انسیه ابراهیمی
دریاچه ارومیه، اثر علی دلکاری، ۱۳۹۲، محصول ایران، مستند، رنگی، بخش اول، ۲۶ دقیقه
دریاچه ارومیه، اثر علی دلکاری، ۱۳۹۲، محصول ایران، مستند، رنگی، بخش دوم، ۲۴:۴۱ دقیقه
این مستند دارای دوبخش می باشد، در این دو بخش به موضوعاتی همچون: زمین شناسی دریاچه ارومیه، قدمت و سابقه، بنادر و جزایر و تالاب ها، گونه های گیاهی و جانوری، کارکرد دریاچه ارومیه و نقش ان در زندگی انسان و طبیعت، منبع انسانی و ابی ، دلایل شوری و خشکی ان و همچنین نقش دریاچه ارومیه در اعتدال اب و هوا می پردازد. تهیه کننده این مستند حسن علیزاده پروین و کارگردان ان علی دلکاری می باشد. در این مستند مصاحبه هایی با برخی از اهالی این منطقه انجام شده است.
دریاچه ارمیه در شمال غربی ایران و بین دو استان اذربایجان غربی و استان اذربایجان شرقی قرار گرفته است. دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران ، بزرگترین دریاچه اب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ اب شور دنیاست. بررسی نواسانات سطح اب دریاچه ها به لحاظ اهمیت و موقعیت این مجموعه های ابی در سال های اخیر اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. طول دریاچه حدود ۱۴۰ کیلومتر است و در پهن ترین نقطه ۴۰ کیلومتر عرض دارد. میانگین عمق ان ۵.۴ دهم مترمیباشد. بر حسب جریان های ورودی و میزان تبخیر، تراز سطح ان و شوری ان به صورت متفاوت و در سالهای مختلف متغیر می باشد. میزان تبخیر بالا و ریزیش مدارم املاح، دریاچه را به یک تالاب بسیار شور تبدیل کرده است، عمده ترین دلیل شوری اب دریاچه، سرازیر شدن اب اجی چای به دریاچه است، عبور تلخه رود از مسیر گنبد های گچی و نمکی املاح نمک و گچ را وارد دریاچه می کند بنابراین تبخیر اب از یک سو و ورود اب های نمک دار به دریاچه از دیگر سو، موجب تراکم نمک در ان می شود.
حداقل تراز دریاچه در دوره ی اماری ۴۶ ساله، مربوط به سال ۱۳۹۰ است یعنی حدود ۱۲۷۰ متر از سطح اب های ازاد بالا تر و حداکثر نیز مربوط به سال ۱۳۷۴ میباشد که تراز دریاچه در ان سال حدود ۱۲۷۸ متر بوده است. البته با کاهش تراز دریاچه، وسعت اب نیز کاهش یافته است. بر اساس داده های هواشناسی ارومیه، حداقل درجه حرارت دریاچه ارومیه و جزایر ان، ۲۲- و حداکثر ۳۸+ می باشد. میزان بارندگی در ان به طور میانگین سیصد تا چهارصد میلی متردرسال است. بر اساس گزارشات، متوسط میزان تبخیر در دریاچه ارومیه ۱۱۲۵.۴ دهم میلی متر میباشد. ضریب خشکی دریاچه ۱۶.۶ دهم محاسبه شده است. این عدد نشان می دهد که منطقه مورد بحث ما در اقلیم نیمه خشک جا گرفته است. از لحاظ زمین شناسی، دریاچه ارومیه نسبتا جوان است و بعد از اخرین فعالیت یخچالی تکتونیک به وجود امده است . طبق نظر زمین شناسان بخشی از جلگه ی ارومیه زمانی زیر اب دریاچه قرار داشته است.
دریاچه ارومیه به سبب وقوع حوادث تاریخی در اطراف ان، موقعیت جغرافیایی، نظامی و اقتصادی ، همواره مورد توجه و مطالعه قرار گرفته و از ان در سفر نامه ها و گزارش های تاریخی و جغرافیایی سخن های بسیار امده است. قدیمی ترین نام این دریاچه در عهد مادها «ریما» نوشته شده است. در کتاب اوستا، چندین بار نام دریاچه «چیچست» یاد شده است. مورخان یونانی ان را «کبودان» خوانده اند، در کتاب حدود العالم با نام دریای ارومینه نوشته شده است در این کتاب ادمده اندر دریای ارومینه یک جزیره است و بر او یک ده ان و ان را کبودان خوانده است. حمدالله مستوفی به اعتبار نزدیکی تسوج به دریاچه ان را دریاچه تسوج خوانده است. عده ای جغرافی دانان قدیم ان را دریاچه شاهی خوانده اند.تا سال ۱۳۱۵ شمسی، نام دریاچه ارومیه وشاهی بوده، دراین سال با دستور رضا خان، نام دریاچه و شهر ارومیه به رضائیه تبدیل شده بود که با پیروزی انقلاب اسلامی مجددا به نام اصلی خود تغییر یافت.
بر اساس متون تاریخی و روایت ساکنین اطراف دریاچه ارومیه، تا اغاز دوره قاجاریه، دریاچه فاقد خطوط کشتی رانی، بنابر و تاسیسات بوده و مردم اغلب با قایق های محلی عبور و مرور می کردند. با توسعه کشتی رانی به خصوص در دوره نایب السلطنه، ضرورت احداث بنادر بیش از پیش احساس شد و بنادر یکی پس از دیگری از جمله شرفخانه ، قبادلو، گمچی، گلمانخانه، رهمانلو بنا شدند. به راه انداختن کشتی ها و ساخت بنادر و اسکله ها موجب گسترش جا به جایی مسافر و حمل و نقل کالا و فراورده های محلی شد. بندر شرفخانه به عنوان مرکز تبادلات کالا و مسافر رونق روز افزون یافت. امروز بحران ابی دریاچه ارومیه، بنادر را از کار انداخته و این بنادر موثعیت جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی سابق خود را از دست داده اند. دریاچه ارومیه یکی از راه های مهم ارتباطی و تجاری اذربایجان شرقی و غربی بوده است. کالا های تجاری و محصولات این حوزه با راه اهن به بندر شرفخانه حمل و از انجا با کشتی به بندر گلمانخانه و شهر ارومیه و غرب کشور ار راه سرو به ترکیه حمل میشد.
در ناحیه اکولوژیکی ارومیه، تالاب های متعددی وجود دارد که ارزش های بین المللی دارند از جمله یادگارلو و درگه سنگی. هرچند شماری از تالاب های اب شیرین به شدت مصدمه دیده یا یه کل نابود شده اند و برخی احیا شده و امروزه به عنوان زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر مطرح هستند. از تالاب به خاطر زنجیره ی غذایی گسترده و تنوع زیستی غنی به عنوان کلیه های سیستم ابی و فروشگاه های بزرگ زیستی و اقتصادی نام برده می شود. تالاب ها برای چرای دام، ماهیگیری، گردشگری، تغذیه سفره های زیرزمینی و پالایش فاضلاب و حتی تصفیه اب نقش ارزشمندی دارد.
دریاچه ارومیه در داخل اب های خود مجمع الجزایزی مرکب از ۱۰۲ جزیره را جای داده است. جزیره اسلامی یا شاهی سابق، کبودان،اشک، اسپیر و ارزو بزرگترین انها هستند. این پنج جزیره حدود ۹۷ درصد وسعت جزابر دریاچه را به خود اختصاص داده است. جزیره اسلامی تنها جزیره ی مسکونی اسست که در هفت روستای ان جمعیتی حدود پنج هزار نفر ساکن و به فعالت های زراعی و دامداری مشغول هستند. جزیره کبودان دارای چشمه ها، دره ها و ارتفاعات سرسبز بسیار مساعد برای زیست حیات وحش بود که امروزه به دلیل خشکی و بحران کم ابی دریاچه، سرسبزی ان از بین رفته و اب و علوفه ی مورد نیاز گونه های وحشی به سختی تامین می شود. در جزایر دیگر هم که اغلب به خشکی متصل شده اند، درگذشته به دلیل وجود علفزار ها، گیاهان و رستنی های متنوع، محل چرای احشام روستاییان بود و چوپانان پس از حمل دام توسط قایق ها ،روز ها و هفته ها در انجا اطراق می کردند.
دریا چه ارومیه یکی از مهم ترین و ارزشمند ترین زیست بوم های ابی ایران است. طبق مطالعات منتشر شده، نزدیک به پانصد و پنجاه گونه گیاهی یکساله و چند ساله در ناحیه ی اکولوژیک دریاچه شناسایی شده اند. غنای گیاهی از شوره زار ها و نیمه بیایان های شور در حوزهی اکولوژیک تا مرز های نواحی کوهستانی افزایش میباید. گروه های گیاهی نمک دوست ، شن دوست ، خشکی دوست و اب دوست ، فراوان در منطقه مشاهده می شوند. اب شیرین و تالاب های شور در حوالی دریاچه حاوی گیاهان ابی غوطه ور در سطح اب است.در تعدادی از جزایز عمدتا جزیره اشک و کبودان این نوع گیاهان به وفور وجود دارد. در ناحیه اکولوژیک دریاچه ۲۷ گونه پستاندار ، گونه های متنوع پرنده و انواع گونه های خزنده ،ماهی و دو زیست وجود دارد.
در داخل دریاچه جانوران ریز و کوچکی هست که ان را ارتمیا یا میگوی مخصوص اب شور می نامند. ارتمیا منبع غذای اصلی فلامینگو ها و بسیاری از پرندگان ابی دیگر است. دریاچه ارومیه تا چندی پیش مرکز زمستان گذارانی پرندگان ابی مهاجر به ویژه مرغابی بوده است. جزایر موجود در دریاچه سالانه پذیرای جمعیت زاداور فلامینگو بالغ بر بیست هزار و همچونین پانصد جفت پلیکان سفید بوده است. فلامینگو ها در جزایر تخم گذاری می کردند ولی در سال های اخیر به دلیل شوری بیش از حد اب و خشک شدن دریاچه ، تخم گذاری صورت نمیگیرد مگر تعداد اندکی در تالاب های اطراف. پلیکان های سفید مهاجر هرسال در بهار به منطقه می امدند و پس از فصل تخم گذاری ، از منطقه کوچ و زمستان را در شمال شرق افریقا سپری می کردند. بر اساس گزارش ها ۱۸۶ گونه پرنده در ارتفاعات ، دشت ها، جنگل ها، برکه ها و اب های پیرامون جزایر به صورت بومی و مهاجر زندگی می کنند.
دریاچه ارومیه تا گذشته ای نه چندان دور زیبایی و صلابتش را به رخ همگان میکشید اما سوال این است که نقش این دریاچه با صلابت در زندگی انسان و طبیعت چه بوده است؟نقشی که اگر به خوبی ایفا نشود، نتایج غم انگیزی در پی خواهد داشت. دریاچه ارومیه به دلیل برخوردار بودن از ازرش های بینطیر طبیعی و اکولوژیک به عنوان پارک ملی ، منطقه حفاظت شده همچنین به عنوان زخیره گاه زیست و تالاب بین المللی معرفی شده است. با هدف حفاظت از ارزش های زیستی کم نظیر، ابتدا جزیره ی کبوران و پس از ان کل دریاچه به سال ۱۳۴۶ ، منطقه حفاظت شده اعلام گردید. این دریاچه در سال ۱۳۴۹ به عنوان پارک ملی شناخته شد و مسئولیت به عمده سازمان حفاظت محیط زیست اذربایجان غربی محول گردید. هدف از تعیین منطقه ی حفاظت شده ، حفظ اکوسیستم زیستگاه های جانوران، پرندگان مهاجر و حفظ ارزش ها و منابع طبیعی و جزایر ان بوده است. طبیعت زیبای دریاچه ی ارومیه در چرخه ی حیات و اهمیت ان برای جامعه بشری از نظر سازمان های بین المللی مورد توجه قرار گرفت و سازمان جهانی یونسکو از سال ۱۳۵۴ دریاچه را به عنوان ذخیره گاه زیست کره ی زمین تحت نظر قرار دارد.
یکی از هدف های گردشگران دریاچه از قدیم الیام، استفاده از اب و لجن برای بهره جستن از مزایای اب های مواج و کف الود و هوای پاک کنار اب همچونین مداوای بیماری های مفصلی و رماتیسم و جلدی بوده است. امروزه نیز علی رغم تحلیل رفتن اب دریاچه و خشک شدن سواحل باز هم عده ای بر اساس باور های دیرینه به دنبال یافتن گل و لجن از زیر سنگ های نمکی هستند.
در بررسی ارزش های محیطی و اقتصادی و اکولوژیکی، نگاهی به محیط انسانی حوزه ابریز دریاچه ارومیه ضروری ست. بر اساس گزارش برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه، بیش از ۳۶ شهر و ۳۱۵۰ روستا با جمعیتی بیش از ۵ میلیون نفر در حوزه ابریز دریاچه زندگی می کنند. تعداد ۹ شهر و ۲۵۰ روستا با جمعیت ۷۰۰ هزار نفری در ناحیه اکولوژیک دریاچه واقع شده اند. بیش از ۶۰ درصد جمعیت ساکن روستا ها هستند با اینکه طی دهه های اخیر، منطقه با رشد صنعتی رو به رو بوده است ،کشاورزی و دامداری همچنان شغل مهم مردم منطقه را تشکیل می دهد. مجموع برداشت از منابع اب در سطح حوزه ابریز از ۴۷۰۰ میلیون متر مکعب در سال تجاورز کرده و حدود ۹۴درصد ان صرف کشاورزی می شود. توسعه محیط های انسانی و افزایش جمعیت موجب شده است تعداد زیادی طرح های توسعه منبع اب ، با هدف تامین نیاز های ابی روزافزون منطقه به اجرا دراید.
استحصال نمک از طریق حوضچه های اطراف دریاچه، از منابع عمده اقتصادی دریاچه ارومیه است.چنین به نظر می رسد که نمک موجود در دریاچه از سه منبع جداگانه تامین می شود، ۱- از کانال های داخلی و کناره های دریاچه ، ۲- نمک موجود در زمین های شوره زار واقع در حوزه ی دریاچه، ۳-از نمک موجود در اعماق زمین که مخلوط با اب و گل بوده.
در شرایط بحرانی اخیر زمین هایی که پس از خشک شدن دریاچه و پسروی اب سربر اوردند، نمک زارند و از انها نیز نمک استحصال می شود. با این اوصاف شاید بتوان گفت دریاچه ارومیه بالقوه مهم ترین و وسیع ترین منبع تولید نمک در کشور است. این دریاچه موهبتی الهی است و نقشی کتمان نا پذیر در زندگی انسان و چرخه طبیعت دارد نقشی که هم اکنون رو به افول گذاشته است.