چکیدۀ سخن
آرامستان‌ها از ادوار آغازین اسلام به‌مثابۀ عاملی مهم در نظر مسلمانان جلوه کرده‌اند. امروزه نیز آرامستان‌ها برای جامعۀ مسلمان از اهمیت والایی برخوردارند و ورود به آنها مستلزم ادای آدابی است. در این میان بقاع متبرکه نزد مسلمانان از اهمیت دوچندانی برخوردارند و سالیانه تعداد کثیری از مسلمانان به منظور زیارت بقاع متبرکه به سراسر جهان سفر می‌کنند. این شکل از سفر در ادبیات گردشگری جایگاه ویژهای دارد و تحت عنوان «گردشگری آرامستان‌ها» شناخته می‌شود. در این خصوص استان قم با دارا بودن بقاع متبرکۀ بسیار و تاریخی از اهمیت و ظرفیت به سزایی در راستای توسعۀ گردشگری آرامستان‌ها برخوردار است. سیاستگذاری صحیح در خصوص توسعۀ این قسم از گردشگری، میتواند ضمن برخوردار کردن جامعۀ محلّی از موهبت ورود گردشگران، پاسخگوی مطالبات گردشگران با انگیزۀ بازدید و زیارت بقاع متبرکه باشد. بدین ترتیب در نوشتار پیش رو ضمن مرور برخی از بقاع متبرکه و آرامستان‌های حائز اهمیت استان به واسطۀ روش کتابخانه‌ای، به بیان الزامات سیاستگذاری توسعۀ پایدار گردشگری آرامستان‌ها در این استان پرداخته شده است.
نوشتههای مرتبط
کلیات گردشگری آرامستان
گردشگری در آرامستان‌ها یکی از اشکال قدیمی گردشگری است که بنا بر مکان مورد بازدید و انگیزۀ گردشگران میتواند ذیل مقولات کلّی گردشگری فرهنگی[۱] یا گردشگری مذهبی[۲] گنجانده شود. در ادبیات گردشگری، گردشگری آرامستان‌ها گاه شکلی از گردشگری تلخ، گاه شکلی از گردشگری حزن و ملال، گاه معادل گردشگری شجره‌نامه و گاه شاخه‌ای فرعی از گردشگری جنگ معرفی شده است. این مساله میتواند به عوامل متعددی چون انگیزۀ گردشگران و بازدیدکنندگان از بازدید و ماهیت آرامستان‌ها بازگردد. آرامستان‌ها علاوه بر آن که بخشی از بافت شهری مهم در شهرسازی ایرانی-اسلامی‌اند، در مواردی به لحاظ فرهنگی و مذهبی دارای اهمیتی انکارناپذیرند (وحیدزادگان، ۱۳۹۱: ۲۸). به زعم فیضی و رزاقی اصل(۱۳۸۸) آرامستان‌ها یکی از پایدارترین عناصر شهری به شمار می‌روند. تا حدی که می‌توان آنها را به سبب ایفای نقشی مؤثر و پایدار و جوامع پیشین و جامعۀ امروزی، در دستۀ مناظر اصیل تداوم یافته به شمار آورد (فیضی و رزاقی اصل، ۱۳۸۸: ۲۳). نکتۀ شایان توجه آن است که آرامستان‌ها دارای ابعاد متعددی‌‍‌‌اند که با سرمایه‌گذاری بر هر یک می‌توان در جذب گردشگران متعدد اقدام نمود. دورانت (۱۳۷۲) در راستای اهمیت آرامستان‌ها در بعد معماری بیان می‌کند: «آرامستان تجلّی معمارانۀ نگرش آدمیان به مرگ است. بقاع مترکه از جمله مواردی‌اند که در ابعاد گوناگون به لحاظ مذهبی، اعتقادی، دینی و فرهنگی از جایگاه حائز اهمیتی برخوردارند. برای افرادی که به آرامستان‌ها قدم می‌گذارند، آرامستان‌ها و متعلقات آنها چون سنگ مقابر، اشعار و نوشتههای روی مقابر، فضا و معماری جلوهای از جهانبینی مردمان آن عصر، نگرش به مرگ و حیات پس از زندگی و نشانه‌هایی از فرهنگ، تمدن و تاریخ است. آرامستان‌ها برای بسیاری از افراد فضایی هویت‌بخش است که حس تعلق به درگذشتگان یا تعلق جهان باقی را زنده می‌کند. از این رو برخی فضای آرامستان‌ها را فضایی معنوی و درخور احترام تلقی می‌کنند. ضمن آن که در بر اساس آموزه‌های دینی بازدید از آرامستان‌ها به اتخاذ جهانبینی صحیحی در انسان‌ها منجر می‌شود و مستلزم رعایت آداب خاصی نیز است. همچنان که روایات بسیاری در فروغ کافی در باب زیاره القبور وجود دارد. از بعد دیگر آرامستان‌ها خاصه آرامستان‌های تاریخی را می‌توان برانگیزانندۀ احساسات دانست.
به جهت اهمیت آرامستان‌ها و زیارت اهل قبور در آموزه‌های دین مبین اسلام، سالیانه گردشگران زیادی به منظور زیارت اهل قبور و بقاع متبرکه و همچنین استعانت از ارواح پاک انان به بقاع متبرکه سفر می‌کنند و طیف وسیعی از گردشگران مذهبی را تشکیل می‌دهند. استان قم، به موجب وجود بقاع متبرکه متعدد و آرامستان‌های تاریخی، ظرفیت بسیاری را به منظور جذب این قسم از گردشگران دارا است. آرامستان شیخان، مرقد ابن بابویه، بقعه چهار امامزاده و… از جمله این ظرفیت‌ها هستند که در ادامه به شرح مختصری از آنها پرداخته می‌شود. دارا بودن چنین ظرفیتی به خودی خود نمی‌تواند موجبات توسعۀ گردشگری آرامستان در استان قم را به همراه داشته باشد. تحقق توسعۀ این قسم از گردشگری، در نخستین گام در گروی سیاستگذاری اصولی و صحیح است. بدین ترتیب در نوشتار پیش رو تلاش می‌شود ضمن معرفی برخی جاذبه‌های استان قم در خصوص گردشگری آرامستان‌ها، به الزامات سیاستگذاری در این خصوص پرداخته شود.
مرور برخی آرامستان‌ها و مقابر حائز اهمیت استان قم
آرامستان شیخان: این آرامستان با قدمتی بیش از هزار سال، به عنوان دومین آرامستان تاریخی جهان اسلام شناخته می‌شود که ریشه‌های تاریخی آن به عصر امامان معصوم باز می‌گردد. بیش از ۶۰۰ تن از علماء و بزرگان ازجمله میرزای قمی (میرزا ابوالقاسم جیلانی)[۳]، زکریا بن آدم اشعری قمی[۴]، زکریا بن ادریس قمی[۵]، میرزا جواد ملکی تبریزی[۶]، محمدحسین تونی[۷] در این آرامستان مدفون‌اند. این آرامستان نزد برخی از علماء دارای قداست است.
مرقد ابن بابویه: ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، فقیه روشن ضمیر و محدث گرانقدر قم در نیمۀ دوم قرن سوم و آوان قرن چهارم هجری قمری می‌زیست. الشرایع، رسالۀ الاخوان، النوادر، مناسک الحج، قرب الاسناد، التسلیم، المواریث و الطب از جمله اثار درخشان این عالم گرانقدرند. گفتنی است لقب «ابن بابویه » غالباً به فرزند وی ابوجعفر محمد (شیخ صدوق متوفی ۳۸۱ ق) گفته می‌شود. مقبرۀ ایشان هم اکنون در شرق خیابان ارم در مقابل مقابر الشیوخ (شیخان) واقع شده و داراى قبه، بقعه، ایوان و صحنى مشتمل بر سه حجره است.
بقعۀ چهار امامزاده: بقعۀ «چهار امامزاده» مدفن مبارک چهار تن از نوادگان امام زین العابدین«علیه‌السلام» است. مدفونین بنا بر اطلاعات کتیبه‌ای که در آن محل نصب است، شاهزاده حسن، شاهزاده حسین، شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از اولاد امام زین العابدین «علیه السلام» در این مکان مدفون‌اند. تاریخ ساخت بنا را مربوط به دورۀ ایلخانی دانسته‌اند. گفتنی است طرح، شکل پوشش، فن ساخت گنبد و مصالح متفاوت به کار رفته در این مقبره، در مقایسه با دیگر مقابر برجی استان مقدس قم، تعلق بنا به قرن هشتم یا نهم را تصدیق می‌کند.
آرامگاه کربلایی کاظم ساروقی: آرامگاه این شخصیت گرانقدر در قبرستان نو و نزدیکی حرم مطهر حضرت فاطمۀ معصومه(س) قرار دارد. گفته می‌شود کربلایی کاظم ساروقی (۱۲۶۱-۱۳۳۹) از افراد بدون سوادی بوده است که به اذن حق تعالی و به یکباره توانایی حفظ کل قرآن کریم را پیدا کرده بود. هم اکنون مرقد پر برکت این حافظ گرانمایه مقصد زیارتی بسیاری از افراد است.
مقابر متبرک صحن امام رضا(ع) در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها: مقابر متبرک و نورانی شهید محمد جواد دیالمه، شهید سرلشکر محمد ولی قرنی، شهید حاج مهدی عراقی، آیت الله سید رضا صدر، آیت الله سید احمد حسینی زنجانی دوسرانی، آیت الله محسن حرم پناهی، آیت الله حسن الهی طباطبایی و… در صحن امام رضا عیله السلام قرار گرفته‌اند.
کاستی‌های سیاستگذاری گردشگری در آرامستان‌های استان قم
- معرفی ناکافی مقابر و بقاعی که به لحاظ مذهبی و تاریخی دارای اهمیت‌اند.
- سیاستگذاری ناکافی در اجرای تورها گردشگری معطوف به مقابر و بقاع.
- تسهیلگری ناکافی نهادهای متولی گردشگری در خصوص معرفی و بازدید از مقابر و بقاع متبرکه
- بی‌توجهی به تمامی ابعاد آرامستان‌ها و متنوعسازی جاذبه‌ها در راستای جذب گردشگران
- کم‌توجهی به لزوم تجهیز راهنمایان گردشگری به دانش دینی، معماری، جامعه‌شناختی و تاریخی
[۱] Cultural tourism
[۲] Religious tourism
[۳] وی صاحب کتاب قوانین الاصول، فقیه، مجتهد شیعه، اصولی و مرجع تقلید در دوران فتحعلی‌شاه قاجار در قرن دوازدهم هجری قمری بوده است.
[۴] زکریا بن آدم اشعری از افراد برجسته خاندان اشعری و از محدثان شیعه امامی به حساب می آید. او را از صحابه جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی الرضا و محمد بن علی الجواد می دانند.
[۵] زکریا بن ادریس اشعری قمی ملقب به ابو جریر استاد محدثین از یاران جعفر بن محمد، موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا بود. گروهی از بزرگان شیعی، او را یکی از افراد تأثیرگذار در رشد دین اسلام دانسته‌اند.
[۶] میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علمای معاصر فقه، اصول، اخلاق، حکمت و عرفان اسلامی بوده‌است.
[۷] محمدحسین فاضل تونی معروف به فاضل تونی، مجتهد، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان بوده است. او آثاری در کلام، فلسفه، حکمت و عرفان نوشته است. حسن‌زاده آملی و جوادی آملی از شاگردان وی بودند.