مقدمه
نرخ سریع توسعه شهرها باعث ایجاد تغییراتی گسترده در الگوی کاربری اراضی شهرها شده است. در ایران به‌عنوان یک کشور درحال توسعه نرخ رشد بسیار زیاد بوده و به دنبال آن تغییرات گسترده‌ای در زمینه تغییرات اراضی رخ داده است. “کاربری” عبارت است از نوع استفاده از مِلک که با توجه به طرح تفصیلی شهرها و طرح هادی روستاها و براساس چگونگی استفاده از آن و فعالیت‌های مربوط، توسط مراجع ذی صلاح مشخص می‌شود.(ویکی پدیا) تغییر کاربری اراضی یکی از مهم ترین موضوعات ملکی است. هر ملکی دارای کاربری مشخصی است. کاربری‌ها هم انواع مختلف دارند. از میان انواع کاربری املاک، کاربری مسکونی، کاربری تجاری و کاربری کشاورزی مهم ترین و پرکاربردترین‌ها هستند.
نوشته‌های مرتبط
یافته‌ها
محله در شهرهای ایرانی، بخشی مهم از ساختار شهرنشینی و اجتماعی را در تاریخ دربرمی‌گرفته است. بر اساس بخش‌بندی شهر به محلههای گوناگون، یک فرهنگ ویژه در این ساختارها پدید می‌آمد که دو پیوند دوسویه با مردم و ساکنان محله‌ها بود؛ هم مردم بر محله تاثیر می‌گذاردند هم ساختار محله‌ای زندگی آنان را متاثر می‌ساخت. خود محله‌ها نیز به بخش‌هایی کوچک‌تر تقسیم می‌شدند. تهران به عنوان پایتخت دویست ساله ایران، در دو سده گذشته از ساختاری ویژه برخوردار بوده است. بخش‌بندی شهر به چند محله بزرگ و تقسیمات کوچک‌تر درون محله‌ها موجب می‌شد هریک از آنها هویت و کارکردی داشته باشند که مجموع آنها هویت کلانِ شهر را شکل می‌داد. (فرهنگ امروز) در ساختار محله‌ها در قالب شهرسازی گذشته ایران، فضاهای عمومی متعددی اعم از مساجد، میدان‌ها، گذرها، زورخانه‌ها و … در نظر گرفته می‌شد و همین امر قابلیت ویژهای را برای شکل‌گیری اجتماعات و تعلقات محله‌ای فراهم می‌کرد. ساختن کوچه‌های باریک و کج و پیچ و خم‌دار در قدیم بدون علت نبود و سبب می‌شد که آسان‌تر از آن نگهداری شود.هویت فردی و مکانی افراد نیز در گذشته، در همان محلههای قدیمی و گذرها، پاتوق‌ها و میدان‌گاهی‌های درون محله‌ها ساخته و پرداخته می‌شد. با گسترش روند شهرنشینی شاهد تضعیف جایگاه محله‌ها هستیم به‌طوری‌که این امر در سبک زندگی امروز خانواده‌ها و افراد در شهرهای مختلف تأثیر خود را گذاشته است. هویت مکان در اثر تجربه مستقیم محیط فیزیکی رشد می‌یابد، بنابراین بازتابی از وجوه اجتماعی و فرهنگی مکان است. درعین حال در غنای شخصیت فردی نقش محوری دارد. برای هر کس پیوند و آگاهی عمیق نسبت به مکان‌هایی که در آن تولد یافته رشد کرده یا هم اکنون در حال زندگی و تردد هست؛ وجود دارد. این پیوند منبع اصلی هویت و امنیت فردی و جمعی است.(قاسمی،۷۳) هویت مکان به نحوی به عناصر سه گانه محیط فیزیکی، فعالیت و معنا برمی گردد. یک فضای زنده در محله زمانی هویت خاص خود را دارا است که از نظر کالبدی ابعاد، محصوریت مناسب داشته، کانون فعالیت‌های جمعی ساکنان و محل استقرار کاربری‌های مورد نیاز آنها باشد و ساکنان معنایی برای آن قائل باشند. هویت مکانی نیز در واقع تداوم هویت مکان و تبدیل شدن آن از امری بیرونی به مسأله ای درونی است.
با گسترش جمعیت و نیازهای متنوع جامعه، تغییرات در استفاده از فضاهای شهری ضروری شده است و به علت افزایش مشارکت در ساخت در شهر تهران، مالکان و سازندگان برای دریافت امتیازات و امکانات بیشتر بر روی ملک خود، در تلاش برای تغییر پهنه کاربری ملک خود هستند. تغییرات کاربری اراضی شهری؛ مقوله ای اقتصادی فضایی است. تغییر در نوع کاربری‌ها و گرایش‌های جامعه به مداخله در فضا، بازتاب دهنده ساختار اقتصاد فضا در شهرهاست. در بررسی علل تغییر کاربری اراضی شهرها بیشترین سهم متعلق به عوامل اقتصادی و قانونی است که به موضوع عدم وجود منابع پایدار درآمدی در شهرداری‌ها و فقدان عوامل قوی ضمانت اجرایی در قوانین و مقررات شهرسازی مرتبط است. در برخی محلههای شهر تهران، بافتهای فرسوده به چشم می‌خورد که به علت مشکلاتی از قبیل بافت قدیمی و فرسوده، پایین بودن مساحت زیربنای مساکن، ازدحام بیش از حد جمعیت و…افراد دست به تغییر کاربری اراضی خود میزنند که دراین حالت نه تنها شامل تغییر کاربری ساختمان مسکونی باشد بلکه ممکن است تبدیل ساختمان‌های مسکونی به تجاری، فضاهای صنعتی به فضاهای تفریحی و سبز، ساختن خانه‌های ویلایی در ملکی با کاربری زراعی و بهره‌برداری تجاری در زمین‌های کشاورزی و یا حتی تغییر کاربری موقعیت جغرافیایی بین شهرها و روستاها باشد.
محلههای شهری با توجه به خاطرات فردی و جمعی در ذهن شهروندان جایگاه ویژهای دارند. تغییر کاربری اراضی می‌تواند ابعاد هویتی مکان و فضای شهری را به شدت متاثر از خود کند و سبب ارتقای یا تنزل جایگاه آن شود. فضاهای شهری که درمحله‌ها وجود دارند، نظیر خیابانها، میادین، بازارها و فضاهای باز از جمله مهمترین فضاها در بازتاب فرهنگ آن محله و تأمین اجزاء و عناصر هویت آن هستند. این فضاها عرصه‌هایی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگیِ مردمان محله فراهم می‌آورند و می‌توان هویت مکانی برای آنها قائل شد. ولی با ادامه روند رو به افزایش تغییر کاربری‌ها که در بسیاری محله‌ها غیر قانونی و در برخی دیگر به دلیل نبود قانون صریح و سوء استفاده افراد سودجو انجام می‌شود ؛ شهر تهران با تبعاتی از قبیل سرازیرشدن سرمایه‌ها به مناطق شمالی شهر، طبقاتی شدن جامعه و تشدید اختلاف قیمت زمین در مناطق شمالی با سایر مناطق هم چنین مخدوش شدن هویت مکانی محله‌ها و کاهش حسن تعلق افراد ساکن مواجه خواهد شد.
نتیجه‌گیری
سرعت گسترش کلان شهر تهران موجب تغییرات سریعی در الگوی کاربری زمین این شهر شده است. تغییرکاربری موجب ناپایداری بیشتر این شهر می‌شود، این امر ناشی از ارزش‌افزوده تغییرکاربری در فضاهای شهری می‌باشد. ادامه روند گسترش کاربری‌های شهری پراکنده، موجب بروز مشکلاتی مانند؛ کاهش فضای سبز، افت کیفیت محیط زیست، تغییرات پوشش گیاهی منطقه و نادیده گرفتن توان اکولوژیکی منطقه و افزایش مشکلات اجتماعی، اقتصادی محله‌ها در تهران شده است. تا جایی که حتی به هویت مکانی نیز خدشه وارد کرده و باعث کمرنگ شدن در مواقعی از بین رفتن این نوع هویت در برخی از فضاهای این محله‌ها شده است.
منابع
- قاسمی، مروارید؛ اهل کجا هستیم هویت بخشی به بافتهای مسکونی، نشر روزنه ۱۳۸۹ ؛ تهران
- https://www.farhangemrooz.com/news سایه یک گذر/ساختار و کارکرد فرهنگی- اجتماعی محله‌ها در تاریخ معاصر ایران