شماره ۲۵ فصلنامه رسانه-فرهنگ: «انسان‌شناسی و فرهنگ»، نهادی ماندگار در حوزه عمومی علم در ایران
انسان‌شناسی و فرهنگ به مثابه یک نهاد دانشگاهی، بیش از دو دهه است که در فضای علمی و فرهنگی کشور ما حضور دارد. این مجموعه که فعالیتش با همت دکتر ناصر فکوهی با همکاری برخی از دانشجویانش آغاز شد، به تدریج از یک وبگاه برای انتشار مطالب ناصر فکوهی به بستری برای فعالیت‌های حوزه عمومی علم و نشر آثار دانشجویان و استادان علوم انسانی در قالب تألیف و ترجمه بدل شد. به همین سبب در طی این دو دهه فعالیت نه تنها این نهاد اولیه بسط یافت و حوزه‌های فعالیتش بیشتر شد، بلکه دانشجویان و استادان بسیاری نیز به آن پیوستند و از این وبگاه برای نشر یا بازنشر آثارشان استفاده کردند. اهمیت این وبگاه به تدریج به حدی گسترش یافت که به یک منبع مهم در فضای علمی کشور بدل شد. انسان‌شناسی و فرهنگ، در ساختاری دوگانه شکل گرفت و فعالیت هایش را توسعه بخشید. این ساختار دولایه، متشکل از یک لایه هسته مرکزی اعضای فعال و عاملان اجرایی برنامه‌ها و لایه دوم هم متشکل از شبکه‌ای از نویسندگان منظم و نامنظم در این وبگاه بود. هرچند در این میان لایه‌های میانی‌ای متشکل از استادان بزرگ به عنوان مشاوران عالی و … نیز حضور داشتند، اما منطق اصلی کارهای این سایت، از طریق برنامه‌ها و فعالیت‌های هسته مرکزی و با حمایت و مشورت مشاوران عالی و درنهایت از طریق همراهی و مشارکت شبکه نویسندگان و مخاطبان این وبگاه شکل گرفت. به تدریج فعالیت‌های این نهاد، از تولید و نشر محتوای علمی، به برگزاری نشست‌های علمی، کارگاه‌های علمی، و… توسعه یافت. نکته اصلی که در ایده‌های ناصر فکوهی به عنوان مدیر اصلی این نهاد وجود داشت، و عملا توسط شورای مرکزی نیز پذیرفته و همراهی می‌شد، داوطلبانه بودن فعالیت‌ها و دموکراتیک بودن هرگونه حضوری است. به همین دلیل سلسله‌مراتب رسمی علمی، مبنای اجازه فعالیت و نشر مطالب نبود، بلکه از دانشجویان سال اول تا استادان بسیار برجسته در این وبگاه مطالب خود را منتشر می‌کردند و همین منطق زمینه اصلی‌ای بود که به تدریج از این نسل جدید نویسندگان در سایت، مولفان و مترجمانی تربیت شده و وارد فضای علمی و نشر کشور بشوند.
به نظر می‌رسد که این نهاد با همه اوج و فرودهایی که در فعالیت‌هایش داشته، به دلایلی توانسته یک الگوی موفق در فعالیت‌های جمعی و نهادی در حوزه عمومی علم و فرهنگ کشور ما باشد. به‌طور سنتی محافل فرهنگی و علمی بسیاری در کشور ما وجود داشته اند و مهم‌تر از همه آنکه این محافل حول فعالیت‌های یک یا چند شخصیت مرکزی و بر مبنای الگوی یک گروه یا حلقه به هم پیوسته از افراد شکل می‌گرفتند به همین سبب با حذف این گروه، این حلقه نیز به حاشیه و می‌رفت و گاه برای همیشه حذف می‌شد.
نوشته‌های مرتبط
منطق بنیادی انسان‌شناسی و فرهنگ، هرچند از دل یک گروه کوچک از افراد (دکتر ناصر فکوهی و شاگردان نزدیکش) شکل گرفت، اما در این منطق محصور نماند و به تدریج به یک اجتماع علمی مبتنی بر منطق شبکه تبدیل شد. منطق شبکه‌ای این اجتماع علمی آن بود که لزوما همه اعضا همدیگر را شخصا و چهره به چهره نمی‌شناختند، اما بواسطه عضویت در یک گروه بزرگ انسان‌شناسی و فرهنگ با میزان‌های مختلفی از پیوستگی و فعالیت به این گروه (از مخاطب عام بودن تا نویسنده و مترجم بودن وتا همکاری در کارهای فنی و اجرایی و…) در یک اجتماع علمی نسبتابزرگ شکل گرفتند. تقریبا هیچکدام از انجمن‌های علمی علوم انسانی کشور نتوانستند در چنین سازوکاری از همکاری و همبستگی شبکه میان اعضای خودشان این میزان از فعالیت‌های بلند مدت را ایجاد کرده و تداوم بدهند. به همین سبب حضور در انسان‌شناسی و فرهنگ، به بخشی از هویت علمی صدها استاد و دانشجوی کشور بدل شد و برای عده‌ای هم بخشی از هویت اجتماعی و فعالیت‌های مدنی و کنشگری علمی در عرصه عمومی را شکل می‌داد.
به همین سبب انسان‌شناسی و فرهنگ، بیانگر تحولی کلیدی در صورت بندی‌های اجتماعات علمی از حلقه‌های افراد نزدیک به هم (مبتنی بر روابط چهره به چهره) به الگوی شبکه‌ای (مجموعه از افراد وابسته به نهاد انسان‌شناسی و فرهنگ و بدون لزوما روابط چهره به چهره) یا الگوی دولایه‌ای از یک هسته یا گروه در معنای دقیق جامعه شناختی آن و یک شبکه از افراد همسو و هم هویت در معنای شبکه‌ای و در منطق جامعوی آن بود. به همین سبب انسان‌شناسی و فرهنگ با هوشمندی توانست بر بسترها و فرصت‌های ناشی از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی اینترنت، به شیوه‌های جدید سازماندهی تشکیلات علمی و دانشگاهی دست پیدا کند و این کار مهم حاصل فعالیت دکتر ناصر فکوهی با همراهی مجموعه‌ای از دانشجویان نزدیک ایشان بود. ضمن آنکه انسان‌شناسی فرهنگ برای اینکه بتواند شبکه‌ای وسیع و پویا از علاقه مندان به علوم انسانی از دانشجو تا استادان برجسته را داشته باشد، از قبیله گرایی‌های علمی در کشور فراتر رفت و توانست با رویکردهای میان رشته‌ای به مسله علم و دانشگاه، شبکه‌ای افراد دانشجو متخصص از همه رشته‌های علوم انسانی و هنر را دور هم گردآورد. به همین سبب در تداوم فعالیت‌های انسان‌شناسی و فرهنگ در قالب نشست‌ها و گفتگوهای فرهنگی، شاهد حضور همه متخصصان از علوم انسانی گرفته تا هنر و از مستندسازان گرفته تا باستانشناسان و … بودیم. به عبارت دیگر انسان‌شناسی و فرهنگ به مثابه یک نهاد اجتماعی ترکیبی از هویت‌های گروهی و شبکه را حول خودش ایجاد کرد و مهمر از همه آنکه از همه مرزبندی‌های افقی (میان رشته‌ها یا حتی میان فضای دانشگاه و بیرون دانشگاه)و مرزبندی‌های عمودی و منزلتی (دانشجو/استاد/…) فراتر عمل کرد و همین خصیصه سبب شد انسان‌شناسی و فرهنگ در درکی وسیع از انسان، به تدریج شبکه گسترده از علاقه‌مندان به مطالعه انسان از چشم اندازهای مختلف را شکل بدهد.
یک نتیجه مهم از فعالیت‌های انسان‌شناسی و فرهنگ که در ایران پیشتر صرفاً از طریق مجلات عمومی فرهنگی امکان‌پذیر بود، شکل دهی به فضای عمومی یا حوزه عمومی علمی در کشور بود. در طی تاریخ مدرن ایران، مجلات بخشی کلیدی از این حوزه عمومی را فراهم می‌کردند تا استادان و محققان مختلف بتوانند مسایل کلیدی جامعه یا علم را مطرح کنند. این مجلات که در دوره خودشان بسیار هم موثر و باارزش بودند و هستند، علی رغم نقش کلیدی که در حوزه عمومی علم داشتند، محدودیت‌های خاص خودشان را هم داشتند، از یکسو به شدت نخبه‌گرایانه بودند و اصولا افرادی با موقعیت و منذلت علمی بالا حق حضور (به عنوان مولف یا مترجم) داشتند و مخاطبان هم معمولا اقشار محدودی بودند. هرچند بعدها روزنامه‌ها بخشی از این کارکرد را بر عهده گرفتند اما به غیر از صفحه اندیشه که آن هم برای حضور یک مولف محدودیت‌های بسیار داشت، نمی‌توان اثر جدی از حوزه عمومی علم را در آنها دید. حوزه عمومی علم، جایی که افراد بتوانند آزادانه و نسبتا برابر در آن حضور داشته باشند، پیشتر در محدوده مجلات، انجمن‌های علمی و صفحه اندیشه روزنامه‌ها و برخی محافل علمی محدود شده بود و به همین سبب مهمترین شاخص جریان‌ها و شبکه‌ها و اجتماعات علمی مهم، در ایران، مجله‌ها بودند اما از دهه هشتاد و با توسعه زیرساخت‌های شبکه‌های مجازی در ایران بود که انسان‌شناسی و فرهنگ توانست الگوی توسعه اجتماعات علمی و حوزه عمومی علم از فضاهای محدود به بستر شبکه‌های گسترده مبتنی بر منطق میان رشته‌ای و عضویت دموکراتیک، گسترش دهد. هرچند بعدها بواسطه برخی مسایل انسان‌شناسی و فرهنگ هم مجبور شد معیارهای حداقلی‌ای برای عضویت فراهم کند، اما این معیارها نه برای ایجاد سلسله مراتب که برای تضمین اعتبار مالکیت معنوی و مادی نوشته‌ها بود. در طی بیش از دو دهه فعالیت‌های این مجموعه، تامین مالی این مجموعه بر عهده اعضا و همیاران مالی آن بود. هرچند در موارد بسیار محدودی برخی نهادهای دانشگاهی حمایت‌های مختصری از این نهاد (از طریق تامین فضای برگزاری نشست یا تامین درصد اندکی از هزینه برگزاری نشست‌ها) داشته اند، اما در کل استقلال مالی این نهاد و غیرانتقاعی بودن آن یک خصیصه مهم برای تداوم آن بود. آنچه که در این نهاد از همان روزهای اول تا کنون شکل گرفته، مبتنی بر فعالیت هایی در راستای خیر عمومی بوده و هست. به همین سبب باید آن را یک نهاد مدنی غیرانتقاعی دانست که توانسته است به سهم خودش به جامعه علمی و فرهنگی کشور خدمت کند.
در همین منطق بود که انسان‌شناسی و فرهنگ توانست شبکه عظیمی از فعالیت‌ها را به صورت سایت، کانالهای شبکه‌های اجتماعی مانند اینستا و تلگرام و…، نشست‌های مجازی و حضوری، نشر مجله و ویژه نامه، انتشارات، و… شکل بدهد. هرچند انسان‌شناسی و فرهنگ فعالیت‌های خودش را در بستر فضای اجتماعی وفرهنگی دوم خرداد، یعنی در بستری که امید اجتماعی و مشارکت اجماعی بالا بود و عللاقه جامعه به علوم انسانی مدرن به شدت افزایش یافته بود، شروع شد، اما توانست به همه سختی‌ها و بحران هایی که داشت، در دهه نود شمسی و سالهای آغازین قرن جدید شمسی، در میانه‌ای از فضای یاس و ناامیدی که بر فکر و فرهنگ این جامعه بواسطه عملکردهای نهادسیاست ایجاد شده، باز هم به فعالیت ادامه بدهد، چرا که قاعده بنیادین این مجموعه آن است که انجام یک کار کوچک فرهنگی قطعا بهتر از دست بر روی دست گذاشتن و منتظر آینده بودن است و به عبارتی انسان‌شناسی و فرهنگ، عملاً شبکه‌ای از افراد را حول هم گرد آورده که معتقدند آینده را باید ساخت و در میانه بحران‌ها این رسالت فعالیت‌های فرهنگی، هرچه بیشتر ضرورت پیدا می‌کنند.
به همین سبب حتی اگر روزگاری باشد که انسان‌شناسی وفرهنگ، در همه اشکال خودش، حضور نداشته باشد، قطعا این نهاد اثر خودش را بر جامعه و فرهنگ ایران در ربع آخر قرن چهاردم شمسی گذاشته است و همه اینها به واسطه همت بلند افرادی چون ناصر فکوهی و همه اعضای حلقه نزدیکش از کسانی که دهه هشتاد و نود بار اصلی این مجموعه را بر دوش داشتند تا کسانی که امروزه هم به عنوان نسل جدیدی از همراهان به تداوم راه این نهاد کمک می‌کنند، رخ داده است و باید قدردان فعالیت‌های اعضای این نهاد بود.
این شماره از مجلۀ رسانه فرهنگ را می‌توانید از طریق وبگاه آن دریافت کنید:
اینستاگرام رسانه فرهنگ:
کانال تلگرام رسانه فرهنگ: