جورجو آرمانی، گوچی، ورساچه، بولگاری، فندی، کریستین‌دیور، آدیداس و نایک تا برندهای وطنی؛ من برای انتخاب و خرید لباس ازجمله کت، جلیقه و ست رسمی، لباس راحتی، شلوار جین، ژاکت و پلیور، شلوارک، جوراب و ساق، لباس ورزشی، سویشرت و هودی، لباس شنا، تاپ مردانه، تی‌شرت و پولو شرت، شلوار و سرهمی، نیم‌بوت، بوت، گیوه، دمپایی لاانگشتی، کفش‌رسمی، اکسسوری، کوله‌پشتی، کیف، کمربند و ساسبند، عینک و شال با تعداد زیادی برند اصل و فیک، در محدودۀ قیمت، جنس، رنگ در سایز موردنظر با مدل‌های گوناگون مواجه هستم. بدون شک اگر مختصر وسواسی داشته باشم، مسئلۀ انتخاب از این بازۀ گسترده با سختی مواجه خواهد بود. برای انتخاب هرکدام از این انواع لباس نیاز به مشخص کردن جزئیات بیشتری است؛ به‌عنوان‌مثال، در انتخاب هودی ابتدا محدودۀ قیمت موردنظر را مشخص می‌کنیم و بعد باید مشخص کنیم که هودی موردنظر جیب‌دار باشد یا بدون جیب، جنس آن پلی‌استر باشد یا پشم یا الیاف نخی یا کتان و با تعیین رنگ موردنظر و البته پرداخت هزینۀ موردنظر صاحب آن می‌شویم. این دامنۀ گستردۀ انتخاب پوشاک برای اغلب انسان‌هایی که تا پیش از این روی زمین زیسته‌اند، یعنی هشتاد میلیارد نفر اجداد ما وجود نداشته است، اما برای حدود هفت و نیم میلیارد نفری که اکنون در حال زیست در جهان هستند، کمابیش فراهم است، اگر روند کنونی بر همین منوال باشد طی سال‌های آینده برای حدود هشتاد و دو میلیون نفری که در سال جاری در جهان متولد شده‌اند احتمال ایجاد انتخاب‌های بیشتری نیز میسر خواهد شد. حاصل این انتخاب‌ها در حالت آزادانه و با لحاظ کردن سلیقۀ شخصی به‌ندرت به نتایج یکسانی خواهد رسید. به‌احتمال‌زیاد اغلب شما فرهیختگان گرامی با قرار دادن هودی در سبد کالایی خود به‌عنوان پوشاک موردعلاقه مشکل خواهید داشت و با رد پیشنهاد من برای پوشیدن جوراب با طرح پرچم آلمان، حتی بدون در نظر گرفتن میزان مقابله آن با آنتی‌‌باکتریال و قابلیت تنفس بالای آن و جنس نخی فوق‌العاده خوب آن، به یک نکتۀ خیلی مهم واقف خواهید شد: ما باهم اختلاف سلیقه داریم.
نوشته‌های مرتبط
تبصره ۱: واژۀ اختلاف به معنی با یکدیگر ناسازگاری کردن، نزاع کردن و تفاوت به معنی فرق و اختلاف دائمی.
به‌صورت بالقوه اختلاف‌ها قابلیت برطرف‌شدن دارند، اما تفاوت‌ها از جنس دائمی هستند که پیامدهای سنگین‌تری دارند. بر همین اساس ما در کشور ایران شورای حل اختلاف و هیئت عالی حل اختلاف قوا را داریم. در این دو شورا برای حل اختلاف، بهره‌مندی از سنت ریش‌سفیدی در حل اختلاف امور بین شهروندان یا سران سه قوه مبنای کار قرار دارد. تاریخ هم به ما تفاوت سلیقه‌های بزرگی را یادآوری می‌کند: تفاوت سلیقۀ سقراط حکیم با سه شهروند آتنی لیکون، آنیتوس و ملتوس نزدیک به دو هزار و پانصد سال پیش درنهایت با اعلام جرم آن‌ها علیه سقراط در دادگاهی قانونی، در حضور یک هیئت منصفه، سقراط را به اعدام با نوشیدن شوکران محکوم نمود. جرم وی فاسد کردن جوانان و ساختار اجتماعی آتن و همچنین عدم پرستش خدایان بود. امروزه ما سقراط را در موضع حق قرار می‌دهیم و اندیشه‌های او را مطالعه می‌کنیم، اما دلیل اعدام سقراط در آن زمان تفاوت سلیقه‌ای بود که با فیلسوف‌های پیش از خود بروز کرده بود. پیش از سقراط، فیلسوفان به‌طورکلی برون‌نگر بودند و تلاش می‌کردند تا پدیده‌های جهان را توضیح دهند.
فلسفه با سقراط که درنهایت به مرگ او انجام شد به مسیر تازه‌ای افتاد و توسط شاگردان او همچون: افلاطون[۱]، گزنفون[۲]، آنتیستنس[۳]، آریستیپوس[۴]، آلکیبیادس[۵] ادامه و توسعه یافت. سرنوشت در مقابل تفاوت‌ها بی‌رحم و سنگدل است. از لوکیوس سنکا معلم و مشاور نرون گرفته که مجبور شد به اتهام همدستی در توطئۀ قتل امپراتور خودکشی کند، تا مهاتما گاندی[۶] که در سن هفتادونه‌سالگی در حال عزیمت به محل عبادت ترور شد، احتمال عدم سازگاری با تفاوت عقاید و سلایق خشن خواهد بود. به مثال‌های بیشتری از این تفاوت سلیقه‌ها فکر کنید و آگاه باشید که دیوید چپمن‌ها در کمین هستند.
ما از اختلاف سلیقه و اختلاف معیارهای انتخاب راه گریز نداریم، اما خیلی از اختلاف‌‌سلیقه‌ها مانند آنچه میان احزاب سیاسی درون حاکمیت جمهوری اسلامی ایران، یعنی احزاب اصلاح‌طلبان راست‌گرا و چپ‌گرا، اصول‌گرا، اعتدال‌گرا و تشکل‌های دانشجویی است، بسیار کم است؛ مانند اختلاف لاته و کاپوچینو. تنها اختلاف کافی لاته با کاپوچینو در نسبت قهوه به شیر آن است؛ بدین‌صورت که در کاپوچینو این نسبت‌ها مساوی است اما در کافی لاته، قهوه به نسبت یک به سه، به شیر جوشیده اضافه می‌شود؛ و نیز در کاپوچینو به‌طور حتم از اسپرسو استفاده می‌شود که در لاته اجباری نیست. دیگر آنکه کف شیر در لاته حدود ۱۲ میلی‌متر است ولی در کاپوچینو ۲ سانتی‌متر است؛ یعنی ۸ میلی‌متر اختلاف؛ اما درنهایت اینکه ما لاته را انتخاب کنیم یا کاپوچینو، به پسند، ذوق و مذاق ما بازمی‌گردد که آن را به‌صورت روزمره سلیقه می‌نامیم. برای خیلی از افراد آماتور با چشیدن این دو کافی هم تفکیک آن‌ها از هم امری مشکل خواهد بود و این داستان زل زدن هر باره اغلب مشتری‌های کافی‌شاپ‌ها به منوهای جورواجور کافی‌های جورواجور است.
تبصرۀ ۲: واژۀ جور و واجور یا همان جورواجور به معنی گوناگون با واژۀ اجق‌وجق به معنی بی‌ترکیب و بی‌سلیقه باهم متفاوت هستند. در اینجا از پرداختن به آن چیزی که اجق‌وجق محسوب می‌شود پرهیز شده است.
سلیقه در معماری به عوامل متفاوتی نسبت داده می‌شود: خصوصیات ظاهری، ادراک حسی، وجه کاربردی همراه با زندگی در بنا، موقعیت بنا در شهر و البته نقش جریان‌های مد روز در جامعه که هنگام انتخاب ذوقی و سلیقه‌ای مربوط به ظاهر بنا نقش مهمی دارند. به‌عبارت‌دیگر هنگامی‌که ما بنا را با مناسبات حس بصری و کیفیتی نظیر شکل، اندازه، تناسبات و نمایی آراسته با مصالح مشاهده می‌کنیم، زیبایی آن برای ما جذاب است و لذت می‌بریم؛ اما آنچه حداقل طی دهۀ اخیر به‌صورت روزافزون شاهد آن بوده‌ایم شکاف و تفاوت سلیقه جامعۀ کاربران، جامعۀ کارفرمایان و جامعۀ معماران است. البته اجق‌وجق بودن باعث شکاف‌های بیشتر حتی در درون جامعۀ معماری نیز می‌شود. سلیقه در معماری از زمان شروع به آموختن آن در ارتباط بین دانشجو با استادان خود آغاز و سپس در تمام طول زندگی حرفه‌ای او در تعامل با کارفرما و داوری مسابقه‌ها و نظرهای مردم ادامه می‌یابد و همین سلیقه مبنای انتخاب، موفقیت، محبوبیت، ثروت، پیشرفت و یا عدم انتخاب، موفقیت، محبوبیت، ثروت، پیشرفت و دیگر مواردی است که هر یک از ما در معماری به دنبال آن هستیم.
سؤال ۱: اختلاف سلیقه در طراحی معماران نخبه ]گل سرسبد[ امروز ایران چگونه خود را نمایش داده است؟
اگرچه تحلیل و نقد اختلاف‌سلیقۀ ظاهری توسط معماران تراز اول برای مردم عادی و حتی معماران آماتور، همچون تشخیص اختلاف طعم لاته و اسپرسو کار آسانی نیست و نیاز به تخصص و دانش معماری تربیت‌شده در سطح حرفه‌ای دارد، اما ازآنجایی‌که اغلب ما ملزم به انتخاب و سکونت در مکانی به نام خانه هستیم و در اکثر جوامع مکان زندگی یا خانه می‌تواند گویای برخی خصوصیت‌های فرد در جامعه باشد، انتخاب از میان تعداد کثیری از امکان‌های موجود، تفاوت‌های میان شیوه‌های زندگی گروه‌ها را مشخص می‌کند و لایه‌بندی‌های اجتماعی را پدید می‌آورد، به‌این‌ترتیب، هنگامی‌که یک فرد با توجه به موارد مختلف، خانۀ خود را، چه با سفارش دادن به یک معمار، چه در میان بازار موجود برمی‌گزیند، در اصل می‌توان به سلیقۀ او پی برد. لذا سلیقۀ معماری در عرصۀ مد هم مطلوب و خوشایندبودن را تا حد اغوا کردن دربر می‌گیرد. واضح است که بیشترین تغییرات در سطح مد انجام می‌شود و شامل جامعۀ معماران در طی سال‌های فعالیت حرفه‌ای آن‌ها نیز می‌شود؛ بنابراین مد از ارکان شکل‌گیری سلیقه است.
طی دهۀ نود برخی آپارتمان‌های مسکونی جورواجور طراحی‌شده توسط معماران نخبه موردتوجه بیشتری ]حداقل در سطح جامعۀ معماری[ قرار گرفته‌اند: ساختمان سی، حامد بدری احمدی، فاطمه شریعتی؛ پنج بعلاوۀ یک، مصطفی امیدبخش، زهرا آرمند؛ ساختمان خیابان منظریه، امین فراهانی؛ ساختمان روزن، عباس ریاحی‌فرد و فری‌ناز رضوی نیکو؛ ساختمان گوشواره‌ها، رضا حبیب‌زاده؛ آپارتمان ویلا، علیرضا شرافتی، پانته‌آ اسلامی؛ مجموعۀ ۹۱۱، عبدالرضا قماشچی؛ پروژه BW7، بهرام کلانتری، کوروش دباغ؛ ساختمان چیذری، محمد مجیدی؛ ایل‌خانه، رامبد ایلخانی، نشید نبیان، درنا مصرزاده؛ ساختمان سیپان، عباس ریاحی‌فرد، فری‌ناز رضوی‌نیکو؛ خانه شریفی‌ها، علیرضا تغابنی؛ مجموعۀ کاشانک، آرش مظفری یا خانۀ آجر بافت، علیرضا مشهدی‌میرزا را می‌توان نام برد.
سؤال ۲: سلیقۀ شما کدام‌یک از آثار معماری فوق‌الذکر را انتخاب می‌نماید؟
انتخاب ما تحت تأثیر عوامل متعددی خواهد بود که تشریح آن نیاز به مطالعات جامعه‌شناسی دارد که معروف‌ترین صاحب‌نظر در این زمینه پیر بوردیو (۱۹۸۴) در کتاب تمایز: نقد اجتماعی، قضاوت‌های ذوقی، به آشکار ساختن رابطۀ غیرقابل‌تفکیک «موقعیت‌های اجتماعی» و «قضاوت‌های ذوقی» به مسئلۀ فرهنگ از زاویۀ متفاوتی نگاه می‌کند و سعی در پیوند زدن معنای محدود و هنجارمند فرهنگ به مفهوم «انسان‌شناختی» فرهنگ را دارد تا از این راه به درک جامعی از فرهنگ و کارکردهای آن برسد. اگر جوایز معماری هم مثل بخش سینمای جشنوارۀ فجر دارای دو سیمرغ بلورین بهترین فیلم جشنوارۀ فیلم فجر از نگاه هیئت‌داوران با سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران بودند، امکان شناسایی و ارزیابی بیشتر سلیقۀ مردم به‌عنوان کاربران آثار معماری می‌بودیم.
شبی که ماه کامل شد؛ تنگۀ ابوقریب؛ ماجرای نیمروز؛ ایستاده در غبار؛ رخ دیوانه؛ آذر، شهدخت، پرویز و دیگران و رستاخیز؛ استرداد؛ و سال نود که برنده نداشت؛ در مقایسه با نگاه تماشاگران که انتخاب آن‌ها متری شیش و نیم؛ مغزهای کوچک زنگ زده؛ ماجرای نیمروز؛ ابد و یک روز؛ رخ دیوانه؛ خط ویژه و شیار ۱۴۳؛ هیس دخترها فریاد نمی‌زنند و حوض نقاشی؛ برف روی کاج‌ها. در این فهرست با لحاظ کردن یک موقعیت فانتزی، یعنی قرار دادن هیئت‌داوران در یک سمت بدون اختلاف نظر باهم و تماشاگران در سمت دیگر، آن‌ها هم بدون اختلاف سلیقه با یکدیگر، فقط با دو فیلم مواجه می‌شویم که هم از نظر داوران و هم تماشاگران شایستۀ دریافت سیمرغ بلورین تشخیص داده شده‌اند و حتی در دو سال متوالی تماشاگران نیز به یک اکثریت مطلق برای انتخاب خود نرسیده‌اند و به دو فیلم به‌صورت مشترک سیمرغ تماشاگران نیز اعطا شده است و در مثالی دیگر، در سال نود، هیئت‌داوران هیچ فیلمی را شایستۀ دریافت سیمرغ بلورین معرفی نکردند.
راستی شیک‌ترین برند طراحی کت چرم و جلیقۀ مردانه کدام گزینه است: گوچی، ورساچه، کالوین کلاین یا جورجو آرمانی.
منابع:
- Bourdieu, Pierre (1984).Distinction:A Social Critique of the Judgementof Cambridge: Harvard University Press
[۱]. افلاطون، یکی از فیلسوفان بزرگ آتنی در عصر کلاسیک یونان است. به تعبیر دیوگنوس لائرتیوسی نام واقعی او آریستوکلس بود و به خاطر هیکل تنومندش به او لقب افلاطون را دادند.
[۲]. Xenophon
[۳]. Antisthenes
[۴]. Aristippus
[۵]. Alkibiades
[۶]. Mohandas Karamchand Gandhi (1869-1948)
نویسنده مرتضی خیاط پورنجیب است و این مطلب پیش از این در مجلۀ کوچه منتشر شده و براساس همکاری رسمی و مشترک با انسان شناسی و فرهنگ بازنشر می شود.