مقدمه: معماری یک هنر است ، هنری که معمار با توجه به ذهنیت خود، طرح آن را پیاده می کند ولی بعداً کارکردی اجتماعی به خود می گیرد و همچنان یک حرفه است و می تواند منبع درآمد باشد. معماری ریشه در فرهنگ دارد و هر فرهنگی معماری خاص خود را دارد ؛ بنابراین ما به ازای فرهنگ های متنوع و گوناگون در دنیا ، معماری های متفاوت و متنوع نیز وجود دارد. در این بین، عواملی نیز در معماری مؤثر هستند؛ از قبیلِ مصالح ساختمان، اقلیم ، فرهنگ ، رابطه ساختمان با انسان و … و این معمار هست که باید تمامی جوانب را در نظر بگیرد تا بنایی را ایجاد نماید که از هر حیث بی نقص باشد.
معماری در ادوار مختلف دستخوش تغییر و تحولات بسیاری می شود و همچنان که به موازات تحولات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و غیره عرصه های گوناگون زندگی متحول می شوند ، معماری نیز تغییر می کند . بنابراین معماری امری پویا و در حال تغییراست . در این مقاله تلاش می شود تا معماری را در دوران قاجار بررسی کنیم ؛ دوران قاجار را برگزیدیم چون آغاز ورود مدرنیسم در ایران هست و ابتدا معماری تهران دچار تغییر و تحول می شود وبه موازات آن معماری دیگر شهرهای ایران تغییر می کند و در نهایت مدرنیسم به معماری سنتی ایران راه پیدا می کند.
نوشته‌های مرتبط
« نام تهران برای نخستین بار در یکی از نوشته های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر سده دوم پیش از میلاد به عنوان یکی از توابع ری ذکر گردیده و قدیمی ترین سند فارسی در مورد تهران نشان می دهد که روستای تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است . در سال ۱۲۰۰ هجری قمری ، آقا محمدخان در تهران بر تخت می نشیند و تهران رسماً پایتخت کشور می شود. به دنبال آن در سال ۱۲۸۴ هجری قمری در عهد ناصر الدین شاه حصار جدیدی به شکل ۸ ضلعی با ۱۲ دروازه … احداث می گردد و به نام حصار ناصری معروف می گردد. »( قبادیان ، ۱۳۸۵: ۵۹ – ۶۰)
تهران از آنجا که از دوران قاجار پایتخت کشور بوده است از گذشته تا به امروز محل تمرکز فعالیت های سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی بوده است و همانگونه که قبلا ذکر شد ، آغاز تغییر و تحولات در معماری ، از تهران آغاز می شود و به سایر شهر های کشور سرایت می کند .
«شیوههای مواجهه با معماری ایران ، چه از زاویه متدولوژی و چه از زاویه ایدئولوژی ، گوناگون و در معرض تکوین است. کشوری پهناور، فرهنگی پهناورتر با تاریخی طولانی و تمدنی پر نشیب و فراز ، که همواره در معرض حمله ها و هجوم های داخلی و خارجی بوده و با انواع آیین ها و مذاهب و فرهنگ ها تماس داشته ، مسلم است که هر یک از جلوه های فرهنگی آن را نمی توان تنها از یک بعد بررسی کرد.شاید بتوان با توجه به آنچه تا کنون تدوین گردیده و به زیور طبع نیز آراسته شده ، شیوه های بیان و مواجهه با معماری ایران را برحسب زوایای نگاه متفکران و مقوله های مورد نظر آنان بر حسب عناوین اعتباری زیر دسته بندی کرد.
آشنایی با معماری ایران از زاویه باستان شناسی
آشنایی با معماری ایران از زاویه تاریخ و هنر
آشنایی با معماری ایران از زاویه اسطوره شناسی
آشنایی با معماری ایران از زاویه عرفان ایرانی
آشنایی با معماری ایران از نگاه انسان شناسی
آشنایی با معماری ایران از زاویه گوناگونی بناها و فضاهای شهری
آشنایی با معماری ایران از زاویه ادبیات فارسی»(حائری، ۱۳۷۸، ۱۴)
تغییرات معماری تهران با ورود مدرنیسم
در معماری سنتی شیوه های ساخت و ساز و فرم ساختمان ها به صورت پیوستار از دوران قبل به دوران جدید، انتقال یافته است . تغییر و تحول در ادوار مختلف به آنها راه نیافته است و شکل ثابت خود را در شرایط مختلف توانسته اند که حفظ کنند . از نمونه های معماری سنتی در شهر تهران ، می توان مسجد امام (شاه ) و مدرسه مروی را نام برد .
معماری سنتی یکی از انواع گوناگون معماری های تهران است که از گذشته تا به امروز رایج بوده و همچنان باقی است . اما یکی از معماری هایی که در تهران زمان قاجار رایج بود، معماری به سبک نئو کلاسیک بود .این سبک از اواسط قرن هجده تا اواسط قرن نوزده در اروپا رایج بود و از اواخر دوران پادشاهی ناصر الدین شاه وارد ایران شد . در ساخت و ساز کاخ های سلطنتی و عمارات حکومتی از این سبک استفاده می شد . در این خصوص، عمارت خوابگاه وکاخ ابیض دو نمونه ای هستند که در دوران قاجاربه این سبک (معماری نئوکلاسیک) ساخته شده اند.
معماری ایران از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی دچار بی نظمی شد در این دوران ، ساختمان هایی شکل گرفتند که هر کدام حاصل تلفیق و پیوند دوره های مختلف تاریخی بودند . به عبارت دیگر معماران تلاش نمی کردند تا خود را مقید به دورهی خاصی از تارخ خود را مقید کنند و برای همین ، ساختمان های التقاطی بوجود آمدند و ساختمان های اداره پست و وزارت امور خارجه و صنودق پس انداز بانک ملی نمونه هایی از ساختمان های التقاطی این دوره، در شهر تهران هستند.
تهران به سبب پایتخت بودنش ، به نسبت شهرهای دیگر، خیلی زود با ویژگی های مدرنیسم و با معماری مدرن آشنا شد . ورود مدرنیته در تهران به اوخر دوران قاجار ، زمان سلطنت ناصرالدین شاه بر میگردد . اما به طور خیلی آشکار در دوران پهلوی بود که سیمای شهر تهران و به موازات آن شهرهای دیگر تغییر کرد.
« آغاز تحولات در جامعه ایران از اواسط دوران قاجار و همزمان با ایجاد ارتباطات وسیع تر با جوامع اروپایی است . معماری تهران نیز از همان زمان ، گذشته از آن که تحت تأثیر بسیاری عوامل ناشی از این تحولات قرار می گیرد ، از سبک ها و شیوه های معماری و شهر سازی غربی نیز تأثیر فراوان می پذیرد. از آن زمان ، معماری ساختمان های تهران به موازات تحولات معماری در غرب چهره های متفاوت یافته ، و این دگرگونی تا به امروز ادامه دارد. » (پاکدامن ،۱۳۷۳: ۵۴)
«در دوران ناصرالدین شاه یک تحول بنیادین در معماری پایتخت کشور صورت گرفت و نفوذ گونه ای معماری در این دوره ظاهر شد که سابقه در معماری سرزمین ما نداشت. کاخ ها و بناهای مهم حکومتی که در این دوره ساخته شدند از منظر منبع الهام ، شکل کالبدی و نوع تزئینات متفاوت از ساختمان های دوره های قبلی هستند. «)قبادیان،۱۳۸۵: ۱۷)
در دوران ناصر الدین شاه بدلیل کثرت سفرهای اروپایی ایشان، هنر و تا حدی تمدن غرب به ایران نفوذ کرد . ورود هنر غرب در ایران تنها در کلیت معماری تبلور نیافت بلکه در آثار هنری ظریفی همچون گچ بری و آینه کاری و کاشی کاری نیز رخنه کرد و معماران توانسته بودند خلاقیت های هنری خود را با هنر غرب در آمیزند و آثار هنری زیبایی را خلق کنند .
« عاملی که بیش از هر سبک و شیوه معماری در تحول معماری سنتی تهران تأثیر گذار بوده ، معرفی شیوه شهرسازی غربی در توسعه های اولیه تهران قدیم است . در این شکل نوین از توسعه شهری عناصر جدیدی نظیر خیابان و میدان که توسط ساختمان هایی محصور و تعریف می شوند ، به کار گرفته شدند. طراحی این ساختمان ها متناسب با فضاهای شهری موجود و بناهای اطراف انجام گرفته ، و سیمای شهری و نمای خیابانی هماهنگ و متجانسی را به سبک خیابان ها و میدان های غربی ایجاد نمودند. این ساختمان ها اکثراً دو طبقه و به شکلی برون گرا بودند که به خیابان ها و میدان ها اشراف داشته و به سمت آنها باز می شدند . نقشه دارالخلافه ناصری و نقشه تهران در دوره رضا شاه ، بیانگر توسعه تهران با توجه به عوامل فوق است. »( پاکدامن ، ۱۳۷۳: ۵۹ )
افزایش سفرهای شاهان و شاهزادگان در دوران قاجار و تماشای بناهای غربی، آنان را مصمم می کرد که هنگام بازگشت در ایران همانند همان بنا را برای خود ایجاد کنند . در اینجا باید شرحی از بنای های غربی به معماران ایرانی که هرگز آن بنا را ندیده بودند، داده می شد ؛ لذا شاهان به طرق گوناگون سعی می نمودند تا بناها را به بهترین شکل توصیف کنند ، از جمله اقداماتشان، آوردن نقاشی و کارت پستال به ایران بود .
« از زمانی که ارتباط ایران با اروپا به طور مستقیم برقرار شد و سلاطین و بزرگان قاجار به طور مستمر راهی اروپا شدند ، اولین تغییرات در نحوه تفکر معماران و دیگر هنرمندان شروع شد . این راهیان غرب به همراه خود نقاشی ها و پارچه ها و مصنوعات تزیینی اروپای بعد از انقلاب صنعتی را به ایران آوردند و پیش چشم هنرمندان اطراف خود ، نمونه های تازه ای از آثار هنری را قرار دادند . در معماری ایران استفاده از نقوش هنر اروپاکم کم باز شد به طوریکه تزیینات باروک ، رکوکو و سبک استیل امپراطوری در خانه های اشراف و بزرگان پدیدرا گشت و به عنوان هنر نو معرفی گردید. این تأثیر کم کم از تزیینات پا فراتر گذاشت و کل معماری را در بر گرفت. نکته بسیار مهمی که در این تغییرات مشاهده می شود ، جابجایی و تغییر مکانی است که در آرمان های هنرمندان بوجود میاید. در اینجا فردوس برین و بهشت عطرآگین کم کم جایگاه خود را در اروپای قرن نوزده در پیش رو داشته و نوآوری نقش پرداز در نزدیک کردن نقش خود به نقاشی ها و کارت پستال ها و عکس هایی که شاهان وبزرگان دربار قاجار از اروپا آورده بودند معطوف می شده است. » ( صارمی ، ۱۳۷۰: ۶۳)
نتیجه گیری
همزمان با دوره قاجار در ایران ، پایه های معماری مدرن در اروپا گذارده شد و برخی بناهای شاخص معماری مدرن آشکار شدند ، اما نمی توان دوره تحولی که سبب معماری مدرن شود در دوران قاجار یافت . شاید این یکی از اساسی ترین مسائل تاریخ معماری ایران و ضعف جدی و اساسی برای معماری قاجار باشد. اما به حق می توان گفت که معماری قاجار الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشید و نوآوری هایی از نظر فضا به وجود آورد؛ گرچه سبب خلق یک معماری نوین نشد.
از ویژگی های اساسی معماری دوره قاجار درونگرایی بود واین امر در بناهای آن دوره کاملاً مشهود است.در معماری دوره قاجار خلاقیت های فضایی افزایش می یابد و این امر نسبت به دوره های قبل از قاجار یک امتیاز محسوب می شود.شاهان دروه قاجار در طی سفرهای بسیار زیادی که در آن دوران داشتند با بناها و ساختمان های غربی و اروپایی آشنا می شوند و زمانیکه به وطن خود باز میگردند خواستار چنین بناها و ساختمان هایی در ایران می شوند و از معماران می خواهند که بناهایی شبیه به آنچه را که خود دیده بودند یا تصویرش را در عکس یا کارت پستال دیده بودند ، بسازند.تأثیر معماری اروپا بر معماری ایران، در در دوران قاجار، ابتدا در ساختمان‌های سلطنتی و اعیانی، سپس بناهای عمومی و سرآخر معماری مسکونی خودش را نشان داد.بنابراین می توان گفت که در اواخر دوران قاجار، ساختمان هایی بنا می شوند که به لحاظ شکل و سیمای ظاهری با دوران قبل خود متفاوت بودند .
منابع:
پاکدامن ، بهروز(۱۳۷۳) نگاهی کوتاه به شیوه ها و گرایش های معماری در تهران ، کتاب تهران ، جلد چهارم ، انتشارات روشنگران ، تهران .
حائری ، محمدرضا (۱۳۷۸) مجله معماری و شهرسازی ، دوره هشتم شماره ۵۱-۵۰ .
صارمی ، علی اکبر(۱۳۷۰) کهن آرایی امروز و نوگرایی دیروز در معماری تهران و ایران ، ج اول ، کتاب تهران ،روشنگران، تهران
قبادیان ، وحید (۱۳۸۵)معماری در دار الخلافه ناصری سنت و تجدد در معماری معاصر تهران ، نشر پشوتن ، تهران .
maryamhoseinyazdi@yahoo.com
