فاضل ترکمن
شعرِ شهری. فرزاد آبادی. تهران: روزنه، ۱۳۹۸. ۲۵۳ ص. ۴۹۵۰۰۰ ریال.
کوتاه دربارهٔ مؤلف
فرزاد آبادی (شاعر و مستندساز) متولد ۱۳۵۵ در بندر ماهشهر (خوزستان) و کارشناس ارشد علوم ارتباطات است. او همچنین دوره‌های فیلم‌سازی را در مؤسسات آزاد سینمایی در دههٔ هفتاد گذرانده و در کارنامهٔ خود سه فیلم مستند «زیر پوست درختان»، «چرخ کلک» و «بهرام؛ یک فیلم اداری» را دارد.
تازه‌ترین مجموعه شعر او با عنوان شوخی کش‌دار که درون‌مایه‌ای سیاسی ـ اجتماعی دارد در سال ۱۳۹۸ از سوی انتشارات روزنه منتشر شد. کتابی شامل سه دفتر که عبارت‌اند از: «اسید ملّی»، «مثل یک شوخی کش‌دار» و «وطنم». عمدهٔ اشعار هر سه دفتر کتاب با خطابهٔ «وطنم!» آغاز می‌شود. هرچند که این خطابه در دفتر آخر با همین عنوان تأکید بیشتری پیدا می‌کند: «وطنم!/ نگاه می‌کنم/ از چب به راست/ از راست به چپ/ برف‌پاک‌کن‌ها لجن‌ها را جابه‌جا می‌کنند» (ص ۱۰۸)
از فرزاد آبادی پیش از این در حوزهٔ شعر فارسی کتاب‌های جن جنوبی، از بندر معشوق، کروکی بهشت، پرنده مردنی نبود، از خیابان ایرانی، اندوه تحمیلی (برگزیدهٔ اولین دورهٔ جایزهٔ شعر احمد شاملو در سال ۱۳۹۴)، این هیچ دنباله‌دار، گفت‌وگو با تاریکی (برگزیدهٔ جایزهٔ کتاب سال الوند ۱۳۹۷) و کوتاه از کودتای کلمات منتشر شده است.
آخرین کتاب منتشرشدهٔ آبادی، شعرِ شهری، یک پژوهش ادبی است با محوریت بازنمایی هویت و روابط شهری در شعر معاصر ایران (از ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۰). در ادامه به بخش‌های مختلف اثر، روش تجزیه‌وتحلیل و نقاط قوّت و ضعف آن پرداخته می‌شود.
شعرِ شهری؛ آنتولوژی با رویکرد توصیف، تفسیر و تبیین
کتاب شعر شهری به هویت و روابط شهری در شعر معاصر ایران از دههٔ ۳۰ تا دههٔ ۹۰ می‌پردازد. یک بازهٔ زمانی متفاوت که شعر فارسی در آن دچار دگرگونی‌ها و البته افت‌وخیزهای فراوانی چه از دیدگاه منتقدان و چه از منظر مخاطبان جدّی شعر بوده است. کتاب با استفاده از روش نورمن فرکلاف در سه بُعد توصیف، تفسیر و تبیین به بررسی شعرهای ۱۲ شاعر معاصر می‌پردازد: احمد شاملو، فروغ فرخزاد، محمدعلی سپانلو، محمد مختاری، تیرداد نصری، بیژن نجدی، شمس لنگرودی، سیّد علی صالحی، حافظ موسوی، گراناز موسوی، کورش کرم‌پور و علیشاه مولوی. نویسنده دلیل انتخاب این شاعران را کمّیت سروده‌های آن‌ها با فضای شهری عنوان می‌کند. کتاب شامل چهار فصل است به‌اضافهٔ بخش منابع که می‌تواند فهرست مختصر و مفیدی از مجموعه شعرهای منتشرشدهٔ شاخص از نگاه شاعر و همچنین دیگر آثار پژوهشی در این حوزه باشد.
کتاب شعر شهری با سطرهایی از نامهٔ بیست‌وسوم نیما یوشیج در کتاب حرف‌های همسایه آغاز می‌شود. کتابی که علاوه بر اهمیت نگاه نیما به شعر مدرن، از نظر نثر پاکیزه و روایت شاعرانه‌ای که دارد، همواره مورد تأمل قرار گرفته است: «به شما گفته بودم که شعر قدیم ما سوبژکتیو است، یعنی با باطن و حالات باطنی سروکار دارد. در آن مناظر ظاهری نمونهٔ فعل و انفعالی است که در باطن گوینده صورت گرفته. نمی‌خواهد چندان متوجه آن چیزهایی باشد که در خارج وجود دارد. بنابر این نه به کار ساختن نمایش‌نامه می‌خورد، نه به کار این‌که دکلمه شود. دکلاماسیون و تئاتر، سازندهٔ ظاهرند. هر دو می‌خواهند زنده را با آنچه در بیرون زنده است، سروکار بدهند.»
یکی از کاستی‌هایی کوچک کتاب که در همین ابتدا می‌توان به آن اشاره کرد، نام‌گذاری نکردن برای فصل‌های مختلف کتاب است که می‌توانست راهنمای کوچکی در ترسیم چارچوب کلّی پژوهش باشد. به‌هرحال «فصل اول» شعر شهری شامل سه بخش «سرآغاز»، «هویت شهری» و «روابط شهری» است که نویسنده در آن به‌صورت گذرا به نظریاتی می‌پردازد که می‌خواهد بر اساس آن شعر شهری را تجزیه و تحلیل کند. «فصل دوم» کتاب در ۱۳ بخش مجزا «چهارچوب‌های نظری، جامعه‌شناسی هنر، رابطهٔ هنر با جامعه، رویکرد بازتاب، رویکرد شکل‌دهی، رویکرد بازنمایی، رویکرد الماس فرهنگی، تحلیل گفتمان، تحلیل انتقادی گفتمان، نظریهٔ نورمن فرکلاف، تفاوت تحلیل گفتمان با تحلیل گفتمان انتقادی و درنهایت تحلیل گفتمان انتقادی از نظر فرکلاف» را به‌طور مفصل شرح می‌دهد. به نظر می‌رسد که فصل دوم برای مؤلف اهمیت بیشتری نبست به فصل‌های دیگر دارد، چه از لحاظ کمّیت پرداخت به سوژه‌ها و چه از زاویهٔ جزئی‌نگری و دقت در توضیح مسائل و نظریات و رویکردهای انتخابی و مورد نظر نویسنده. هدف عمدهٔ این فصل- همان‌طور که در پشت جلد کتاب نیز به آن اشاره شده- بیشتر آشنایی، شناخت و درک نظریات نورمن فرکلاف در جهت بازگشایی تحلیل شعرهای ۱۲ شاعر معاصر انتخابی در فصل سوم است.
یکی از نقاط قوّت «فصل سوم» اما مرور و عبوری گذار بر «ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی دهه‌های مختلف در شعر ایران» است که از دههٔ ۳۰ تا دههٔ ۹۰ ادامه پیدا می‌کند و در هر دهه اشاراتی به شعرهای مختلف شاعران انتخابی، کتاب‌های منتشرشده از آن‌ها و ویژگی آثارشان با محوریت شهر می‌شود. مقصود از گفتمان «شهر» در کتابِ فرزاد آبادی لزوماً «شهرِ تهران» و «شاعرِ تهران» یعنی محمدعلی سپانلو نیست. نکته‌ای که باعث شده کتاب، پژوهشی در باب شعرِ شهرهای مختلف ایران از شمال تا جنوب و شرق تا غرب باشد. تجربه‌ای که لابد برآمده از محل تولد مؤلف در بندر ماهشهر (خوزستان) و سپس محل سکونت او در شهر تهران است. نکته‌ای که در تجزیه‌وتحلیل آثار خود او نیز دیده می‌شود. شاعر از کتاب جن جنوبی تا شوخی کش‌دار از فضاهای جنوب کشور به سمت دغدغه‌های یک شهروند تهرانی نزدیک می‌شود.
نویسنده در فصل سوم کتاب بعد از برشمردن ویژگی‌های دهه‌های مختلف فرهنگی در ایران، نگاهی به شاعران انتخابی خود در گذر از این دهه‌های متفاوت و متمایز دارد و سپس به توصیف، تفسیر و تبیین (با استفاده از روش نورمن فرکلاف) آثار هر شاعر به‌طور مجزا می‌پردازد. هرچند که بدیهی است کیفیت پرداختن به همهٔ این شاعران یکسان نیست و بسته به شناخت یا علاقهٔ مؤلف نسبت به یک شاعر متفاوت است. برای مثال بخشی از کتاب که به شعرهای کورش کرم‌پور می‌پردازد – که ازقضا از دوستان و همکاران و همشهری‌های مؤلف است – ساخت و پرداخت بهتری در روایت و بررسی شعرهای خوب او دارد. ردپای این نکته را حتی می‌توان در انتخاب شعرهایی متناسب با مضمون مورد نظر مؤلف یافت.
از دیگر نقاط قابل تأمل کتاب، انتخاب متنوع و بدون تعصب مؤلف از شاعرانی از جریان‌های متفاوت و زبان‌های شعری گوناگون است، از شمس لنگرودی تا تیرداد نصری و از بیژن نجدی تا علیشاه مولوی. نکتهٔ دیگر در انتخاب این شاعران، دغدغهٔ پژوهشگر و توجه او به جهان‌بینی سیاسی این شاعران است که در همهٔ آن‌ها می‌توان تفاهم‌هایی هرچند کوچک پیدا کرد، دغدغه‌هایی اومانیستی و مخالفت با دیکتاتوری و سرکوب. بعضی از این شاعران مثل گراناز موسوی، که از شاخص‌ترین شاعران زن معاصر است، دیگر حتی اجازهٔ انتشار مجموعه شعر تازه‌ای در وطنشان ندارند. یا علیشاه مولوی که همواره مورد غضب ممیزان شعر بوده است. این توجه هوشمندانهٔ فرزاد آبادی به این شاعران قابل‌تحسین است. او تلاش کرده تا با جست‌وجو در شعرهای شاعران در سال‌های مختلف از کلیشهٔ شاهد مثال دوری کند و به گونه‌ای مسیر سیروسلوک شاعران را در کارنامهٔ ادبی آن‌ها به نمایش بگذارد. البته او در انتخاب شعر و شاعرانی که به دغدغه‌های شهری می‌پردازند، قالب‌های کلاسیک را حتی در مواجهه با شاعرانی مثل شاملو، فروغ و سپانلو، که تجربیاتی در این زمینه داشتند، نادیده می‌گیرد و به طور مشخص به شعر بدونِ وزنِ پسانیمایی (سپید) توجه می‌کند.
«فصل چهارم» کتاب، که به‌نوعی جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مباحث و همچنین مرور و اشاراتی به مطالب فصل‌های قبلی است، شامل ۹ بخش است. مهم‌ترین کاستی و نقطهٔ ضعف این فصل تکرار بیش از اندازهٔ مباحث مطرح‌شدهٔ پیشین در شمایل یک استاد درحال تدریس است! در این بخش که می‌توانست موجزتر از این تنظیم شود، به «مؤلفه‌های شصت سال شعر شهری، تقابل سنّت و مدرنیته، خشونت در شهر (آشکار و نهان)، اعتراض‌های شهری، انسان ایرانی، اضطراب‌های شهری، تجربه و سایهٔ جنگ در شهر، جنسیت و شهر و مفهوم شهروندی» پرداخته می‌شود. مباحثی که بیشتر از منظر روان‌شناختی و جامعه‌شناختی در شعر مطرح شده‌اند و به واکاوی مضامین شعر و بهره‌گیری آن‌ها از سوژه‌ها و ابژه‌های شهری کمک شایانی می‌کند. آبادی در هر بخش از این فصل، با توجه به مضامین شعر شاعران، به دسته‌بندی موضوعی آثارشان می‌پردازد؛ مثلاً احمد شاملو، فروغ فرخزاد و محمدعلی سپانلو را از منظر «تقابل سنّت و مدرنیته» بررسی می‌کند و محمد مختاری، شمس لنگرودی، سیّد علی صالحی، حافظ موسوی، گراناز موسوی، کورش کرم‌پور و علیشاه مولوی را از منظر «خشونت پنهان و نهان در شهر» و به همین منوال هر یک از دوازده شاعر انتخابی خود را در یکی از بخش‌های مورد نظر پررنگ‌تر می‌کند. اسامی برخی از شاعران در بیشتر بخش‌ها عنوان می‌شود و در این میان شاعرانِ دیگری کمتر موردتوجه قرار می‌گیرند.
یکی از جذاب‌ترین شعرهای کتاب که حضور آن جلوهٔ بکری به پژوهش کتاب شعر شهری داده است، شعرهای کمتر خوانده‌شدهٔ علیشاه مولوی به‌علت عدم انتشار و یا پخش منصفانهٔ آن در کشور است. به‌خصوص شعرهای کتاب کاملن خصوصی برای آگاهی عموم و شعر «اصلن عصبانی نیستم» که بازخوانی سطرهایی درخشان از آن شاید معرفی کنجکاوی‌برانگیزی برای خواندن تمام این شعر و البته مجموعه باشد: «حالا که اتوبوس از نگاه قرمز چهارراه ترسیده است/ فرصت مناسبی است که از شما بپرسم/ چرا، آدم‌های اطرافتان را شبیه حیوان می‌بینید؟!/ مثلن همین که کنار شما نشسته است، خسته است/ و، پنجره‌هایش را رو به جهان بسته است/ چرا شبیه گاو است؟!/ و یا کسی که بالای سرتان/ لال، شلال، لاشه‌وار/ دست‌هایش را به میلهٔ سقف قلاب کرده است/ و، نگاهش معلوم نیست که تا کجای بی‌انتهای رؤیا رفته است/ اصلن، شبیه گرگ نیست/ گرگ‌ها که سوار اتوبوس نمی‌شوند…»
طرح جلد کتاب شعر شهری از هادی عادلخانی است که از تصویر نوستالژیک آن به‌راحتی نمی‌توان گذشت. شمایلی محو از «یاقوت» (زنِ سرخ‌پوشِ میدان فردوسی) که در شعرهای محمدعلی سپانلو به‌عنوان اسطوره‌ای از عشق در تهران نمود می‌یابد.
