نگاه انسان­ شناسی به معماری وشهرسازی نیلوفر رادنژاد

گزارش سخنرانی در «نشست فرهنگ و معماری» در اصفهان

روز چهارشنبه ۸ خرداد ۱۳۹۲ ، در کتابخانه مرکزی اصفهان هفتمین نشست فرهنگ و معماری با سخنرانی ناصر فکوهی(دانشگاه تهران) مدیر «انسان شناسی و فرهنگ» تحت عنوان « نگاه انسان­شناسی به معماری و شهرسازی با تأکید بر موقعیت ایران» برگزار شد. در این سخنرانی که بر پایه نگاه کل­گرایی به معماری صورت گرفت، جایگاه فرهنگ در معماری و مسائل مربوط به آن مورد بحث واقع شد. خلاصه آن به شرح زیر است:

« تعاریف متعددی از فرهنگ وجود دارد. اما در رویکرد مورد نظر ما فرهنگ، یک پدیده ترکیبی است؛ بدین معنا که فرهنگ هیچ­گاه نمی­تواند یکدست و یکپارچه باشد. در قرن ۲۰ مطالعات زیادی در این زمینه انجام شد و نتایج آن نشان می­دهد که هیچگاه نمی­توان فرهنگ را امری واحد تلقی نمود؛ با این وجود بسیاری به خالص بودن و یکپارچگی آن اعتقاد دارند و این عقیده بسیار خطرناک است چراکه به سمت فقیرتر کردن آن فرهنگی پیش می­رود که خود را بی نیاز از سایر فرهنگ ها می شمارد. فرهنگ اصیل مفهومی کاملا بی­معناست؛ همانطور که در ایران نیز به عنوان کشوری که تنوع فرهنگی آن کم نظیر است، چندین فرهنگ مانند فرهنگ ترک، لر، کرد و… و البته در کنار آن هزاران شیوه معماری مطابق با فرهنگ و موقعیت جغرافیایی خود وجود دارد.

فرهنگ هم انتسابی و هم اکتسابی است. در گذشته فرهنگ را اکتسابی می­دانستند اما امروزه انتسابی بودن را نیز به آن نسبت می­دهند بدین معنا که هر فرد در بدو تولد، بخشی از فرهنگش به وی نسبت داده می­شود. برای مثال کسانیکه در نقطه­ای از کشور زندگی می­کنند که زبان خاصی یا نوع رابطه خاصی دارد، نوعی از فرهنگ انتسابی را دریافت کرده­اند. هرچند که آنها می­توانند روابط بومی، یا استفاده از زبان خاص خود را قطع کنند، اما این لزوما به نفع آنها نیست.

فرهنگ در فضا/ زمان معنی می­دهد. در گذشته تنها پدیده زمان مورد بررسی قرار می­گرفت اما امروزه واحد مورد بررسی فضا-زمان است که فرهنگ تنها در آن قابل بررسی است و خارج از آن مفهومی ندارد.

کار اصلی فرهنگ در سیستم اجتماعی « ایجاد هویت» است. بدین معنا که هر سیستم فرهنگی با سیستم فرهنگی دیگر دارای تفاوت­هایی است. برای مثال فرهنگ اصفهان، فرهنگ شیراز یا فرهنگ تهران نیست. البته باید توجه داشت که فرهنگ در یک بعد ایجاد تفاوت می­کند و «خود»ی می­سازد که در رابطه با دیگری تعریف می­شود، اما این خود دارای یک انسجام و انعطاف پذیری درونی است. بنابراین برای مثال فرهنگ اصفهان برای همه اصفهانی­ها یکسان نیست اما دارای ویژگی­های مشترکی بین تمامی اصفهانی­هاست. درک این نکته بسیار مهم است.

فرهنگ به دو صورت منتقل می­شود: بین نسلی و یا درون نسلی. بدین معنا که چه در سیستم­های کنش، چه در سیستم­های نمادین، چه از طریق آموزش رسمی و چه از طریق آموزش غیررسمی، فرهنگ یا بخشی از فرهنگ، خود را از گروهی به گروه دیگر منتقل می­کند. البته در اینجا بحث تعلق فرهنگی و تعلق هویتی نیز مطرح می­گردد. به عنوان مثال، هویت­های قوی­تر بهتر و بیشتر از هویت­های ضعیف­تر قدرت انتقال دارند. برای مثال اصفهان به دلیل تاریخی بودن، بالا بودن سیستم­های روانشناختی، بالا بودن سیستم­های انسان­شناختی و… دارای تعلق هویتی و انتقال فرهنگی بیشتر و امکان ایجاد تفاوت در آن با سایر فرهنگ­ها بالاتر است. در همه جای ایران اینطور نیست.

فرهنگ پدیده­ای بسیار پیچیده است که بدون درک آن نمی­توان به شناخت سیستم­های طبیعی یا تغییر سیستم­های طبیعی در داخل سیستم­های انسان­ساخت دست یافت. سیستم ­طبیعی در واقع خود طبیعت از جمله جنگل، دریا و … است و سیستم­های تغییر در طبیعت مانند معماری، سیستمی است که برای رسیدن به دموکراسیزاسیون گونه ای از تغییر در طبیعت را به کمک خود اجزای طبیعت ایجاد می­کند. در این بخش تاکید زیادی بر زمان و انقلاب­های فناوری وجود دارد؛ چراکه آنچه که فرهنگ را به صورتی بارز تعریف می­کنند، همین سیستم­های زمانی و فناوری هستند. انسان به این دلیل می­تواند نسبت به سایر موجودات موقعیت خود را در طبیعت تغییر دهد که اولا دارای یک ابزار با قابلیت ذاتی است که « زبان» نام دارد و به دو دسته کلامی و غیر کلامی تقسیم می­شود؛ از طرف دیگر انسان قابلیت ابزارسازی دارد و موجودی است که می­تواند سیستم­های اندامی خود را تکمیل کند و از طریق اضافه کردن ابزار به این سیستم­ها قابلیت­هایی را در خود ایجاد کند تا در طبیعت دخل و تصرف نماید. برای مثال دلیل اصلی معماری شدن طبیعت و تغییر طبیعت با کمک خود آن، وجود ساختارهای زبان­شناختی و ابزارسازی انسان است. هرچند که انسان از حد بسیار محدودی نمی­تواند جلوتر برود. این بخاطر محدود بودن ساختار زبانی است، چراکه انسان ابتدا باید بتواند از طریق ساختار زبانی تصور کند و سپس ابزارهایی بسازد تا به کمک آنها آنچه را تصورکرده است محقق سازد. بدون آنها چیزی به نام معماری نمی­تواند وجود داشته باشد. هر مرحله فناوری، سیستم معماری خودش را دارد به دلیل آنکه در سطح قوانین، در سطح معیشتی و… تغییر ایجاد کرده است و در نهایت این تغییرات منجر به ایجاد یک تغییر ساختاری شده است که همان سیستم معماری است.

نکته قابل توجه در مورد زبان این است که همه ما از زبان به عنوان ابزاری که برای صحبت کردن بکار می­رود یاد می­کنیم، درحالیکه عمر زبان حداکثر ۲۰۰ هزار سال است و عمر انسان ۴ میلیون سال. فسیل­های بدست آمده نیز نشان می­دهند که انسان­های ما قبل از ۲۰۰ هزار سال پیش توانایی تکلم نداشتند بنابراین آنها برای ارتباط با یکدیگر از سیستم­های غیرکلامی یا nonverbal communication استفاده می­کردند. امروزه نیز بسیاری اعتقاد دارندکه تنها ۲۰ درصد از ارتباطات با سیستم کلامی صورت می­گیرد و ۸۰ درصد آنها از طریق سیستم­های غیر کلامی مانند نگاه کردن، حرکت اندام­ها و … رخ می­دهد. انسان­ها بیشتر از آنکه زبانی باشند، حسی هستند. هیچ انسانی خارج از سیستم سنسوری یا حسی، قادر به درک خودش نمی­باشد. سیستم زبانی نسبت به سیستم حسی در درجه دوم قرار دارد و تأیید کننده آن است. این نکته ایست که معماران باید به آن بسیار توجه داشته باشند. یک بنا باید بتواند با کسانیکه در آن زندگی می­کنند، رابطه حسی برقرار کند. برای مثال خانه­های قدیمی در کاشان، کاملا با انسان رابطه حسی برقرار می­کند و انسان دقیقا احساس می­کند که در خانه قرار گرفته است. علت آن این است که معماری در آن دوره به این حد از توانایی رسیده است که بتواند فضا را به گونه­ای طراحی کند که با کاربر آن وارد رابطه­ای حسی گردد و به شکلی حس امنیت و آرامش و… را در وی القا نماید. در حالیکه امروز اکثر مردم در آپارتمان­هایی زندگی می­کنند که هیچگونه حس آرامش به انسان در آنها منتقل نمی شود. به دلیل آنکه این بناها تنها نام خانه را یدک می­کشند و نه تنها رابطه حسی برقرار نمی­کنند بلکه به حس­های انسان نیز ضربه وارد می­نمایند. برای مثال در تهران جایی وجود ندارد که سروصدایی نباشد و به همین دلیل انسان اجازه فکر کردن و تمرکز کردن و یا لحظه­ای با خود خلوت کردن را ندارد.

برای بررسی انقلاب­های فناورانه که بر فرهنگ بسیار تأثیرگذار هستند، ابتدا به تبیین نگاه انسان­شناسی می­پردازیم و سپس ارتباط این انقلاب­ها را با معماری بیان می­کنیم. به طور کلی انسان­شناسی در نگاه انسانی یک رشته استثنایی هست به این دلیل که انسان­شناسی به بررسی در کنار هم چهار بعد انسان می­پردازد. یکی از این ابعاد، بعد بیولوژیکی-حسی انسان است. براساس این بعد انسان یک موجود زنده است و بنابراین در مطالعه این پدیده باید به ارگانیسم بودن و تأثیرپذیری این موجود از سایر ارگانیسم­های زنده (سایر انسانها) توجه داشت. انسان موجودیست که دائما باید از طریق سیستم حسی یا سنسوری، خودش را بازسازی کند. انسان موجودیست که مدام باید ببیند، باید بشنود، باید بچشد، باید لمس کند و هرکدام از این حس­ها به صورت موقت یا دائم، جزئی یا کلی از بین برود، سایر سیستم­ها برای رفع نقص در نبود آن قوی­تر می­شوند؛ برای مثال یک فرد نابینا دارای حس لامسه بسیار قوی است. اما اگر کسی حس­هایش را از دست دهد بلافاصله دچار اختلال ذهنی می­شود و اختلال ذهنی سبب می­شود که قابلیت زبانی و قابلیت وجودش در جهان را از دست دهد. هرچند برخی از حس­ها مانند حس لامسه درک نمی­شود، اما این حس بسیار مهم و اساسی است. حس لامسه در معماری همانقدر اهمیت دارد که حس بینایی مهم است. ما در هر لحظه­ای باید بتوانیم خود را احساس کنیم. بسیاری بر این اعتقاد هستند که انسان وجود دارد چراکه می­تواند خود را حس کند. شاید در نگاه اول این حرف کاملا مسخره به نظر برسد اما زمانیکه قدرت لامسه خود را از دست بدهید، به اهمیت این مسئله پی خواهید برد. بنابراین انسان برای اینکه خود را بسازد باید خود را احساس کند، یا در نگاه خود و یا در نگاه دیگران. تغییر، در اجتماع معنی می­دهد چراکه تنهایی به معنای «عدم وجود» است. هر انسانی خود را از نگاه دیگران می­شناسد و این حسی است که یک بنا باید القا کند چه به لحاظ بویایی، چه بینایی، چه لامسه و…. .

پس باید رابطه­ای حسی بین کالبد یا بدن فردی و بدن اجتماعی و بدن کیهانی وجود داشته باشد. بدن فردی یک رابطه فضا- زمانیست مجموعه­ای از ریتم­ها و سیستم­ها مانند سیستم گردش خون و … که احساسِ بودن را به انسان القا می­کند. بدن اجتماعی یک رابطه فضا- زمانیست که در ارتباط با دیگران و یا براساس نقش اجتماعی حاصل می­گردد و بدن کیهانی یک رابطه فضا-زمانیست و مجموعه­ای از تولید و بازتولیدهای من در فضای بزرگتر و بالعکس. این سه نوع از time-space در صورتیکه از یکدیگر جدا شوند، اختلال ذهنی ایجاد می­گردد که می­تواند تا حد شیزوفرنی و جنون رشد یابد. کسی که نتواند بدن خود را بفهمد، نمی­تواند جامعه را درک کند و کسی که جامعه را نفهمد، بدن خود را نیز درک نخواهد کرد. همچنین جامعه­ای که بدن افراد را درک نکند، خود را نیز درک نخواهد کرد و در نهایت به سیستم­های گوناگون اختلال دست خواهد یافت و طبعا در نهایت به نابودی خواهد رسید.

درک این مهم که در طول تاریخ چه رویدادهایی رخ داده است نیز در فهم آنچه موضوع بحث است بسیار مؤثر خواهد بود. در طول تاریخ، جهان سه انقلاب­ فناوری به خود دیده است. انقلاب کشاورزی «نوسنگی» که مربوط به ۱۰ هزار سال قبل است. این انقلاب به انسان امکان می­دهد که تولید کشاورزی را که قبل از آن شکلی خودانگیخته داشت، به صورت یک سیستم ابداع کند. سکونت مفهومیست که با انقلاب کشاورزی بوجود می­آید و پس از آن مسکن شکل می­گیرد. فرمی که در انقلاب کشاورزی ایجاد می­شود، فرم روستا و زندگی یکجانشینی روستایی است که در آن انباشت سرمایه غذایی شکل می­گیرد. معماری روستایی براساس نوع زندگی، کاملا متفاوت با معماری شهری است. در روستا هیچ­کس تمایلی به بزرگ­تر کردن و یا تفکیک فضای درونی ندارد. چراکه سیستم تفکر روستایی مبتنی بر تفکیک فضای درونی نیست و ایجاد فضای اضافی را نیاز نمی­بیند. زیرا در روستا فضا بسیار زیاد است. در روستا معماری طبیعی به طور محدودی تبدیل به معماری انسان ساخت می­شود.

در حدود ۲۰۰ سال پیش، انقلاب صنعتی اتفاق افتاد. انقلاب صنعتی شکل معیشت را از پایه کشاورزی بر پایه تولید انبوه و صنعتی تغییر می­دهد و تیپ جدیدی از انباشت سرمایه را بوجود می­آورد که انباشت سرمایه پولی و مالی است. کسانیکه در شهر زندگی می­کنند، شروع به جمع­آوری اشیا و پول می­شوند و به همین دلیل نیاز به فضای بیشتر را احساس می­کنند. این امر باعث ایجاد نوعی از دوگانگی در آنها می­گردد چون از یک طرف در شهرهایی زندگی می­کنند که در آن تراکم اتفاق می­افتد و از طرف دیگر سیستم صنعتی سیستمی­است که دائما به تولید اشیا می­پردازد. بنابراین در شهر صنعتی از قرن ۱۹ به صورت پایدار چالشی بوجود می­آید که آن کمبود فضاست. انسان صنعتی همواره «جا» کم دارد به این دلیل که «چیز» زیاد دارد. جامعه صنعتی در نهایت به یک پوچی مطلق می­رسد چرا که انسان صنعتی مجموعه­ای از چیزهایی دارد که شاید هرگز از آنها استفاده نکند اما مفهوم زیاد بودن آنها را درک نمی­کند. مفهوم این زیاد بودن در جامعه صنعتی در دموکراتیزاسیون و امکان استفاده از هرچیز برای همه است. برای مثال دموکراتیزاسیون در استفاده همگان از اتومبیل به معنای دموکراتیزاسیون در سرطان خون است. سیستم شهر مدرن هم دقیقا به همین صورت است. این شهر آنقدر جذابیت برای همگان ایجاد می­کند که مردم دچار کمبود فضا می­شوند و در نهایت مانند شهر توکیو، داشتن ۲۰ مترمربع فضای خالی به معنای میلیونر بودن مالک است. در واقع واحد آنقدر کوچک می­شود که معنای خودش را از دست می­دهد و فضای درونی به نفع فضای بیرونی به کلی نابود می­شود. این طرح قطعا با مشکل روبرو می­شود، چرا که با نوعی از تضاد و دوگانگی روبرو می­شود. این مشکل از آن روست که انقلاب صنعتی قصد جنگیدن با طبیعت دارد اما نمی­داند که جنگیدن با طبیعت مثل جنگیدن با اقیانوس است. عمر انسان حداکثر ۴میلیون سال است و عمر طبیعت چند میلیارد سال و بنابراین قدرت طبیعت بسیار بیشتر است اما انسان خود را قوی­تر می­پندارد و به همین دلیل است که در جنگ شکست خورده و دچار پوچی می­شود.

آخرین انقلاب، انقلاب اطلاعاتی است که نوع انباشت در آن انباشت «داده» است که باید پردازش شود. بنابراین رقابت اصلی امروز بر سر دو مسئله است: اولا، چه کسی بیشترین داده را دارد؟ و ثانیا چه کسی بهتر می­تواند داده­ها را پردازش نمیاد؟ زمانی که به این صورت بیندشیم، می­بینیم که تمام روابط در حال تغییر است. شهر جدید نه در دنیای فیزیکی بلکه در دنیایی از لینک­ها و فضای مجازی بوجود می­آید. این شهر جایی برای خودش تعیین نمی­کند. در این مفهوم، «جا» از بین می­رود نه به دلیل اینکه «جا» وجود ندارد، بلکه به این دلیل که «جا» دیگر قطعیتی ندارد. بنابراین معماری جدید باید بتواند این موقعیت را که یک موقعیت استثنایی است به زبان ساخت و کالبد تبدیل کند.

در نهایت معماری جدیدی که امروز با آن سروکار داریم، معماری است که باید همه دوره های پیشین رو در نظر بگیرد. برای مثال باید رابطه شهر و معماری با طبیعت بازگردد چراکه گسست از طبیعت که شهر مدرن در پی آن بود با شکست مطلق مواجه شد. امروزه معماری سبز یا آلترناتیو از نگاه انسان­شناسان به عنوان یک مسکن و نه البته درمان قطعی برای شهرهای ما مناسب است، چرا که معماری سبز نمی­تواند به عنوان تنها راه در کنار هم نگهداشتن افراد به صورت مسلمت­آمیز در یک مجتمع تلقی گردد.

نکته دیگری که معماری امروز باید به آن توجه کند تغییر رابطه با زمین است. سیستم­های جدید در حال تغییر رابطه با زمین هستند. سیستم­های صنعتی کاملا به زمین وصل بودند اما سیستم­های پسا صنعتی الزاما وابسته به زمین نیستند. امروز بسیاری افراد با محل کار خود چندین کیلومتر فاصله دارند اما این فاصله از طریق سیستم مجازی حذف می­شود. شخصی که در لندن برای مشکل یخچالش با دفتر نمایندگی تماس می­گیرد و به اپراتوری در هند وصل می­شود، نمونه­ای بارز از طریق در سبک زندگی افراد است. سبک زندگی دچار دگرگونی شده است زیرا اکثر افراد به سمت زندگی ساکن پیش می­روند و آنچه که حرکت دارد، چیزیست که در صفحات وب دیده می­شود. این امر منجر به افزایش فردیت می­شود که دارای تبعات زیادی است و مهترین آن در فضای خانگی وارد شده است. چرا که افراد دیگر ملزم به جمع شدن در کنار یکدیگر نیستند. هرکس در گوشه­ای می­نشیند و کار خودش را انجام می­دهد. فضا معنای خودش را از دست می­دهد و زمانیکه فضا و حس­ها و روابط حسی از بین برود افراد دیگر دلیلی برای در کنار هم بودن ندارند.

بنابراین معماری باید به این مشکلات از زبان خودش پاسخ دهد. اما معماری ایران متاسفانه معماری است که خودش را متوجه نوعی از تفکر در فضا کرده است کاملا به فرم اهمیت می­دهد. طرح­هایی با فرم­های عجیب و غریب که تنها بتواند خود را مطرح کنند و جایزه بگیرند اما لزوما قابل اجرا نیستند. چراکه این طرح­ها با هیچ سیستم کاربردی انطباق ندارند.

دنیای آینده معماری دنیایی است که باید در آن اولا حس های پنجگانه بتوانند بیشترین رابطه را با انسان برقرار کره و به او در آن واحد هویتی محلی و جهانی بدهند؛ ثانیا در آن حافظه تاریخی نه لزوما در مفهوم سرزمینیت بازسازی شود و ثالثا رابطه ای منطقی میان بدن فردی، بدن اجتماعی و بدن جهانی برقرار گردد. ما در ایران میراثی بزرگ برای پایه ریزی نظری چنین معماری داریم اما کمتر بدان توجه کرده و در جاهایی به دنیال راه حل می گردیم که کمتر ممکن است به چیزی دست بیابیم.

این مطلب در چارچوب همکاری مشترک میان انسان شناسی و فرهنگ و روزنامه بهار به انتشار می رسد.