مرکز و محور شهر و منطقه نیست.

مکانهای مقدس دلالت قدسی خود را از یک معنای تاریخی اخذ می کنند . اتفاقی که آن مکان را مقدس نموده است. یک بنای مقدس دارای یک معنای واحد برای شخص نیست بلکه دارای معانی مختلف از منظرهای متعدد است به عبارت دیگر افقی از معانی پیش روی مخاطب است . اماکن مقدس بدین ترتیب ممکن است یک مکان طبیعی مثل چشمه (مثل چشمه سنت برنارد در ادینبرو)، کوه(کوه المپوس در یونان)، درخت و جنگل(مثل جنگل مقدس هیماچال پرادش در هند)، غار (مثل غار لاسکو در فرانسه)، یا یک مکان مصنوعی باشد مثل عبادتگاه، مزار، چاه و غیره.

اماکن متبرکه (حرم):

حرم یک مکان مقدس است که قداستش بخاطر انتساب به فردی مقدس و صاحب حرمت در میان متدینین است. معماری و تزئینات حرم مورد اهتمام متدینین است و هویت متمایز و ویژه دارد. اشیای مقدس و متبرک مربوط به صاحب حرم یا مرتبط با سایر امور مقدس دینی در آن محل نگهداری می شود. حرم در ادیان مختلف مثل اسلام، مسیحیت، یهودیت، بودیسم و هندویسم به صورتهای متفاوت وجود دارد. بنای یادبود کشتگان جنگ و سرباز گمنام نیز در لاییسیته بعنوان مکان دارای حرمت و تقدس از سایر فضاها جدا می شود. حرم زیارتگاه پیروان دین مربوطه است، در لاییسیه بجای زیارت، از واژه توریسم استفاده می شود . حرمهای اسلامی به مسجد، مزار، حسینیه (تکیه یا مهدیه و فضاهای آیینی معادل)، و خانقاه (یا زاویه و جمع خانه و فضاهای مشابه صوفیانه) تقسیم می شود. در مسیحیت نیز مزار، کلیسا، رود اردن و برخی مکانهایی که در کتاب مقدس رویدادهایی دینی در آن واقع شده است مثل مکان مصلوب شدن و زنده شدن حضرت عیسی(ع) نیز جزو اماکن مقدس و مورد احترام مسیحیان است. در یهودیت نیز دیوار ندبه، مزارها، صخره مقدس، و کنیسه ها از اماکن مقدس به شمار می آیند. هندو ها و بوداییان نیز معابد و حرمهای مقدس با آداب خاص حضور دارند.
۲. مسجد
مسجد یا مصلی یا جامع مکان عبادت و اجرای فریضه نماز در اسلام است. مساجد ممکن است ابعاد کوچکی داشته باشند و نمازخانه نامیده شوند یا بسیار بزرگ با قسمتهای مختلف باشند و مسجد جامع نام بگیرند. مسجد جامع محل برگزاری نماز جمعه در شهر است. نخستین مسجد بنا شده در میان مسلمانان مسجد نبوی است که بدون سقف و تزیینات و صرفا مکان مقدس برای برپایی نماز بود. در دوره های بعد خلفا به معماری مساجد و تزیینات آن توجه زیادی نمودند. فضای باز و بدون سقف مسجد مسقف گردیدو گنبد، مناره (مأذنه)، محراب و منبر به ساختمان و معماری مسجد افزوده شد. مکانی بنام مقصوره نیز در اطراف محراب پدید آمد. مقصوره یک فضای جدا شده با دیوارهای چوبی در اطراف محراب بود که نزدیک شدن به محراب را قابل کنترل و مراقبت می کرد و اساسا برای امنیت حاکم در محراب ساخته شد. کف مسجد با فرش کفپوش می شود تا نمازگزاران روی آن صفهای نماز را تشکیل دهند. مسجد پیامبر فاقد کف پوش بود. مسجد از زمان حضرت خاتم النبیین (ص) مکان قضاوت، آموزش، تجمعات اجتماعی و سیاسی و برپایی امور خیریه بود .
تخصیص یک مکان بعنوان مسجد دارای آدابی فقهی است و زمین مورد نظر برای مسجد بعد از ادای خطبه مسجد امکان تغییر کاربری ندارد. مکانی که این موازین فقهی را طی نکند نمازخانه نامیده می شود. بعد از موج مهاجرت مسلمانان به اروپا در سال ۱۹۶۷ بنای مساجد در کشورهای اروپایی نیز افزایش یافت و در برخی موارد کلیسا های متروکه به کاربری مسجد تبدیل کاربری یافت .
مسجد نخستین کارکردش برای برگزاری نمازهای روزانه، برای نماز جمعه، نمازهای خاص مثل نماز عید فطر و آیات، و غیره است. در اعیاد و ایام آیینی مکان مسجد برای برگزاری مراسم ها استفاده می شود. مساجد مرکز گردآوری و اجرای امور خیریه و آموزشی نیز هست. برگزاری سخنرانی و موعظه در مساجد معمول است. مساجد معمولا توسط هیات امنا، امام جماعت اداره می شوند و دست اندرکاران اداره مسجد علاوه بر ایشان موذن، مکبر و خادم مسجد نیز هست. منابع مالی مسجد نیز برای برگزاری مراسم ها و نگهداری از محل کمکهای مردمی و اوقاف است.
۳. بقعه
بقعه، مزار، زیارتگاه‏،‏ مقبره، آستانه، مرقد، روضه، گنبد، مشهد، مقام، قدمگاه، امامزاده و تربت اسامی است که به مکان متبرک برای‌ مقابر صالحان‌ و زهّاد و مقدّسان‌ در جهان اسلام بکار می رود. این‌ معنی‌ قطعاً ناشی‌ از عبارت‌ قرآنی‌ «…اَلبُقْعَهِ المُبارَکَه‌…» (قصص‌:۳۰) است . این اماکن متبرک مقصد زیارتی مسلمانان است و دارای معماری بعضا ویژه ای است. این اماکن در فرقه های مختلف اسلامی دارای آیینهای زیارتی ویژه ای هستند. زیارت‌ قبور در زمان‌ پیامبر اکرم‌ (ص) و بعد از ایشان معمول‌ بوده‌ است‌، در کتب‌ حدیث‌ اهل‌ سنت‌، ابوابی با عنوان‌ زیارت و تبرک‌‏، حاوی آیین های زیارتی و زیارتنامه‌ ای مختلفی‌، از جمله‌ زیارتنامه برخی‌ خلفای راشدین، نقل‌ شده‌ است . تزیینات این اماکن متبرک مورد اهتمام مسلمانان بوده و قرار دادن قندیل‌ در کنار قبر پیامبر اسلام (ص)، در سالهای‌ پس‌ از وفات‌ ایشان‌ مرسوم بوده . ابن بطوطه شرح مفصلی از معماری، تزیینات و آیین های مشهد امام علی (ع)، امام رضا(ع) و امام حسین(ع) و شاهچراغ (س) در شیراز نقل کرده است . آثار معماری بجا مانده از این دوره اتفاق مسلمانان مذاهب مختلف را در زیارت و معماری و تزیین مزارات صوفیه، صحابه و بویژه آل علی (ع) را نشان می دهد . ترکیب بقعه-مسجد (مسجد گوهرشاد و بقعه‌ امام‌ رضاعلیه‌السلام‌) و مقبره-مدرسه (مقبره و مدرسه‌ ناصر محمد در قاهره‌)، مقبره-خانقاه (مقبره و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی) نیز رواج داشته است. بقعه ها جغرافیای سیاسی سرزمینهای تازه فتح شده را تغییر می دادند و چشم انداز مذهبی سرزمین با کثرت مزارات و مساجد اسلامی تر می شد لذا امرای سنی در تکریم و عمران بقعه های شیعه و سنی تواما می کوشیدند . رباط ها که استحکامات دفاعی بودند بدین ترتیب محل دفن امیران و جنگاوران شده و مورد احترام حاکمان سنی قرار گرفتند. بقعه ها در شکل گیری و آبادانی شهر ها نیز موثر بودند از جمله نجف، مشهد، کربلا و مدینه که مزار علت شکل گیری یا توسعه شهر بوده است. مزارات مکان امن و پناهگاه بوده اند، بعنوان نمونه عمران بن شاهین (م۳۶۰ هق) از شورشیان زمان حکومت آل بویه بود که تحت تعقیب عضدالدوله دیلمی بود در مزار امیرالمومنین(ع) به وی پناه آورد و عضدالدوله وی را عفو نمود. عمران بن شاهین که همانند بوییان شیعه بود به شکرانه این گذشت رواق عمران بن شاهین را در صحن امام علی (ع) در نجف را بنا نمود . ”بست نشینی“ از نمودهای امن بودن حرمها است. اداره بقعه در برخی مزارات گسترش زیادی داشت و نظام نقابت و تولیت عهده دار اداره حرمها و خزانه داری اموال حرمها می شد.
۴. حسینیه
اماکن آیینی در اسلام مکانهایی است بغیر از مسجد که در مناسبتهای دینی برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می شود. این مکانها در گذشته عبارت بود از خانقاه، زاویه و تکیه. در دوره متاخر در قلمرو فرهنگی ایران حسینیه و مهدیه برای کاربردهای مناسبتی در ایام محرم، صفر، رمضان، فاطمیه، مجالس ترحیم و قرائت قرآن و دعا بوجود آمد . اداره حسینیه ها و حضور مردم با همبستگی مردم فراهم می شود بدین سبب حسینیه ها دارای هویت محلی، قومی و یا صنفی هستند و کارکرد هویت بخشی بخصوص میان مهاجران در شهرها یا کشورها دارند، مانند حسینیه آذربایجانی ها در تهران، حسینیه الغری عراقی ها در بلژیک. در گذشته تکیه محل اجرای تعزیه بود و حسینیه محل عزاداری و سینه زنی ولیکن امروز این تفکیک به چشم نمی خورد و بطور کلی مکانهای عزاداری حسینی،‌ حسینیه نامیده می شود و تعزیه هم در آن برگزار می شود مثل حسینیه تعزیه خوانی قودجان در خوانسار. در سایر مناطق شیعیان مثل عمان و بحرین از واژه ماتم یا موکب، بجای حسینیه استفاده می شود. شیعیان شبه‌ قاره هند از واژه‌ امام‌ باره و عاشورا خانه و عزاخانه، و در افغانستان از واژه منبر بجای حسینیه استفاده می‌شود در دوره متاخر نام مهدیه نیز اضافه شده است که به فضایی با همان کاربری حسینیه اشاره دارد . حسینیه ها دارای معماری ساده با سالنی بزرگ و گاهی دارای آشپزخانه بزرگ و نیز اتاق هایی برای اقامت مسافران و زوار هستند. برخی منازل خود را در مناسبتها به این منظور اختصاص می دهند. هزینه احداث و نگهداری حسینیه ها از محل انفاق، اوقاف و نذورات تامین می شود.
۵. خانقاه
خانقاه (دهخدا: معرب خانه گاه) محل تجمع صوفیان، قلندران و دراویش با کاربردها گوناگون است. درگاه، زاویه، تکیه ، جم خانه یا جم اوی از نام های دیگر محل تجمع آیینی، عبادی و آموزشی فرقه های صوفی است. خانقاه محل اقامت و پذیرایی مسافران نیز بوده است. خانقاه بی شباهت به دیر مسیحیان و بوداییان نیست . از حدود قرن سوم هجری به بعد تاسیس خانقاه گسترش پیدا کرد. فضای خانقاه از اتاقهای اقامتی برای مسافران و عزلت نشینان و تالار اجتماعات تشکیل شده است. بسیاری از خانقاه هایی که تا امروز باقی مانده اند مربوط به دوره ایلخانی به بعد است مانند خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز، خانقاه شیخ‌علاالدوله در سمنان، خانقاه بایزید بسطامی در بسطام و خانقاه شیخ صفی در اردبیل. در دوره صفوی و افشاری و زندیه تصوف در ایران رو به زوال گرایید و برخی خانقاه ها تخریب شد این شرایط تا اواخر قاجار ادامه داشت ولی در اواخر قاجار برخی خانقاه ها در ایران تاسیس شد مثل خانقاه نعمت اللهی در تهران . صوفیان منطقه آناتولی که در قلمرو عثمانی حضور داشتند تا کنون جمخانه ها (علویان) و خانقاه های خود را حفظ کرده اند. خانقاه از محل موقوفات و نذورات و خیرات مردم تامین مالی می شد. خانقاه های اهل فتوت از محل کار و اشتغال اهل فتوت تامین می گردید . خانقاه ها بعضا در جوار مساجد، مانند خانقاه مرشدى کازرون و یا در جوار مقابر، مانند خانقاه تربت شیخ نجم الدین کبرى در خوارزم و یا مدارس مانند مدرسه و زاویه ای که بر قبر غازان در نزدیکی تبریز بوده، تاسیس می شده است. ترکیب خانقاه با مدرسه و مسجد حاکی از همراهی فقهای سنی با صوفیه است چنانکه در دمشق بنا بر نقل ابن بطوطه پیشنماز حنفیان فقیه عماد الدین حنفى معروف به ابن الرومى بودکه از بزرگان صوفیه بشمار می آمده است. وى پیر خانقاه خاتونیه دمشق بوده است . نمونه دیگر قاضى مالکیان دمشق، شرف الدین است که شیخ الشیوخ صوفیان بوده است .
۶. مدرسه/حوزه علمیه
مدرسه مکان آموزش دینی عالمان دینی در میان مسلمانان است، شیعیان مدرسه را حوزه علمیه می نامند. گرچه آموزش دینی سابقه ای به اندازه تاریخ اسلام دارد ولی مراکز آموزشی تقربیا بعد از قرن اول و دوم هجری تاسیس شد. مهم‌ترین عامل راه اندازی و ماندگارى مدارس یا حوزه های علمیه در هر جا، وجود عالمان بزرگ و برپایى مجلس درس توسط آنان بوده است، مانند حضور ابراهیم‌بن هاشم کوفى در قم ق۳، حضور نوبختیان در بغداد ق۳، شیخ طوسی در نجف ق۴ ، شیخ صدوق در ری ق۵، خاندان حلی در حله ق۷ و محمدبن مکى معروف به شهید اول در جبل عامل ق۸ . بزرگترین و قدیمی ترین مدرسه جهان اسلام الازهر است که در دوران استقرار فاطمیان برای تربیت مبلغین مذهب اسماعیلی در قاهره تاسیس شد ق۴. بعد از آن مدارس نظامیه در بغداد، نیشابور، آمل و سایر شهرهای اسلامی تاسیس گردید. مدارس و حوزه ها بیش از هر چیز متکفل تعلیم و نشر و تبیین معارف دینى بودند؛ از این ‌رو علوم مربوط به قرآن ‌و حدیث، موضوع محورى تعالیم مدارس بود. علوم قرآنى شامل تفسیر با رهیافت ادبى و کلامى و عقلى و غیره و علوم حدیث، هم‌ از قبیل احوال راویان و مولفان کتب متقدم و اعتبار متون حدیثى است. روش رایج در مدارس و حوزه ها آن بوده که در حلقه‌هاى درسى، استادان مهم‌ترین آثار متقدم در موضوع حدیث، فقه، اصول، کلام و گاهى نیز تألیفات خود را به طلاب عرضه مى‌کردند. بدیهی است که ادبیات عربى مقدمه ضرورى آموزش دینى بود. در برخى حوزه‌ها علوم ریاضى و نجوم و طب هم تدریس مى‌شد .
۷. کلیسا Chapel /Basilica /Church/ Cathedral
کلیسا مکان گردهم آمدن مسیحیان است. در مسیحیت کلیسا بدلیل ارتباط مفهومی با حضرت مسیح بعنوان آغازگر دولت الهی در زمین معنای دیگری نیز بخود گرفت و کلیسا موهبت روح القدس به جمع برگزیدگان الهی است و در امتداد کلیسای آسمانی است. بدین جهت هر ساختمان و مکانی می تواند کلیسا باشد، ولیکن بطور معمول طرح معماری کلیسا از بالا شبیه یک صلیب است. راهرو کلیسه پایه صلیب و محراب کلیسا محل تلاقی دو خط صلیب است. در اطراف محراب معمولا برای نشستن روحانیون مسیحی است. فضای بیرون کلیسا دارای گنبد یا برج است. معمولا برج نماد آسمان و توجه به ملکوت است. بیرون کلیساهای بزرگ معمولا با مجسمه ها تزیین شده است. از فضاهای دیگر کلیسا ایوان و سالن جلسات برای روحانیون است. کلیسای مرکزی شهر کاتردال یا بازیلیکا نامیده می شود که معادل کلیسای جامع یا کلیسای سلطنتی است. ساختمان و معماری کلیسا از معابد ادیان باستان در روم اقتباس شده است . ساختمان کلیساهای بازیلیکا مشابه ساختمانهای رومی است که محل تجمعات و برگزاری دادگاه و فعالیتهای مدنی بوده و برای کاربرد مسیحیان تغییر کاربری یافته است. امروزه نیز بازیلیکت دارای ساختمان بزرگ و پر شکوهی است. ساختمان کلیسای جامع از حیث نسبت طول و عرض متفاوت بوده و معمولا اقامتگاه اسقف نیز هست حتی اگر بزرگترین کلیسای شهر نباشد و به لحاظ تاریخی در قرون وسطی رایج شد و بعنوان اسقف نشین شناخته شد.
از گذشته مراسم ولادت و ازدواج مسیحیان در کلیسا برگزار می شد ولیکن امروز با انگیزه غیر مذهبی هم این حضور ادامه دارد.
۸. صومعه
دیر یا صومعه (Abbey) گونه ای دیگر از کلیسا است که لزوما محل تجمع نیست و توسط یک گروه مذهبی مسیحی مثل راهب یا راهبان استفاده می شود . ممکن است ساکنان دیر یک جامعه بسته از رهبانان باشند یا در ارتباط با جامعه و فضایی باز برای تعامل با مردم. اداره دیر زیر نظر یک قدیس است و صومعه بنام او شناخته می شود. بدلیل انگیزه انزوا از دنیا و رهبانیت، صومعه ها بیشتر در کوهستانها و اماکن خارج از شهر ساخته شده اند مانند صومعه سن آگوستین در کانتربری و یا صومعه بلاپایس در قبرس . صومعه ها معمولا دارای کتابخانه و حجره های اقامتی هستند و دارای مزرعه و باغ برای تامین مایحتاج ساکنین است. برخی صومعه ها در دوره کنونی به کلیسای محلی یا کلیسای اسقف نشین تغییر کاربری داده اند. صومعه ها گاهی پذیرای افرادی بودند که می خواهند از زندگی مادی دور شوند و به عزلت پناه برند بعنوان نمونه ابن بطوطه در مورد امپراطور قسطنطنیه می گوید که حکومت را به فرزندش واگذار کرده و در صومعه زندگی می کند . برخی جوانان با حضور و اقامت موقت در صومعه ها به آموزش دینی می پردازند . بنا به گزارش ابن بطوطه برخی دیرها از مسافران پذیرایی میکرده اند: ” در بیرون شهر لاذقیه دیرى است معروف به دیر فاروص که بزرگترین دیرهاى شام و مصر می باشد. ساکنین این دیر راهبانند و مسیحیان از همه آفاق به زیارت آن میروند. هر مسلمانی که در آن دیر فرود آید مسیحیان از وى پذیرائى میکنند. خوراک آنان نان و پنیر و زیتون و سرکه وکبر است .“در صومعه علاوه بر این از ناتوانان و بیماران مراقبت می شد، این مراقبت ها جنبه خیریه و رفتار دینی داشت و از آموزه های مسیحی بدان استناد می شد . امروزه گرچه بسیاری از صومعه متروک شده است ولی هنوز در غرب صومعه هایی جدای از دنیای مدرن و دور از شهرها به فعالیت خود ادامه می دهند.
۹. کنشت، کنیسه Synagogue
محل عبادت، دعا، آموزش و تجمع دینی یهودیان است. بنا بر عقیده یهودیان بعد از تخریب معبد سلیمان یهودیان در خانه های خود به عبادت می پرداختند به تدریج مکانها و بناهایی به این منظور اختصاص دادند که به زبان یونای سیناگاگ یعنی محل اجتماع مشهور شد. در زبان عبری کنشت به معنی ”تجمع خانه“ است. علاوه بر آیینهای نیایشی صبحگاهی، عصرگاهی و شبانگاهی،‌ آیین های سبت و اعیاد دینی هم در کنشتها برگزار می شود. امروزه کارکردهای اجتماعی، تفریحی، خیریه نیز به فعالیتهای کنیسه ها افزوده شده است . کنیسه ها بصورت محلی اداره می شوند و دارای یک روحانی دینی بنام رابی هستند. رابی مسئول آموزش و قرائت تورات است. معماری کنشتها ترتیب خاصی ندارد ولی دارای مکانی برای الواح تورات است و مکان زنان و مردان از هم جداست. در نزدیکی کنشت محل غسل (میقوه) نیز برای آیین طهارت ساخته می شود.
۱۰. یشیوا Yeshiva /Beth midrash /Midrasha
نهاد آموزش دینی یهود که در آن به تعلیم تورات، تلمود و قوانین یهود می پردازند. منابع مالی یشیوا از محل وجوهات یهودیان یا از کمک مالی تامین می شود. یشیوا را گائون (علامه) اداره می کند . بطور تاریخی فقط اجازه حضور در یشیوا را دارند. گرچه امروز زنان نیز در یشیواهای جداگانه با برنامه درسی متفاوت آموزش می بینند.
۱۱. معبد بودایی Stupa\Wat\Pagoda\
در زبان سانسکریت یک ساختمان تپه مانند نیمکره ای که محل نگهداری اشیا و اموال مقدس بودایی است را معبد می نامند . بودا اعلام کرد بعد از مرگ او آثار او در یک معبد در محل یک تقاطع قرارداده شود و گنبد باید با حلقه گل و بخور دادن به، و گرده چوب صندل تزیین شود. بعد از بودا بدلیل اختلاف میان پیروان او اموالش به ده قسمت تقسیم شد ئ هر گروه در محله خود معبدی به پا کردند. بعدها معماری معابد از حالت نیمکره تغییر کرد و در بعضی معابد مسیری برای طواف به گرد اشیای متبرک بودایی ایجاد شد. نمادهای مختلفی در نواحی هند و جاهای دیگر روی معابد منقش شد. هر نمادی برگرفته از زندگی بودا بود. و معابد زیارتگاه و پرستشگاه بوداییان گردید و اموالی بدانجا اهدا می کردند. در اطراف معابد بازارهایی هم پدید آمد.معابد برا ی تمام فرق بودایی منشا حضور بودا در منطقه است و چشم انداز دینی سرزمین با بنای معابد بودایی شکل می گیرد. برخی معابد بودایی در مکانهایی ساخته شده که در میان افراد محلی منتسب به خدایان بوده است.
۱۲. اقامتگاه بوداییان (viharas)
اقامتگاه متعلمین عقاید بودایی ویهارا نامیده می شود. ویهارا ممکن است مردانه یا زنانه باشند. ویهارا گاهی به معبد هم گفته می شود. در میان بوداییان تبت ”ویهارا“ با نام گومپا شناخته می شود. در زبان سانسکریت آرانیا به معنی جنگل نیز گفته می شود، فضایی که برای عبادت بودایی ایده آل است. از این حیث به اقامتگاه بوداییان هم آرانیا گفته می شود. خلوت و سادگی محیط جنگل در قیاس با محیط شلوغ و مادی شهر محیط مناسبی برای تمرکز و مراقبت فراهم می کند. زندگی پای درخت یکی از سیزده شیوه زندگی زاهدانه بودا بوده است.
۱۳. معبد هندو Mandir
معبد هندو یا مندیر مکانی است که شکل یکی از خدایان روی آن نصب شده و محل عبادت هندوان است . گرچه معبد مکانی برای تجمع و برگزاری آیین هندو است ولیکن در اصل خانه خدایان است. خدای معبد در کالبد مجسمه (بت) اختصاصی اش ساکن است. معبد ممکن است به اندازه یک حفره در دیوار یا به اندازه سالنهای به هم پیوسته با یک حیاط و راهرو باشد و یا به اندازه یک شهرک وسعت داشته باشد. اساسا معبد مهمتر از یک مرکز عبادی، یک اقامتگاه برای خدایان است. مراسم ازدواج در معبد برگزار نمی شود ولی در خانه ای در مقابل معبد چنین مراسمهایی برپا می گردد. مهمترین وظیفه کاهن در معبد بزرگداشت مجسمه خدایان است این کار بعضا با قرار دادن میوه و شیرینی جات و یا ریختن خون صورت می گیرد. گاهی هم روشن کردن عود و زنگ و حرکت دادن شعله و موسیقی و آواز مدهبی برای بزرگداشت مجسمه خدایان استفاده شود. روزی هم در سال بنام یکی از خدایان اختصاص دارد که در آن روز مجسمه اش تزیینات ویژه می شود. در مجاورت معبد بعضا چاه یا حوضی برای استحمام وجود دارد. معماری معبد هندوان در شمال و جنوب متفاوت است و تحت تاثیر فرهنگهای محلی است. معابد تحت تملک یک خاندان یا جماعت و یا سازمان دولتی ممکن است باشد. بدلیل بخشش های مردم و نذورات برخی معابد بسیار ثروتمند شده اند و گاهی بدین سبب مورد هجوم و غارت مهاجمان از مناطق و اقوام دیگر واقع شده اند.
۱۴. آشرام Ashram
در آیین هندو اقامتگاه متعلمین هندو آشرام یا آشراما یا آشرامام نامیده می شود. یک آشرام معمولا دور از محل مسکونی در جنگل یا کوهستان ساخته می شود. افراد مقیم در آشرام روزانه دستورالعمل های معنوی و مراقبتی و تمرینات یوگا اجرا می کنند. برخی آشرامها محل تحصیل کودکان نیز هست .
۱۵. بنای یادبود (مزارات سکولار)
بناهای یادبود توعی از مزارات در دنیای مدرن هستند که در فرهنگ سکولار با انگیزه ملی، یا تحت تاثیر فردی خاص، یا با قصد گرامیداشت ساخته می شوند و مورد توجه و احترام مردم مانند مزارات دینی هستند. یکی از اشکال این مکانها آرامگاه اشخاص مهم هستند که مورد توجه گروه های مختلف هستند، مانند گورستان پرلاشز پاریس که مدفن بسیاری از چهره های فرهنگی و ملی است. مقبره جیم موریسون خواننده و اسکار وایلد نویسنده مشهور در این گورستان نمونه مزار سکولار در دنیای مدرن است. آرامگاه برخی چهره ها هزاران بازدید کننده را در سالمرگشان جمع می کند. برخی نیز هدایایی مثل میوه و شیرینی به مزار این چهره های هنری هدیه می کنند. چهره های ملی نیز مثل مائو و لنین هم در میادین مهم یادمانهایی داشتند که الهام بخش کارهای آنها به ملتشان بود. در کنار یادمان آنها از بازدیدکنندگان خواسته می شود مانند زمان حیات آنها لباس مناسب به تن داشته باشند و در حضور پیکر آنها سکوت را به نشانه احترام رعایت کنند. هاله ای از احترام با چراغ های کم سو و نگهبانان و گلها در مقابر آنها ایجاد شده است. برای تکریم این یادمانها معمولا مقبره این چهره های ملی به گونه ای ساخته می شود که مردم بتوانند به گرد مقبره ها حرکت کنند و نوعی زیارت سکولار را اجرا نمایند. یادمان سربازان گمنام و قربانیان جنگ نیز از این نوع بناها هستند. در برخی یادمان های شخصی در کنار جاده محل تصادف عزیزانی که در جاده ها از دست رفته اند بنایی ساخته می شود و خانواده با قراردادن گل و صلیبی که نام عزیزشان روی آن است یاد درگذشتگان خود را در حادثه گرامی می دارند .

منابع
• Amanda Porterfield, Healing in the History of Christianity, Oxford University Press, 2009, p.90
• Azad,Arezou, Sacred Landscape in Medieval Afghanistan, Oxford University Press, 2014
• Ballard, R. ‘The context and consequences of migration: Jullundur and Mirpur compared’. New Community, 11(1–۲): ۱۱۷–۳۶, ۱۹۸۳
• Barton, S. The Bengali Muslims of Bradford, Leeds: Community Religions Project, School of Theology and Religious Studies, University of Leeds. 1986
• Berger, P. L., ‘The Desecularisation of the World: A Global Overview’, in Berger, P. (ed.), The Desecularisation of the World: Resurgent Religion and World Politics. Washington: The Ethics and Public Policy Centre, 1999
• Blair, Sheila S., Text and Image in Medieval Persian Art, Edinburgh University Press, 2014
• Brockman,Norbert, Encyclopedia of Sacred Places, Volume 1, 2011
• Buswell, Robert E., Princeton Dictionary of Buddhism, Princeton, Princeton University Press, 2013
•
• Calmard, Jean, http://www.iranicaonline.org/articles/hosayniya, (Access Date: May 22, 2017)
• Campo, Juan Eduardo, Encyclopedia of Islam, Checkmark Books, 2009, p.320
• Dronkers, Pieter, The Place of the Sacred in the Metropolis: Political Philosophy on the Public Quest for Meaning in Life (April 17, 2009). Available at http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1390042
• Eade, J., “‘Nationalism, community, and the islamization of space in London’”. In Making Muslim Space in North America and Europe, Edited by: Metcalf, Berkeley, University of California Press, 1996
• Gómez, Liliana; Van Herck, Walter ;The Sacred in the City, Bloomsbury Academic, 2012.
• Jones, Tom Devonshire; Murray, Linda; Murray, Peter; The Oxford Dictionary of Christian Art and Architecture; 2013,
• Judith Roebuck, St. Augustine’s Abbey, English Heritage, 1997
• Kuban, D. The Mosque and its Early Development: Muslim Religious Architecture, Brill Academic Publishers, 1974
• Lefebvre, Henri; The production of space, Blackwell, 1991.
• Marcinkowsi, C., Thinkin ahead: Shi’ite Islam in Iraq and its seminaries (hawzah ‘ilmiyyah), Nayang Technological University, Singapore, 2007
• Margry, P., Shrines and Pilgrimage in the Modern World New Itineraries Into the Sacred, Amsterdam University Press, 2008
• McDonagh Bernard and Ian Robertson, Blue Guide Cyprus, 4th ed. 1998
• Mulder, Stephennie, The Shrines of the ‘Alids in Medieval Syria: Sunnis, Shi’is and the Architecture of Coexistence, Edinburgh University Press; 2014.
• Otto R., The Idea of the Holy. Trans. John W. Harvey. Oxford: Oxford University Press, 1923;
• Pedersen, J., Makdisi, G., Rahman, Munibur and Hillenbrand, R., “Madrasa”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 04 June 2017
• Sidney Spencer, Ernst Wilhelm Benz and Others, “Christianity”, Encyclopædia Britannica, 2017
• ‏ Thiessen; Joel, McAlpine; Bill,,Sacred space: function and mission from a sociological and theological perspective, International Journal for the Study of the Christian Church, Vol. 13, No. 2, 133–۱۴۶, ۲۰۱۳
• York, Michael; Cush, Denise; Robinson, Catherine; A-Encyclopedia of Hinduism, Routledge,2012
• افراخته، محمد حسین، تمهیدات دولت آل بویه در گسترش زیارت کربلا و نجف، ۱۳۹۳
• محمد بن عبدالله ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، مترجم: محمدعلی موحد، نشر آگاه، ۱۳۷۶
• امینی، عبدالحسین ، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب‏، مؤسسه دائره معارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۸
• توسلی محمود ، «حسینیه‌ها تکایاـ مصلی ها»، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶
• دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل
• ‌ کریمی، ‌فاطمه ، «مقدمه‌ای‌ بر شناخت‌ رباط‌ در ایران‌»، در مجموعه‌ مقالات‌ کنگره‌ تاریخ‌ معماری‌ و شهرسازی‌ ایران‌ ، ج‌ ۳، تهران‌ ۱۳۵۷
• کیانی، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، کتابخانه طهوری، ۱۳۸۹