انسان شناسی و فزهنگ
انسان شناسی، علمی ترین رشته علوم انسانی و انسانی ترین رشته در علوم است.

درباره دائره‌المعارف [روشنگری]: بخش نخست، زمینه شکل‌گیری دائره‌المعارف

درباره دائره‌المعارف [روشنگری] (۱۷۵۱ 1772)/ بخش نخست: زمینۀ شکل‌گیری دائره‌المعارف/ گردآوری: کریستیان دنی/ برگردان: مهرنوش غضنفری

دو سرویراستار دائره‌المعارف

پرتره دنی دیدرو، اثر لوئی میشل وان‌لو (۱۷۶۷)

دنی دیدرو[۱] (۱۷۸۴-۱۷۱۳)

دیدروی جوان، برای فرار از سرنوشت کشیش شدن، شغلی که پیش‌تر برای او در نظر گرفته شده بود، زادگاهش لانگر[۲] را ترک کرد و به عرصه‌ی نگارش و ترجمه در پاریس قدم گذاشت. او با آثاری خود را مطرح کرد که تند و بی‌پروا بودند و همین موجب شد نگاه خصمانه‌ی پلیس به سوی او جلب شود؛ برای مثال، کتاب اندیشه‌های فیلسوفانه[۳] که در سال ۱۷۴۶ منتشر شد. در سال ۱۷۴۸، برتون[۴]، کتاب‌فروش معروف، با او تماس گرفت تا با همکاری دالامبر[۵]، ترجمه‌ای از دانش‌نامه انگلیسی چمبرز[۶] انجام دهد. این پروژه بعدها به اثر سترگ دائره‌المعارف بدل شد. انتشار کتاب جسورانه نامه‌ای درباره نابینایان برای آنان که می‌بینند[۷] در سال ۱۷۴۹ جایگاه او را به‌عنوان نویسنده‌ای شورشی و «روشن‌فکری  […] بسیار خطرناک» تثبیت کرد.

بین سال‌های ۱۷۵۵ تا ۱۷۶۰، دیدرو آثار متعددی در حوزه‌های مختلف منتشر کرد، از جمله کتاب‌های فلسفی مانند رویای دالامبر[۸]، نمایش‌نامه‌هایی چون پدر خانواده[۹]، و رمان‌هایی همچون برادرزاده‌ی رامو[۱۰] و ژاک قضا و قدری[۱۱].  این در حالی بود که جلدهای بعدی دائره‌المعارف نیز، با تمام مشکلات و چالش‌هایش، یکی پس از دیگری به انتشار می‌رسیدند. ممنوعیت انتشار و کناره‌گیری دالامبر از پروژه در سال ۱۷۵۸، آزمون‌های سختی برای دیدرو بودند. باوجوداین، او توانست هفده جلد مقاله و یازده جلد تصاویر دائره‌المعارف را در سال ۱۷۷۲ به ثمر برساند. سفر او به روسیه برای دیدار با کاترین دوم[۱۲] امپراتریس روسیه، و نگارش مقالات نقادانه درباره نقاشی (معروف به سالن‌ها[۱۳]) بخش پایانی زندگی او را رقم زد. دیدرو در ۳۱ ژوئیه ۱۷۸۴ چشم از جهان فروبست.

دیدرو با نگارش حدود ۵۴۰۰ مقاله، یکی از دو سرویراستار دائره‌المعارف است؛ او ۲۰ سال از عمر خود را به هدایت فکری و مادی این پروژه اختصاص داد.

 

ژان لو رون دالامبر (۱۷۱۷-۱۷۸۳)

پرتره دالامبر، اثر موریس کنتین لا تور (۱۷۵۳)

مادر دالامبر، که زمانی معشوقه‌ی فیلیپ دورلئان[۱۴]، نایب‌السلطنه‌ی فرانسه، بود، در کودکی او را رها کرد. دالامبر که شیفته‌ی دانش و علم بود، با تحقیقات و کتاب‌هایش به شهرتی در سراسر اروپا دست یافت. ملاقات او با دیدرو به شکل‌گیری پروژه بزرگ دائره‌المعارف انجامید. شهرت و غرور دالامبر موجب شد بارها از او درخواست شود تا در این پروژه همکاری کند. با این حال، در سال ۱۷۵۸ او همکاری خود را با دائره‌المعارف قطع کرد. باوجوداین، حمایت‌های سیاسی او نقشی کلیدی در محافظت از این اثر و جلوگیری از نابودی آن داشت. همچنین انرژی و انگیزه او از عوامل اصلی به ثمر رسیدن این پروژه بود. دائره‌المعارف بیش از ۱۳۰۰ مقاله درباره علوم، به‌ویژه ریاضیات، را مدیون تلاش‌های دالامبر است.

و همکاران…

اتی‌یِن ژان بوشو[۱۵] (۱۷۱۴ 1773)

بوشو، همچون دیدرو که او را بسیار می‌ستود، زاده لانگر بود. او مدیر کارگاه ریخته‌گری بود (که در زبان رایج به او «آهنگر» می‌گوییم). بوشو کارفرمایی روشن‌فکر بود و علاقه‌ای عمیق به فیزیک، زمین‌شناسی و کانی‌شناسی داشت. وی عضو برجسته‌ی فرهنگستان مشهور دیژون[۱۶] بود. مقاله‌ی «کارگاه‌های آهنگری[۱۷]» تنها اثری است که او برای دائره‌المعارف به نگارش درآورد.

اتی‌یِن نوئل دامیلاویل[۱۸] (۱۷۲۳ 1768)

اتی‌یِن نوئل دامیلاویل، همکار ناشناس دائره‌المعارف بود که نامش هیچ‌گاه در این اثر ذکر نشد. او که مأمور وزارت دارایی و از دوستان نزدیک ولتر[۱۹] بود، و نویسنده‌ی یکی از مقاله‌های مهم با عنوان «بیستمین[۲۰]» است. این مقاله به مالیاتی با همین نام اختصاص داشت[۲۱] و دامیلاویل در آن با برجسته کردن میزان قدرت دولت، تجمّل و انباشت ثروت‌های هنگفت را نکوهش کرد به‌ویژه ثروتی که کشاورزان اندوخته بودند.

الکساندر دولِر[۲۲] (۱۷۲۶۱۷۹۶)

دولرِ یسوعی و سیاست‌مدار، در بوردو[۲۳] به دنیا آمده بود. وی به روسو وابسته بود، اما درباره ایده‌ی نابرابری با او مخالف بود. با وجود وابستگی شدید به نظام سلطنتی، در سال ۱۷۹۳ به مرگ پادشاه رأی داد.

سزار دومارسه[۲۴]  (۱۶۷۶ 1756)

دومارسه فیلسوف و زبان‌شناس بود و رساله‌ی مشهوری در سبک‌شناسی نوشت. علاوه بر آن، مقاله‌ای با عنوان فیلسوف[۲۵] نگاشت که در شهرت، دست‌کمی از آن رساله نداشت. این متن، که در حدود سال ۱۷۴۰ نوشته شده، یکی از نخستین آثار نماینده‌ی  تفکرات عهد روشن‌گری است. دومارسه بیش از ۱۳۰ مقاله در دائره‌المعارف نوشت که بیشتر آن‌ها درباره‌ی دستور زبان و سبک نوشتاری بودند. او در فقر و تهیدستی درگذشت.

پل-هنری دیتریش تیری، بارون اولباخ[۲۶] (۱۷۲۳۱۷۸۹)

این مردِ ادیب و ثروت‌مند که در آلمان به‌دنیا آمده بود، به صنعت، آهن و ریخته‌گری علاقه‌ داشت. او ماده‌گرا بود و به خدا اعتقاد نداشت و نقش ارزشمندی را در گسترش عقاید جسورانه‌ی  عصر خود ایفا کرد. دائره‌المعارف به دلیل نزدیک به ۴۰۰ مقاله‌ی شیمی و کانی‌شناسی، و به‌ویژه برای مقاله‌ی نظام طبیعت[۲۷] (۱۷۷۰)  به وی مدیون است که البته بارون اولباخ از روی احتیاط نام خود را روی مقالات نمی‌نوشت.

لوئی، شؤالیه‌ی ژکور[۲۸] (۱۷۰۴  ۱۷۷۹)

لوئی، فردی سخت‌کو، آشنا به علوم عصر خود، فاضل و سخاوتمند بود که پس از انتشار جلد دوم دائره‌المعارف به گروه دیدرو پیوست. او که با شش منشی احاطه شده بود، هر روز سیزده ساعت کار می‌کرد و تمام روح و جسم خود را به این پروژه اختصاص داده بود. او نزدیک به ۱۷۲۰۰ مقاله در زمینه‌های ادبی، حقوقی، فیزیک، پزشکی، اخلاقی و سیاسی نوشت. دائره‌المعارف به همان اندازه که مدیون دیدرو است، به او نیز مدیون است.

شارل ژرژ لُروا[۲۹] (۱۷۲۳ 1789)

لُروا نویسنده‌ی نامه‌های فیلسوفانه‌ای درباره‌ی هوش و کمال‌پذیری حیوانات به همراه نامه‌هایی درباره‌ی انسان[۳۰] و ستوان شکارگاه‌های سلطنتی و متخصص بخش شکار در دائره‌المعارف بود. مقالات او، انسان[۳۱] (اخلاق) و غریزه[۳۲]، اندیشه‌ای را درباره‌ی جایگاه حیوان در مقایسه با انسان در بطن طبیعت ارائه می‌دهند.

پل ژاک مالوئن[۳۳] (۱۷۰۱۱۷۷۷)

مالوئن پزشکی بود که تخصص خود را در کولژ دو فرانس[۳۴] آموزش می‌داد و ده‌ها مقاله درباره‌ی شیمی و پزشکی برای دائره‌المعارف نوشته است.

ژان-ژاک روسو[۳۵] (۱۷۱۲۱۷۷۸)

روسوی فیلسوف، موسیقی‌دان، آهنگساز، و نویسنده واژه‌نامه موسیقی[۳۶] بود. به‌ همین دلیل نوشتن تمامی مقالاتی که با موسیقی ارتباط داشت، به وی سپرده شد. هم‌چنین او مقاله‌ی مشهور اقتصاد[۳۷] را به رشته‌ی تحریر درآورد که جملات این مقاله، پیش درآمدی بر قرارداد اجتماعی[۳۸] بود. نگارش مقاله ژنو[۳۹] موجب جدایی وی از گروه دائره‌المعارف شد.

گابریل- فرانسوا وُنل[۴۰] (۱۷۲۳۱۷۷۵)

وُنل، پروفسوری در رشته‌ی پزشکی بود و دائره‌المعارف روش‌مند شیمی[۴۱] را تألیف کرده بود. وُنل نویسنده‌ی  بیش از ۷۰۰ مقاله است.

فرانسوا ماری آروئه ملقّب به ولتر (۱۶۹۴۱۷۷۸)

ولتر به دلیل رفاقت با دالامبر، با دائره‌المعارف همکاری داشت اما به طور نامنظم، و گاهی هم از همراهی با آن‌ها خودداری می‌کرد و مقالاتی نوشت که عناوین آن‌ها مشخص می‌کند که فاصله‌ی خود را با این پروژه حفظ می‌کرد: آراستگی[۴۲]، محبوب[۴۳]، متکلّف (سبک)[۴۴]، آداب‌دان[۴۵]، افتخار[۴۶]، تخیّل[۴۷]، و… اما مقاله‌ی تاریخ[۴۸] و به‌ویژه اهل قلم[۴۹]، بیشتر از باقی مقالات نشان‌دهنده‌ی سرسختی و قاطعیت او هستند.

 

و ده‌ها نفر دیگر…

 

[۱] Denis Diderot

[۲] Langres

[۳] Les pensées philosophiques

[۴]André François le Breton  (۱۷۰۸– ۱۷۷۹)، ناشر و نویسنده فرانسوی

[۵] Jean-Baptiste le Rond d’Alembert (1717 –۱۷۸۳)

[۶] La Cyclopaedia de l’Anglais Chambers

دانش‌نامه، یا فرهنگ جامع هنر و علوم (دو جلد در قطع کتاب)، نخستین دانش‌نامه عمومی است که در ۱۷۲۸ توسط ایفرییم چمبرز در لندن منتشر شد و در قرن هجدهم بارها به چاپ مجدد رسید.

[۷] Lettre sur les aveugles à l’usage de ceux qui voient

[۸] Le Rêve de d’Alembert

[۹] Le Père de Famille

[۱۰] Le Neveu de Rameau

[۱۱] Jacques le Fataliste

[۱۲] Catherine II (1729-1796)

[۱۳] Les Salons

[۱۴] Philippe d’Orléans

[۱۵] Étienne Jean Bouchu

[۱۶] Académie de Dijon

[۱۷] FORGES

[۱۸] Étienne Noël Damilaville

[۱۹]  François Marie Arouet، فرانسوا ماری آروئه (۱۶۹۴- ۱۷۷۸)، که بعدها نام ولتر (Voltaire) را بر خود نهاد، فیلسوف و نویسنده فرانسوی عصر روشن‌گری

[۲۰] VINGTIÉME

[۲۱] [مالیات] بیستم، خراجی بود که پیش از انقلاب کبیر فرانسه، به میزان ۵% از درآمد تمامی فرانسویان کسر می‌شد.

[۲۲] Alexandre Deleyre

[۲۳] Bordeaux

[۲۴] César Dumarsais

[۲۵] Le Philosophe

[۲۶] Paul-Henri Dietrich Thiry, Baron d’Holbach

[۲۷] Le Système de la nature

[۲۸] Louis, chevalier de Jaucourt

[۲۹] Charles-Georges Le Roi / Leroy

[۳۰] Lettres philosophiques sur l’intelligence et la perfectibilité des animaux avec quelques lettres sur l’homme

[۳۱] HOMME

[۳۲] INSTINCT

[۳۳] Paul-Jacques Malouin

[۳۴]College de France، که در گذشته عنوان کالج سلطنتی را به یدک می‌کشید، موسسه‌ای تحقیقاتی و آموزشی بزرگی است که در پاریس واقع است.

[۳۵] Jean-Jacques Rousseau

[۳۶] Dictionnaire de musique

[۳۷] ÉCONOMIE

[۳۸] le Contrat social

[۳۹] GENEVE

[۴۰] Gabriel-François Venel

[۴۱] Encyclopédie méthodique de la chimie

[۴۲] ÉLEGANCE

[۴۳] FAVORI

[۴۴] FLEURI (style)

[۴۵] GALANT

[۴۶] GLOIRE

[۴۷] IMAGINATION

[۴۸] HISTOIRE

[۴۹] GENS DE LETTRES