در ترکیه، واژه ی “آذری” علاوه بر اشاره به شهروندان جمهوری آذربایجان، معنی دیگری نیز دارد. آن ها گروهی از اهالی ترکیه را نیز به همین عنوان خطاب می کنند. آذری های ترکیه بیشتر ساکن ایغدیر و قارص هستند و وجه مشخصه آن ها در ترکیه، زبان شان است که به ترکی آذربایجانی نزدیک تر است و مذهب شیعه. گرچه دریافتن تفاوت واقعی این زبان ها در میان مردمی که به زبان ترکی استانبولی آموزش میبینند نیازمند مطالعه است. آذری های ترکیه آداب و رسوم ویژه ی خود را دارند که در میان ترکیه ای های امروز رواج کمتری دارد و یا به اشکال متفاوتی وجود دارد. یکی از آن ها نوروز است. با یکی از آذری های ترکیه، اهل شهر ایغدیر، در مورد مراسم نوروز در این شهر مصاحبه کردم که در ادامه می خوانید.
جانب آزیتی (Canip Aziti) 35 سال دارد. در شهر ایغدیر، مرکز استانی به همین نام به دنیا آمده و تا ۱۷ سالگی در همین شهر زندگی کرده است. پس از تحصیل در رشته مهندسی عمران و گذراندن خدمت سربازی ساکن استانبول شده و در همین شهر ازدواج کرده است و در رشته ی خودش مشغول فعالیت است. جانب علاقه زیادی به فرهنگی دارد که در آن متولد شده و رشد کرده است و دوست دارد که بچه هایش بتوانند زبان آذری را به خوبی صحبت کنند. می گوید معمولا در خودرو یا گاهی اوقات در خانه موسیقی آذری پخش می کند تا گوش بچه هایش با این زبان و موسیقی آشنا باشد.
نوشته‌های مرتبط
قرار صحبت با جانب به طور اتفاقی در روز اول فروردین قرار گرفت. صبح از راه رسید و سلام را گفته و نگفته آغوش اش را گشود و نوروز را تبریک گفت. خوراکی های نوروزی هدیه آورده بود همراه تخم مرغ رنگی و شیرینی هایی که دست پخت همسر اش بود. در ادامه مصاحبه با جانب را می خوانید:
شما نوروز را در چه روزی جشن می گیرید؟
اگر همه ی مراسم بخواهیم حساب کنیم که چند هفته ای را شامل می شود ولی روز نوروز ۲۱ مارس، اولین روز از فصل بهار است.
بیشتر در چه مناطقی مراسم نوروز آذری ها رواج دارد؟
بیشتر در ایغدیر و قارص ولی اصولا الان مهاجرت های زیادی از شهرهای کوچک به بزرگ انجام شده و جمعیت هایی در بسیاری از شهرها می توان دید که نوروز را جشن می گیرند. مثلا در همین استانبول خیلی ها هستند.
در این چند هفته که گفتی چه اتفاقاتی می افتد؟از کجا شروع می شود؟
از چند هفته قبل شروع می کنیم به تمیز کردن خانه ها. همه جای خانه را سعی می کنیم رسیدگی کنیم.
اسم خاصی ندارد این کار؟
نه فکر نمی کنم. می گوییم دارم برای نوروز خانه را تمیز کاری می کنم.
و بعد از آن؟
کار دیگری که در این مدت انجام می شود خرید های مختلف است. خرید لباس را سعی می کنند همه انجام بدهند و مهم است که در نوروز لباس تازه تنمان کنیم. و احیانا چیزهایی که برای خانه لازم باشد. غیر از آن خرید لوازم پذیرایی است و هدیه هایی که در نوروز باید داده بشوند. و البته وسایل سفره.
به این سفره چه می گویید؟
سفره ی یدی لوین (Yeddi Levin) به معنی هفت خشکبار. (یدی به معنی هفت و لوین به معنای خشکبار یا آجیل است.م)
شامل چه چیزهایی؟
خشکبارهای مختلف و متفاوتی هست که می توان انتخاب کرد و در آن گذاشت. مثلا فندق، پسته، گردو، کشمش، نخود بو داده، بادام، بادام زمینی، انجیر خشک و انواع شیرینی و شکلات هم می تواند بخشی از آن باشد. البته به جز هفت مورد از این ها، چیزهای دیگری هم سر سفره گذاشته می شود. سبزه، آینه، قرآن، چشم نظر، سمنو، ماهی و تخم مرغ رنگی. که البته این ها بخشی از هدیه ها هم هست.
یعنی وسایل این سفره را هدیه می دهید؟
بله! درواقع آن هفت خشکبار و تخم مرغ ها را. موقع خرید مقدار زیادی از این ها را می گیریم. بعد از چیدن سفره، مقداری همیشه روزی میز یا هرجایی دم دست هست که خود اهالی خانه در طی این روزها می خورند به عنوان تنقلات. به غیر از آن برای هریک از دوستان و آشنایان سهمی در نظر می گیریم و برایشان هدیه می بریم که به آن “پای” (pay) گفته می شود. و با هرکسی هم در این روزها برخورد کنیم یا مهمانی اگر بیاید سهمی به او داده می شود. مثلا من امسال برای معلم پسرم فرستادم. مثل عید قربان است دیگر. گوسفندی قربانی می شود، خود کسی که قربانی کرده از آن می خورد و سهمی هم به دیگران داده می شود.
و سایر کارهایی که از چند هفته پیش شروع می شود؟
گندم سبز کردن هم از همین روزها آغاز می شود. مقداری گندم سبز می کنند که بخشی از آن برای درست کردن سمنو مصرف می شود و بخشی هم سبز می شود برای گذاشتن سر سفره. برای سبزه از عدس هم استفاده می شود.
تخم مرغ رنگی را چطور درست می کنید؟ این ها که آورده ای با پوست پیاز رنگ شده؟
بله با پوست پیاز. تخم مرغ را با پوست پیاز می جوشانند. تخم مرغ تعداد زیادی درست می کنیم چون بچه ها دوست دارند و همه جا هدیه می بریم. ممکن است در بعضی خانه ها پنجاه، شصت تا یا بیشتر هم درست کنند. بچه ها و گاهی بزرگترها یک بازی با تخم مرغ انجام می دهند که خیلی رایج است. ما به آن جنگ تخم مرغی (yumurta savastirma) می گوییم. در طرف تخم مرغ هایشان را به هم می کوبند، یعنی بصورت نوبتی هرکس تخم مرغ خودش را نگه می دارد و دیگری با تخم مرغ اش به آن ضربه می زند و برنده کسی است که بتواند تخم مرغ طرف مقابل را بشکند که صاحب آن نیز خواهد شد.
و ادامه ی مراسم نورز؟
بعد از این مراحل آماده شدن، قسمت اصلی مراسم در هفته ی آخر انجام می شود. چهار شنبه ی آخر سال (son çarşamba) که خودش مراسم خاصی دارد. درواقع سه شنبه شب. آتش درست می کنند و از روی آن می پرند و دورهم جمع می شوند خانواده ها.
مراسم خاص این شب چه مواردی هستند؟
یکی اش قاشق زنی است (Ka؛ık atma). معمولا بچه ها یا جوانان به در خانه ی آشنایان می روند و صورت خود را می پوشانند. ظرف یا کیسه ای دم در قرار می دهند و صاحب خانه هم در آن هدیه ای برایشان می گذارد. معمولا بخشی از خوراکی های همان سفره است. مراسم دیگر که در شهرهای دیگر کمتر پیدا می شود “کوسه چیکارما”، Köse çıkarma است. گروهی کوچکی معمولا دو یا سه نفره هستند که نمایش های خنده دار و سرگم کننده اجرا می کنند. این ها راه می افتادند در کوچه ها و مردم به آن ها پول می دادند که دقایقی در کوچه آن ها یا دم در خانه شان ویا در حیاط خانه برنامه اجرا کنند. این را در دوران کودکی در ایغدیر دیده بودم. فالگوش (kulak asma) هم هست. افراد وقتی از در خانه ای رد می شوند نیتی می کنند و به صدایی که از خانه می آید گوش می کنند، یا صدای صحبت عابرین و اولین جملاتی را که شنیدند بنا به آن نیتی که داشتند، تفسیر می کنند و بعدش هم معمولا همه با هم در مورد این موارد و نتایج اش حرف می زنند. من انجام دادم دیروز! (می خندد). دیروز من آنکارا بودم. آن جا برای یکی از آشنایان که قصد ازدواج دارد نیت کردم و رفتم در یک آپارتمان گوش ایستادم. شنیدم که می گفتند این برنامه امسال خیلی سخت است عملی بشود شاید سال بعد! و من هم زود زنگ زدم گفتم به همه!!!
بعد از چهارشنبه ی آخر، روزهای نوروز آغاز می شود؟
بله. البته می گویند که در واقع نوروز شامل سه عید است که از همین روزهای هفته ی آخر شروع می شوند.
چه عیدهایی؟
می گویند که نوروز عید مرده ها، عید زنده ها و عید حضرت علی (ع) است.
خب یکی یکی برویم سراغشان. عید مرده ها چیست؟
بله. عید مرده ها بخشی از مراسم نوروزی است که همه باهم به زیارت مزار رفتگان شان می روند.
در چه روزی؟
روز دقیقی که هرسال در آن روز باشد نیست، معمولا در آخرین هفته قبل از نوروز و یا حتی چند روز پس از روز نوروز. بسته به وقت و برنامه ی ساکنین محل تعیین می شود. معمولا در هر محله ای آخوند مسجد یا یک ریش سفید وظیفه ی هماهنگ کردن را بر عهده دارد و برای یک روز قرار تعیین می کنند. البته به خاطر این که معمولا خانواده ها بستگانی در گورستان های مختلف دارند، روزهای متفاوتی برای هرکدام تعیین می شود یعنی برای هر گورستان یک روز جداگانه.
چه کارهایی در گورستان انجام می شود؟
به وضعیت قبر رسیدگی می شود و تمیز می شود و اگر نیاز باشد خاک جدید آورده می شود. معمولا گل می برند برای تزئین. و قرآن ختم می شود. یاد کردن رفتگان در نوروز است دیگر. و تبریک عید به رفتگان. از قدیم می گفتند که نوروز عید مرده ها هم هست.
و عید زنده ها؟
عید زنده ها همین بخش های مختلف نوروز است که جشن می گیریم و حرف اش را داشتیم می زدیم تا الان. درست کردن سفره و خرید و دیدوبازدیدها و هدیه دادن ها. این عید زنده ها است.
برنامه ی عید مرده ها در استانبول هم انجام میشود؟
بله در همه جا. درواقع افرادی که در جمع های آذری ها هستند و در ارتباط هستند، انجام می دهند. روحانی مسجد روزی تعیین می کند و مردم در آن روز می روند. ما خودمان در محله مان مسجد شیعیان داریم که آذری ها آن جا رفت و آمد دارند و همان جا قرارهایمان را می گذاریم.
و عید امام علی؟
سومی هم عید امام علی(ع) است. به یک روایت گفته شده که ازدواج امام علی و حضرت فاطمه سلام الله علیه در این روز بوده است. و برای همین می گویند که نوروز عید ازدواج این ها هم هست. معمولا جوانانی که قصد ازدواج دارند خیلی دوست دارند که در این روزها مراسم ازدواج را انجام دهند. و اگر زوجی باشند که از پیش حرف هایشان را زده اند و نامزد شده اند ولی امکان ازدواج تا نوروز را ندارند، در روز نوروز، پسر برای دختر خنچه می برد. و این به دلیل همین عید امام علی است. هم از امام علی یاد می کنند و هم هدیه ی دختر را در این مراسم می دهند.
خنچه شامل چه چیزهایی است؟
اولا که شامل همان هفت تا خشکبار و سایر وسایل سفره است. معمولا سعی می شود که این ها به زیبایی تزئین شوند و همه را بسته بندی می کنند و بعد در خانه ی دختر بسته ها باز می شود و وسایل را می چینند. و به جز این ها شامل یک هدیه که پسر برای دختر می گیرد و به همراه این سفره داده می شود در روز نوروز. البته خانه ی عروس هم، برای داماد هدیه می گیرند و آماده می کنند و بعد از این که پسر هدیه ی دختر را داد، دختر هم او را با یک هدیه بدرقه می کند. و خانواده دختر هم سهم پسر را از سفره نوروز آماده می کنند و همراه هدیه اش به او می دهند.
و ادامه ی مراسم؟
یک بخش مهم اش دیدوبازدیدهای عید است.
دیدوبازدید عید در مورد کدام آشنایان انجام می شود؟
تقریبا درمورد هرکسی که در دسترس باشد. افراد خاصی نیست. فقط فامیل هم نیست و دوستان و همسایه ها و خلاصه همه دیگر.
نوروز برای تو چه حسی دارد؟
خوشحال ام. این جریان که همه ی خانه ها را تمیز می کنند. همه سعی می کنند لباس تازه ای بگیرند و بپوشند. من این نو شدن ها را خیلی دوست دارم. حس جالبی دارد برایم. عیدی دادن و گرفتن هم همین طور
برای تو مثلا با عید قربان چه فرقی دارد؟
عید قربان برای ما خیلی بزرگ و مهم است. ولی شلوغی و گستردگی نوروز را ندارد. این شلوغی نوروز زیبایی خاصی دارد. خیلی خوب است. منظورم از شلوغی این دیدو بازدید ها است و خرید عید و این تقسیم هفت سین و خنچه و… برای همین نورزو بیشتر با شادی و سرخوشی همراه است برایم. رمضان و عید فطر و عید قربان همه شان خیلی مهم هستند. ولی از نظر دینی هم نگاه کنیم این صله ی رحم که در نوروز انجام می شود خیلی مهم است. من وقتی نگاه می کنم که الان همه ی ارتباطمان باهم یا تلفنی است و یا اینترنتی، خیلی مهم تر می شود برایم نوروز و دیدوبازدید های نوروزی. البته در عیدهای دیگر هم دیدوبازدید هست ولی به گستردگی نوروز نیست. و دیگر این که طولانی بودن نوروز خیلی خوب است و متفاوت اش می کند. سبزه سبز کردن و تمیز کردن خانه و خرید عید و چهارشنبه سوری و سفره چیدن و… همه این ها در این دوره حال و هوای خاصی به زندگی و روزها می دهد که من دوست دارم و ویژه ی نوروز است.
در این روزها با دوستان یا همکارانی که از نوروز اطلاعی ندارند، از حال و هوای عید یا رسوم خودتان حرف می زنی؟
بله من سعی می کنم به همه تبریک بگویم! هرکسی که زنگ بزند در این روزها اول اش نوروز را تبریک می گویم! بعضی ها شنیده اند که چنین رسمی هست و آن هایی هم که اطلاعی ندارند می پرسند که جریان از چه قرار است و من هم توضیح می دهم. وقتی با کسی دیدار دارم، سعی می کنم از خوراکی ها همراه داشته باشم و به آن ها هم سهمی بدهم. دوست دارم آشنا بشوند همه با این رسم زیبا.
باز هم نوروز ات مبارک و ممنون از وقتی که دادی.
نوروز تو هم مبارک.