شهروندان و فضاهای عمومی شهری

شهروندان و فضاهای عمومی شهری: نگرش تحلیلی، مجتبی رفیعیان؛ زهرا خدایی، تهران، دفتر گسترش تولید علم، ۱۳۸۸

امروزه فضاهای عمومی شهری، ضرورتی اساسی در برنامه های توسعه شهری یافته اند که این امر حکایت از نقش این فضاها در تقویت وجهه فرهنگی- اجتمـاعی شـهر دارد. فضاهای عمومی عرصه تجلی روابط اجتماعی است. اینگونه فضاها در مقیاس شهری به عنوان عرصه نمایاندن و رویت پذیر شدن ذهنیت اجتماعی جدید اهمیت ویژه ای دارند. فضاهای عمومی مکانی برای “دیدن و دیده شدن” مردم هستند و اهمیت بسیاری در تحلیل زندگی اجتماعی دارند. در واقع فضاهای شهری می توانند با تغییر الگوهای رفتاری افراد، نوع و میزان روابط اجتماعی را تغییر دهند. فضای شهری در مفهـومی عـام، ارتبـاط متقابل میان روابط و رفتارهاست. یعنی ضمن آنکه محل همجواری هویتهای فردی اسـت، در یک زندگی شهری خود به مثابه مهمترین عامل احراز هویت بوده و بر رفتارهـا و روابـط انسانی تأثیر میگذارد . علاوه بـر ایـن فضای شهری به عنوان یک فـضای عمـومی محـل ظهـــور و حیـــات‌بخـــشی اندیـــشه هـــا و خواستهای فردی و اجتماعی انسانهاسـت، یعنی مهمترین مرکز ادراکات اشتراکی آدمـی است و شاید به همین دلیل در توسعه انسانی جوامع نقش مهمی دارد.

به علاوه فـضای شـهری بـه ترکیبـی اطـلاق می‌شود که از فعالیتها، بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اداری تجاری و مانند آن و عناصر و اجـزای شهری به صورتی آراسته، هماهنگ و واجد نظم و زیبایی و بالطبع با ارزشهای بصری تشکیل می گردد و از نظر فیزکی دارای شاکله ای محصورکننده می‌باشد. به عبارتی فضای شهری جزئی از یک شهر است کـه به عنوان عرصه عمومی تجلیگاه فعالیتهای شهری است. در این میان شهروندان به عنوان فعالان عرصه عمومی و کاربران فضاهای شهری در این بستر به تعامل و کنش مشغول اند. طبیعـی اسـت رضـایتمندی آنان از این فضاها بر تعاملات اجتماعی آنها تأثیرگذار خواهد بود.
فضاهای عمومی شهری از دیرباز تاکنون بستر کالبدی تعاملات اجتمـاعی مـردم بـوده اند. هر چنـد ویژگـیهـای کمـی و کیفـی فضاهای شهری طـی زمـان و در اثـر عوامـل گوناگون تغییر کرده است، اما همـواره شهروندان و سایر استفاده کنندگان از شهر به چنین فضاهایی نیازمند بوده انـد. فضای عمـومی شـهری در طـول تـاریخ بشر و از دوران یونان باسـتان همـواره عرصـه اجرای کارکردهـای اجتمـاعی و پـویشهـای نهادین جامعه بوده و بسیاری از فعالیتهـای وابسته به نهادهـای عرصـه خـصوصی ماننـد خانواده نیز به عرصه عمومی و فضای شـهری سپرده شده است. از سوی دیگر فـضای شـهری بــه عنــوان بــستر کارکردهــای اجتمــاعی در تسهیل این کارکردها و پویشهای وابسته بـه آن که به اشکال نهادها، سازمانها و … پدیـد مــی‌آینــد، نقــشی برجــسته دارد و موجــب تسهیل روابـط و پـالایش سـاخت اجتمـاعی می شود .

کتاب درصـدد آن بـوده اسـت تـا معیارها و عواملی را کـه در ایجـاد و افـزایش رضایت شهروندان از فضاهای عمومی شـهری مؤثرند، عنوان کند و مورد تحلیل قـرار دهـد. با بررسـی بـه عمـل آمـده سـه عامـل اصـلی امنیـت اجتمـاعی، هویت مکـانی و دسترسـی بـه خـدمات بـه عنـوان مهـمتـرین عوامـل تأثیرگــذار بــر رضــایتمندی شــهروندان از فضاهای عمومی شهری شناسایی شده اند.
در بحث امنیت اجتماعی ابتدا واژه امنیت، احساس امنیت، ابعاد، انواع و سطوح تحلیل امنیت به طور خلاصه بررسی شده است. پس از بررسی مباحث مرتبط، به تعریف نظری و عملی امنیت شهری و ارتباط آن با برنامه ریزی شهری، اثرگذاری بر وضعیت امنیت شهری از طریق مکانیسم ها و متغیرهای شهرسازی به ویژه کاربری اراضی شهری در سطح محله های شهری پرداخته شده است.
فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی در برگیرنده بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوشش های گیاهی تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی جان شهر، تعیین کننده ساخت مورفولوژیک شهر است. گیاهان عامل طراوت و شادابی محیط هستند. حفظ مطلوبیت و زیبایی های طبیعی و نوع پوشش گیاهی فضاهای عمومی شهری می تواند بر میزان امنیت فضاها مؤثر باشد. اگر فردی احساس کند که دیده می شود و تحت نظارت و کنترل محیط قرار دارد، ترس از محیط برایش برداشته شده، در نتیجه با آرامش و اطمینان خاطر بیشتری از فضا استفاده می نماید (ص ۲۰۳-۲۰۲).

در کتاب حاضر منظور از هویت پاسخی است که به پرسش در خصوص کیسیتی و چیستی موجودات داده می شود. به عبارتی دیگر هر شیئی دارای صفات ویژه و منحصر به فردی است که آن را از سایر اشیاء متمایز می سازد، لذا هویت معادل کلمه identity در زبان انگلیسی است.
واژه identity از زمان پیدایش تا کنون بر پنج معنا دلالت کرده است:
۱- کیفیت یا وضعیت « همان بودن؛ همانی مطلق یا وجودی یکتایی»
۲- فردیت، شخصیت ( از سال ۱۶۳۸ میلادی)؛ وجود فردی ( از ۱۶۸۲ میلادی)
۳- معادله یا عبارتی که به ازای همه ی مقادیر متغیرهای خود ثابت باشد.
۴- باز شناخته شدن از نظر احساس و علایق ( از سال ۱۸۶۸ میلادی)
۵- آنچه مالک خود را شناساند، مانند کارت شناسایی ( از سال ۱۹۰۰ میلادی) (ص ۲۲۹-۲۲۸).
بنابراین علی رغم اینکه هویت در مشابهت ریشه دارد اما همواره نیز به تمایز مربوط می شود.
در ینجا وقتی از هویت شهری صحبت می شود، هویت شهر و هویت شهروند هر دو مورد توجه است، که شاید در بسیاری از موارد بایکدیگر متفاوت باشد. هر چند شاخص های مشترکی برای شکل گیری این دو فرایند وجود دارد.” توجه به هویت شهری برای شهروندان یک شهر زمانی مطرح می شود که نیازهای اولیه آنها رفع شده باشد و یا این هویت برای آنها مفهومی غیر از مفاهیم فلسفی، روان شناسانه و جامعه شناسانه ی ارائه شده داشته باشد. برای شناخت شهر و مشکلات آن و در نهایت ارائه راه حل های منایب در جهت تقویت هویت شهر، شناخت مؤلفه های مربوط به هویت شهر و دسته بندی آنها ضروری است (ص ۲۵۳-۲۵۲).
مطالعات دسترسی در دو بخش مطالعات مربوط به شبکه و مطالعات مربوط به رفت و آمد صورت می گیرد. اساس این بخش مطالعات مبدأ-مقصد است که نشان می دهد سفر از کجا، برای چه منظور، به کجا، به چه وسیله و … صورت گرفته است. معمولا انجام این مطالعات پرهزینه بوده و تنها در صورتی که منطقه مورد مطالعه از نظر ترافیکی با مشکل جدی مواجه باشد، انجام آن ضروری خواهد بود. این تحقیق مشخص کرده است که مشخصه های استفاده کنندگان نظیر جنسیت، سن، تحصیلات و ساختار خانوادگی بر ترجیحات مصرف کنندگان در مورد دسترسی و رضایت از فضاهای عمومی اثرگذار نیست. بر اساس ارزیابی های انجام شده در کتاب و مباحث صورت گرفته در این فصل نکات زیر به نوعی شاخص هایی برای عدم موفقیت فضای عمومی تلقی شده اند:
۱-فقدان مکانهایی برای نشستن ۲-فقدان مکانهایی برای تجمع ۳-ورودی های نامناسب و در معرض دید نبودن ۴-عوامل و عناصر غیر کاربردی ۵-مسیرهایی که به مقصد معینی منتهی نمی شوند ۶-تسلط وسایل نقلیه بر یک فضا (ص ۲۹۵-۲۹۶).
این کتاب تلاش کرده است بر پایه استنادات علمی و بهره گیری از نظریات و رویکردهای رایج و مطرح در حوزه مفاهیم فضاهای عمومی شهری و تعامل شهروندان، چارچوب فکری تحلیلی لازم را جهت درک و تحلیل این تعامل بیان نماید. پرسش اساسی در این است که فضاهای شهری چگونه می تواند حس آسایش را بپروراند و موجب رونق ارتباطات شود. در این تحقیق با هدف بررسی کیفیت حضور شهروندان در فضاهای عمومی شهری به مطالعه در مورد فضاهای عمومی شهری نیز پرداخته می شود. همچنین پس از مطالعه فضاهای عمومی موفق در سراسر دنیا، با استفاده از تکنیک شاخص ساز؛ شاخص ها و معیارهایی جهت سنجش رضایت شهروندان در شهرها مورد بررسی قرار گرفته است. نگرش عمده این کتاب معطوف به چگونگی کارکرد فضاهای عمومی شهری خواهد بود.

فهرست مطالب:
مقدمه، پیشگفتار
فصل اول: کلیات
مقدمه/ طرح موضوع/ ضرورت و اهداف/مروری بر مطالعات گذشته

فصل دوم: چارچوب نظری: مفاهیم و رویکردهای نظری
مقدمه/ مفهوم شهر/ مفهوم فضا
فضای شهری
مفهوم فضای شهری در طول تاریخ/ فضای شهری و کالبد فیزیکی/ فضای شهری و حیات مدنی
محتوای فضای شهری: عناصر عوامل و نیروهای مؤثر
عناصر محتوای فضای شهری/ عناصر متغیر محتوای فضای شهری: فعالیتها/ عنصر نسبتا پایدار محتوای فضای شهری: حیات مدنی
عوامل مؤثر در محتوای فضای شهری
نهادها/ فرهنگ/ پویش های شهرنشینی و شهرگرایی
نیروهای اجتماعی و فرهنگی
فضای عمومی
عملکرد فضای عمومی شهری/ فضایی عمومی دوره سنتی (ماقبل مدرن)/ فضای عمومی شهری دوران معاصر/ نمونه های موفق از فضاهای عمومی شهری
انواع فضاهای شهری
ورودی/ میدان/ مسیر/ ساحل و کناره/ پله
تقسیم بندی فضاهای شهری
فضاهای قدسی و ناقدسی/ فضاهای عمومی/ فضاهای کارکردی/ فضاهای جغرافیایی
کارکرد فضاهای شهری
اهمیت فضاهای عمومی در برنامه ریزی شهری
ضرورت ایجاد فضاهای عمومی شهری
جمع بندی

فصل سوم:نظریات و رویکردهای تحلیل رضایت در فضاهای عمومی شهری
مقدمه
معیارهای رضایت از محیط شهری از دید شهروندان/ رضایت از محله
دیدگاههای نظری کیفیت مطلوب شهری:
رویکردهای طراحی کالبدی
مدل اپلیارد/ مدل لنگ/ مدل کانتر، مؤلفه های مکان/ مدل کاپلن
رویکردهای اجتماعی-مکانی
رویکرد اکولوژی انسانی/ رویکرد کیفیت زندگی/ رویکرد شاخص های اجتماعی
رویکردهای تعاملی
رویکرد سنجش میزان رضایتمندی سکونتی

فصل چهارم: امنیت اجتماعی
مقدمه
تعریف امنیت
انواع امنیت و سطوح تحلیل
ابعاد امنیت
امنیت فضای شهری
امنیت شهری/ امنیت فضای عمومی شهری/ جایگاه امنیت در زندگی شهری
نظریه های امنیت فضای شهری
شهرهای امن/ نظریه سلامت روان/ نظریه پیشگیری جرم از طریق طراحی محیطی
کیفیت زندگی شهری و امنیت
شاخص های تحلیل امنیت در فضاهای شهری
شاخص های کالبدی (مکانی) مؤثر بر امنیت فضای عمومی/ شاخص های کارکردی-عملکردی مؤثر بر امنیت فضاهای عمومی/ شاخص های رفتاری، محیطی (ذهنی) مؤثر بر امنیت فضاهای عمومی

فصل پنجم: هویت مکانی
مقدمه
مفاهیم بنیادی هویت
تعریف هویت
رویکردهای موجود دربازه مفهوم هویت: الف) رویکرد رفتاری و ادارکی ب) رویکرد پژوهشی-کالبدی
هویت انسان
این همانی با اشیاء و فضاها
تئوری ها و اصول های هویت مکانی
هویت مکان
صحت و اعتبار بنیان های هویتی در شهرسازی/ تعلق مکانی/ هویت مکانی فضا/ تفاوت هویت مکانی و هویت مکان/ هویت شهری
شناخت مؤلفه های هویتی شهر
مؤلفه های طبیعی هویت شهر/ مؤلفه های مصنوع هویت شهر/ مؤلفه های انسانی هویت شهر
هویت شهرهای معاصر
لزوم کشف دوباره فضاهای شهری در تعیین هویت مکانی/ تبیین نقش فضاهای شهری در تثبیت هویت مکانی

فصل ششم: دسترسی به خدمات عمومی
مقدمه
دسترسی فضای عمومی و شاخص مطلوبیت
متغیرهای مؤثر بر دسترسی فضای عمومی/ سایر عوامل اثرگذار بر دسترس پذیری فضای عمومی

فصل هفتم: شاخص ها و معیارهای مؤثر بر کیفیت فضاهای عمومی شهری
مقدمه/ معیارهای طراحی فضای عمومی موفق/ عوامل اثرگذار بر کیفیت فضاهای عمومی شهری/ معیارهای مؤثر بر رضایتمندی و کیفیت مطلوب فضا/ جمع بندی

فصل هشتم: جمع بندی و ارائه راهکارها
مقدمه
یافته های نظری
پیشنهادهایی برای ارتقای رضایت شهروندان از فضاهای شهری
راهکارهای افزایش امنیت در ایجاد فضاهای مطلوب شهری
قلمروهای طبیعی/ کنترل دسترسی/ نظارت طبیعی/ حمایت از فعالیتهای اجتماعی/ تعمیر و نگهداری
راهکارهای افزایش هویت در فضاهای عمومی شهری
راهکارهای بهبود دسترسی در فضاهای شهری
راهکارهای اجتماعی در ایجاد فضای شهری مطلوب
توصیه هایی جهت افزایش ارتقای رضایت شهروندان از فضای عمومی
محدودیت های تحقیق
پیشنهادهایی برای تحقیقات آینده
فهرست منابع
پیوست