ادبیات و ژانر زندان

امیرحسین خورشیدفر

ادبیات و ژانر زندان از دو دیدگاه قابل بررسی هستند نخست آثاری که در زندان نوشته شده و گاه تبدیل به آثار جهانی و بسیار ارزشمندی در عرصه‌ی ادبیات شده‌اند و دیگر داستان‌هایی که درباره‌ی زندان و فضا و شخصیت‌های آن نوشته شده که در بسیاری موارد همین داستان‌ها زمینه‌ی تولید فیلم‌‌ها و آثار بزرگ سینمایی را هم تشکیل داده‌اند و بسیاری از فیلم‌های خوب تاریخ سینما ثمره‌ی برداشت‌های موفق سینمایی…از آثار ادبی خوب در این زمینه بوده‌اند.

در این یادداشت نگاهی بسیار گذرا به برخی از این آثار داریم:

-۱ به طور کلی می‌توان گفت « زندان » در دو ژاتر مختلف از ادبیات منثور روایی عنصر بنیادین روایت است.‌ یعنی ساختمان قصه برمبنای ویژه گی‌های ماهوی زندان بنا شده است.

یک : خاطرات زندان،

دو : فرار از زندان. نوع اول از هم زیستی ادبیات و تاریخ‌نویسی پدید می‌آید. اما روایت نوع دوم در جهان معاصر بیشتر از روی دوش ادبیات برداشته شده و به سینما محول شده است. « فرار از زندان» الگوی پرکاربردی در سینما به شمار می‌آید. در هردونوع یادشده عموما قرار است مخاطب با زندانی هم دلی کند و داستان را دنبال کند تا به نحوی به آزادی زندانی بیانجامد. جانمایه محتوایی ژانر «فرار از زندان» بی‌عدالتی است. درحقیقت زندانی شدن قهرمان نتیجه ناکارآمدی، فساد، زدوبند یا مواردی غیرقابل اثبات و مبهم است. زندان همیشه بی‌رحمانه است. این ژانر همیشه مورد اقبال مخاطبان و نویسنده گان بوده است. به همین خاطر در ادبیات تجاری یا تولید بدنه رمان و داستان در جهان هرسال تعدادی رمان ژانر زندان نوشته می‌شود.

-۲ از منظر تاریخ ادبیات رمان « کنت مونت کریستوی » الکساندر دوما را می‌توان یکی از اولین نمونه‌های داستان زندان دانست. پیش از آن در رمانس‌های اروپایی یا قصه های منثور دیگر ملل تم گرفتار شدن قهرمان و هوشمندی یا سلحشوری‌اش در گریختن حضور داشت اما غیبت بوطیقای مکان در شکل‌های ادبی پیش از مدرن، اجازه نمی‌دهد بتوانیم یک عنصر مکانی را برای تشخیص سرشت و نوع یک اثر سرنوشت ساز بدانیم. همان طور که در رمانس‌ها و افسانه‌های کهن جنگل ، کوه، دریا یا کاخ هم به صورت هویت مند تعین نمی‌یابد. رمان مفصل و پرماجرای «کنت مونت کریستو» از ترکیب داستان‌هایی از ژانرهای مختلف تشکیل شده است. داستان از جایی آغاز می‌شود که شخصیت اصلی کتاب ادمونددانتس در زندان گرفتار است. و ماجرای گریختن او از زندان اولین کشمکشی است که خواننده در این رمان ۱۰۰۰ صفحه‌ای جذاب با آن روبه رو می‌شود.

یکی از شاخص‌ترین و الهام بخش‌ترین کتاب‌های ژانر زندان، «پاپیون» نوشته‌ی «هنری کر‌یر» است این کتاب به عنوان یک اثر اتوبیوگرافیک منتشر شد هرچند تخیل و داستان‌پردازی هنری کریر. اصلا به چهارچوب واقعیت محدود نمی‌شود. «پاپیون» ماجرای دستگیر شدن هنری کریر به جرم قتل و زندانی شدن اوست. کریر نمی‌تواند بی‌گناهیش را در دادگاه اثبات کند، سیزده سال در زندان می‌ماند تا سرانجام موفق به فرار می‌شود و به ونزوئلا می‌رود. «پاپیون» موقعیت‌های متنوع و پرشماری از وضعیت زندان روایت می‌کند. این کتاب ۵۶۰ صفحه‌ای شناخته‌شده‌ترین و معروترین اثر ادبیات زندان است.

« قطار سریع السیر نیمه‌شب» رمانی است از بیلی هایس که توسط آلن پارکر فیلم سینمایی از روی آن ساخته شد و برنده اسکار بهترین فیلم شد. یک جوان آمریکایی به جرم حمل مواد مخدر در ترکیه دستگیر و زندانی می‌شود. شرایط زندان ترکیه اصلا انسانی نیست. رمان بیان گر تصویری هولناک و تکان دهنده از وضعیت مجرمان و حقوق زندانیان در ترکیه است. الیور استون فیلمنامه‌ای براساس این رمان نوشت و آلن پارکر آن را ساخت. هردو آن ها بعدها از این که چنین تصویر سیاهی از مردم ترکیه ارائه کردند ابراز تاسف کردند.

منتقدان بیشتر از هرکتاب دیگری به عنوان نمونه‌ی ژانر زندان به رمان «خط مرگ تگزاش» نوشته کرافورد اشاره می‌کنند. کرافورد داستان ۳۹۱ زندانی را نوشت که در سال ۱۹۸۲ در انتظار حکم اعدام بودند تا این که قانون منع مجازات اعدام در همان سال تصویب شد.

-۳ شاخص‌ترین نویسنده‌ی ایرانی داستان‌های زندان بزرگ علوی است. دو کتاب « ورق پاره‌های زندان» و « پنجاه و سه نفر » این نویسنده مهم‌ترین آثار ادبی هستند که وقایعشان در زندان روی می‌دهد. علوی یکی ازپنجاه و سه نفری است که در سال ۱۳۱۵ به زندان افتاد و این دو کتاب را در همان دوره نوشت. از زندان دوره رضا خان خاطرات زیادی برجای مانده است، اما آن چه کتاب های بزرگ علوی را در مرتبه شاخص تر قرار می‌دهد، توانایی روایت گری نویسنده و همچنین حفظ یک رویکرد شخصی و منحصر به فرد است. از دیگر نمونه های بسیار موفق داستان زندان می توان به رمان کوتاه « بعد از عروسی چه گذشت» نوشته رضا براهنی اشاره کرد. در این رمان یک معلم عادی مدرسه توسط ماموران ساواک زندانی می شود. جرم او فجش دادن به شاهنشاه در کلاس مدرسه است.در زندان او را شکنجه می‌دهند و تحت فشار می گذارند. بعد از آن به او پیشنهاد می کنند که در ازای خبرچینی برای دستگاه امنیتی آزاد شود به سرزنده گی اش بازگردد. اما کابوس و وحشت دست از سر او بر نمی‌دارد.

این مطلب در چارچوب همکاری رسمی و مشترک میان انسان شناسی و فرهنگ و مجله آزما بازنشر می شود.