آندرا توماسون برگردان رسول محسن‌زاده
مقدمه :
نوشته‌های مرتبط
اجازه بدهید این جستار را با دو نمونهای عینی از آلودگی منابع آبی در دوران کنونی شروع کنیم. در هینکلی کالیفورنیا آلودگی تدریجی منابع آبی این شهر به کرونیوم، در یک بازهی زمانی چندساله یکی از جنجالیترین پرونده‌های زیست محیطی تاریخ آمریکا را در اواخر قرن بیست رقم زد. دویست نفر از اهالی این شهر، به انواع سرطان مرگبار دچار شدند و سرانجام شهر هینکلی بر اساس گزارش نیویورک تایمز در سال ۲۰۱۶ عملاً خالی از جمعیت گردید. از دیگر موارد شایان ذکر، میتوان به شهر وببرن در ماساچوست اشاره نمود که بسیاری از کودکانش، در دهه‌ی هفتاد به سرطان خون مبتلا گردیدند. بیشتر کودکان مبتلا، در یکی دو خیابان خاص زندگی میکردند. این وضعیت به مرور موجب تردید اهالی محل، و شکایت آنها گردید که بعدها در کتابی با نام اقدام مدنی (۱۹۹۸) چگونگی اقدام اهالی و پرونده حقوقی آلودگی آب محل مورد تقدیر قرار گرفت. اما، نزدیک به دویست نفر از اهالی شهر، که اغلب کودک بودند، بر اثر سرطان جان خود را از دست دادند.
اگر بتوان بحران آب را به طور عمده به دو بخش تقسیم نمود قطعاً یکی از این دو بخش کمبود و دیگر آلودگی آب است. آلودگی آب، به علت وجه ضمنی و اغلب تدریجی و غیرمستقیم آن در مرگ و میر، کمتر از کمبود آن به چشم میآید. این عامل، نسبت به کمبود آب کمتر عینی است اما، در تاریخ بشر، نقش پررنگتری در مرگ و میر انسانها، و حتی زیست آنها داشته است. شاید به نظر مسئله دومی که، نقش آلودگی را در بحران آب کم رنگتر کرده است غلبه کشورهای جهان اول به بسیاری از اپیدمیهای کشنده ناشی از آلودگی آب باشد. در این کشورها، دیگر خبری از وبا، طاعون، یا اسهال خونی نیست و از این رو هرچند به اشتباه این گونه تلقین می‌گردد که بحران آلودگی آب مختص به کشورهای در حال توسعه جهان است. شاید به همین علت میتوان تصور کرد که بحران آب، بحرانی است که از سوی کشورهای توسعه یافته، و با توجه به مصائب آنها تعریف می‌گردد اما همچنان که با دو نمونهی ابتدای مقاله نشان داده شد، آلودگی آب حتی در پیشرفتهترین جوامع نیز، هنوز عاملی اساسی در مرگ و میر انسانهاست. با ذکر این مقدمه، به مقاله آندرا توماسون میپردازیم:
نتایج پژوهش اخیر نشان میدهد که آلودگی منابع آب، خاک و هوا همراه با دیگر عوامل زیست محیطی، در ۴۰ درصد از مرگ و میرهای سالانه در سطح جهان دخیل است. دیوید پیمنتال استاد اکولوژیک دانشگاه کورنل در بازبینی تحقیقات اثرات آلودگیهای زیست محیطی و دیگر منابع مرتبط با تخریب محیط زیست برآورد میکند که سالیانه ۶۲ میلیون نفر از مردم جهان به علل زیست محیطی جان خود را از دست میدهند. این میزان در واقع حدود ۴۰ درصد از مرگ و میرهای سالیانه است و شاید از این جهت اندکی اغراقآمیز به نظر رسد اما عوامل محیطی سطحی بسیار گسترده را در بر میگیرند و اغلب در بلندمدت، جان آدمی را میگیرند. این عوامل میتوانند شامل عواقب زیست محیطی آلایندههای شیمیای و ارگانیکی باشند که در هوایی که هر روزه ما در آن تنفس می‌کنیم و آبی که مینوشیم انباشت شده باشند. این وضعیت سبب شده که دانشمندان و سازمانهای بسیاری مانند سازمان ملل و سازمان سلامت جهانی به شکل جدی و سیستماتیک درباره نقش آلودگیهای محیطی دست به پژوهش زده و نتایج را به ما عرضه کنند که نشان از اهمیت آلودگیهای محیطی در مرگ انسانهاست.
آب ناسالم
بنا بر برآوردها سازمان بهداشت جهانی حدود یک میلیون و صد هزار نفر از مردم جهان به آب سالم و پاک دسترسی ندارند و بر اساس دادههای همین سازمان، شاید کمی بهتآور باشد که حدود هشتاد درصد از بیماریهای عفونی موجود در جهان مربوط و متاثر از آب ناسالم باشد. اهمیت آب سالم بنا بر گفته پیمنتال بسیار ساده است، چرا که بدون هیچگونه شبههایی هر یک از ما ضرورتاً برای نوشیدن، پخت غذا، شستوشو و حمام به آب نیازمندیم. بسیاری از منابع آبی که از طریق فاضلاب و گندآبهایِ تصفیه نشده آلوده شدهاند به سادگی میتوانند ناقل انواع بیماریهای اسهالی مانند وبا، انواع عفونت رودهایی ( که یکی از عوامل اصلی سوتغذیه است) و دیگر بیمارییهایی باشد که سالیانه جان میلیونها انسان خصوص کودکان را تهدید میکند.
بر اساس مطالعهایی در سال ۲۰۰۴ توسط مرکز منابع آلوده، حدود ۲.۲ میلیون نوزاد و کودک سالیانه بر اثر اسهال جان خود را از دست میدهند که علت اصلی این حجم از مرگ و میر کودکان، چیزی جز آب و غذای آلودهی این کودکان بیبضاعت نبوده است. همچنین بر اساس برآوردها، آب آلوده از طریق بیماریهایی مانند اسهال خونی یا وبا در آفریقا و هندوستان، هر سال به طور متوسط جان یک میلیون چهارصد هزار انسان را میگیرد. به گفته معاون سازمان بهداشت جهانی سلامت آب، یکی از اصلیترین عوامل بیماری در سرتاسر جهان به حساب میآید.
مشکلات عمده آلودگی آب در کشورهای در حال توسعه، این است که زیرساخت های لازم برای مقابله و مدیریت فاضلاب و دیگر مسائل مربوط به حوزه بهداشت آب وجود ندارد. بر اساس گزارشهای سازمان ملل فاضلاب غیرتصویه شده شهری در کشورهای در حال توسعه، دقیقاً به همان منابعی-دریاچه، رودخانه- میریزد که مردم از آنها برای مصرف آب استفاده میکنند. در کشورهایی نظیر هندوستان تصفیه فاضلاب و دفع مناسب گندآب و سایرآلودگیها در حداقل ممکن است و تنها معدودی از شهرهای این کشور، از امکانات آبرسانی تصویه شده برخوردارند.
آلودگی هوا( آلودگی آشپزخانهها)
دیگر قاتل بزرگ بشریت، آلودگی هواست. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، آلودگی هوا، یکی از مهمترین عوامل بیماریهایی چون سرطان ریه، برونشیت مزمن و… است و سالانه موجب مرگ و میر ۳ میلیون نفر در سرتاسر جهان میشود. در کشورهای در حال توسعه، آلودگی درون خانگی یکی از مشکلات بسیار مهم است چرا که مردم در این کشورها با استفاده از هیزم، کود یا زغال سنگ برای طبخ و گرمایش خانههایی که اغلب فاقد تهویه مناسب است، استفاده میکنند.
افزون بر نیمی از خانوادههای جهان، از سوخت جامد برای پخت و پز استفاده میکنند که در نوع خود رقم شایان ذکری است. آلودگی ناشی از سوختن زبالههای جامد در درون این خانهها انباشت میشود و به طور خاص کودکان و زنانی که در درون خانهها زیست میکنند را در معرض خطر قرار میدهد. پرس استین در گزارش خویش مینویسد: در برخی از خانهها زمانی که شما وارد آشپزخانه یا حتی دیگر بخشیهای خانه میشوید شدت و غلظت دود و آلودگی به قدری زیاد است که تشخیص دیوارهای آن سوی خانه به سختی صورت میگیرد. بیش از ۲۰۰ نوع ماده شیمیای در دودهای خانگی یافته شده است که ۱۴ نوع آنها سرطانزا هستند. بر طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی سالیانه یک میلیون ششصدهزار نفر از مردم ( هر بیست ثانیه یک نفر) به علت آلودگیهای درون خانگی جان خویش را از دست میدهند.
بر اساس این تقسیمبندی، نوع دیگر آلودگی، آلودگیهای فضای بیرونی هستند که سالیانه ۸۰۰ هزار نفر از انسانها را به کام مرگ میکشند. جالب اینجاست که به علت تراکم بسیار کمتر آلودگیها در محیط بیرون از خانه، شمار مرگ و میرهای ناشی از آلودگیهای متراکم نصف مرگ و میرهای درون خانگی است اما از آنجایی که آلودگیهای درون خانگی اغلب جان زنان و کودکان بیبضاعت را میگیرد کمتر بدان پرداخته میشود. پرس اوستین معتقد است که دود درون خانگی می تواند به صد برابر غلظت دود برون خانگی برسد. لازم به ذکر است که مشکلات تنفسی حاد برای کودکان( مانند آسم) و لیست بلندبالای بیماریهای قلبی-ریویی در بزرگسالان، به سبب آلودگی بیرونی هم کشورهای توسعهیافته را مورد هدف قرار داده و هم کشورهای در حال توسعه را و از این جهت که جمعیت جهانی در حال رشد مداوم و شهری شدن است، آلودگی بیرونی می‌تواند مبدل به یک خطر بسیار جدی برای سلامت باشد.
مواد شیمیای سمی
سلامت انسانها همچنین به واسطه دهها هزار ماده شیمیای که توسط فرایندهای صنعتی و دیگر تاسیسات و منابع تولید میشوند تهدید می‌گردد. با این همه، شمار زیاد مواد سمی، و نیز اثرات بیولوژیکی و زیست محیطی که این مواد به همراه دارند، از جمله، خطر سمی بودن برای انسان اغلب این مواد سمی را برای انسانها در وضعیت ناشناخته قرار داده خصوصاً اینکه اغلب این مواد به صورت ترکیبی مورد استفاده قرار میگیرند. پروس اوستین، بر این باور است که شمار این مواد سمی چنان زیاد است که برآورد صحیح و دقیق آنها غیرممکن است. اما بر اساس پژوهشهایی که اخیراً در ژورنال اکولوژی انسان به چاپ رسیده است قرار گرفتن در معرض عناصر شیمیایی، در نقصان سیستم ایمنی بدن، تولد کودکان نارس، سرطان و اختلال هورمونی کاملاً دخیل است. هر آمریکایی، فارغ از شاخص سن حداقل ۱۱۶ عنصر شیمایی در بدن خویش دارد. بر اساس کار پژوهشی پیمنتال آثار برخی مواد شیمیایی از قبیل سموم دفعکننده دی دی تی، سرب و جیوه عملاً در بدن آمریکاییها یافت میشوند.
عدم قطعیت و فقدان عینیت در تاثیر مواد شیمیایی منجر به این شده است که تاثیر این مواد در مرگ و میر انسانها نادیده گرفته شود. سازمان بهداشت جهانی تنها ۲۵ درصد از بیماریها را متاثر از آلودگیها میداند چرا که به شکلی ریشهاییتر به مسئله پرداخته است. اما آنگونه که اوستین و پلیمار میگویند واضح است که با ارائه تمهیدات و کمکهایی در کشورهای در حال توسعه میتوان تعداد زیادی از این مرگ و میرها را کاهش داد. مواردی که در کشورهای توسعهیافته به آسانی قابل حلاند اما فراتر از توان و امکانات کشورهای در حال توسعهاند.
جمعبندی
مقالهی توماسون در سه بخش، هشدارهایی بسیار جدی را به مخاطبان میدهد. ما در زیست روزمره خویش، در شهرهایی سمی، و خانههایی سرطانی زیست می‌کنیم، که بسیاری از آنها به آسانی و با تمهیداتی فرهنگی قابل پیگیری و پیشگیریاند. هشدارهای توماس، از زیست روزمره‌ی ما ایرانیان نیز به دور نیستند. ما عادت کرده‌ایم که تهران آلوده را بیرون از مرزهای خانه به تصویر کشیم. در حالی که خانه‌ی ما نیز می‌تواند پناهگاه آلودگی و آوردگاه انواع سموم کشنده باشد این امر دربارهی آب که تم اصلی پژوهش است بیش از پیش حکمفرماست. حدود هفتصد میلیون هندی فاقد توالت‌اند و در این کشور روزانه حدود ۱۰۰۰کودک به علل اسهال جان خود را از دست میدهند. این آمار واقعاً تاسفبرانگیز است اما نباید موجب وهم وجود امنیت سلامت در نزد ما گردد چرا که ما نیز در بطن فاجعهایم. اصلاً بعید نیست که دانشمندان نسلهای بعد، از روی استخوانها و پرونده‌های پزشکی شهروندان کشته شده تهرانی، نشان دهند که عامل مرگ بسیاری از شهروندان تهرانی، سمی بودن آب این شهر بوده است. شهری که به گفتهی ریس کمیته توسعه پایدار شهرداری تهران یکی از ضعیفترین سیستمهای مدیریت فاضلاب و پسآبها را در بین کلانشهرهای جهان داراست و به گفتهی مدیرعامل شرکت آب فاضلاب تهران(۱۳۸۶) ۳۰ درصد از آب شرب آن آلوده به نیترات است. با صرف فهم این مسئله که نیترات عنصری به شدت سرطانزاست، فاصلهی اندک خود را با فاجعه بهتر درک خواهیم کرد. بدیهی است که شهروندی که متاثر از آلودگی آب به سرطان مبتلا می‌گردد به مرگ طبیعی نمرده است. به نظر، وقت آن رسیده است که دیگر وجه بحران آب، یعنی آلودگی آب را جدی بگیریم. این امر، خصوصاً برای ما که در کلان شهری با زیرساخت‌های نامناسب زیست می‌کنیم، اهمیت دوچندان می‌یابد.
* مقاله حاضر در سال ۲۰۰۷ در ژورنال لایوساینس به آدرس زیر منتشر گردیده است.
https://www.livescience.com/1853-pollution-40-percent-global-deaths.html
رسول محسن‌زاده-دانشجوی دکتری انسان‌شناسی دانشگاه تهران
