هویت و جامعه

بحث در باره ی هویت در مراحل اولیه بیشتر در قلمرو روان شناسی و در پرتو مفهوم “خود” و یا بعد دیگر آن “خود شناسی” آغاز شد و به تدریج وارد قلمرو علوم اجتماعی شد. جرج هربرت مید را می توان پرچمدار نظریه ی هویت اجتماعی نام برد. او فرآیند دست یابی فرد به احساس و برداشتی کامل از خویشتن را بررسی می کند. وی در اثر معروفش ” خود، ذهن و جامعه” که در سال ۱۹۳۰ انتشار یافت به گونه ی وسیعی تفکراتی را در مورد هویت مطرح کرده و نگرش های مفیدی را در مورد پیوند میان اینکه چگونه “خود” دیده می شود و توانایی انسان برای تصور اینکه چطور ممکن است دیگران ما را ببینند ارائه کرده است. مید بر فرآیندهایی که شامل پیوند درونی و بیرونی هستند متمرکز می شود و برای او هویت ها در یک متن اجتماعی و از طریق افرادی که در مورد آنچه آنها را به جهان اجتماعی مرتبط می کند فکر می کنند، تولید شده اند.
هویت معادل کلمه ی identity در زبان انگلیسی است که در آکسفورد به معنای “آنچه کسی یا چیزی هست، همان بودن” ترجمه شده است. این واژه از قرن ۱۶ در انگلستان رواج داشته و از زمان پیدایش تا کنون بر ۵ معنا دلالت کرده است:
۱- کیفیت یا وضعیت « همان بودن؛ همانی مطلق یا وجودی یکتایی»
۲- فردیت، شخصیت ( از سال ۱۶۳۸ میلادی)؛ وجود فردی ( از ۱۶۸۲ میلادی)
۳- معادله یا عبارتی که به ازای همه ی مقادیر متغیرهای خود ثابت باشد.
۴- باز شناخته شدن از نظر احساس و علایق ( از سال ۱۸۶۸ میلادی)
۵- آنچه مالک خود را شناساند، مانند کارت شناسایی ( از سال ۱۹۰۰ میلادی) ( بهزادفر: رحیم زاده (۱۳۷۷)، ۱۳۸۶: ۱۱).
هویت به ویژگی هایی اشاره دارد که موجب تشخیص فرد می گردد. این کلمه در واقع به ویژگی یکتایی، فردیت و تفاوت های اساسی ای که یک شخص را از همه افراد دیگر متمایز می کند اشاره دارد ((www.pajoohe.com. بدین ترتیب در نگاه اول توجه مفهوم هویت معطوف به خود است در حالیکه معنای این مفهوم در قالب جامعه مشخص می شود و ما بر اساس ارتباط خود با دیگران و جامعه به آنچه هستیم بدل می شویم. تحولات دنیای جدید باعث توجه به هویت های گروهی و جمعی شده است و بررسی این قبیل هویت ها از دغدغه های اصلی در علوم اجتماعی محسوب می شود. اگرچه مباحث مربوط به هویت در آغاز متوجه بحران هویت بود ولی مسیر بعدی آن به سمت بازسازی هویت در جوامع گوناگون کشیده شده است. ” هویت پیوندی را میان افراد و جهانی که در آن زندگی می کنند، ایجاد می کند. هویت چگونگی نگاه من به خودم و نگاه دیگران به من را به یکدیگر ملحق می سازد. هویت عناصر درونی، ذهنی و بیرونی را شامل می شود، موقعیتی برای باز شناسی اجتماعی توسط دیگران است و نه فقط من” (Woodward, 2004: 6-7). هویت مجموعه باورهای ذهنی است که سبب تفاوت گذاری میان خود و دیگری می شود و به عمل فردی یا اجتماعی بر اساس آن و با هدف حفظ تداوم و تقویت آن و یا در جهت تخریب و تضعیف هویت های دیگر دامن می زند ( فکوهی، ۱۳۸۰: ۶۴-۶۳). در مجموع هویت مجموعه صفاتی است که فردی را از فرد دیگر، گروهی را از گروه دیگر و یا شیئی را از شیئی دیگر متمایز می سازد و هدف از تعییت هویت یافتن این تفاوت هاست.
اعضای هر جامعه ای ادراک خاصی از هویت متمایزشان دارند. آنها ممکن است این ادراک را در دین یا زبان شان متجلی کنند و یا آن را به گونه ای نمادین در هنر منعکس سازند. در داخل هر جامعه ای آدمها خودشان را در یک رشته از گروهها سازمان می دهند؛ هر یک از این گروهها هویت متمایز و داعیه های خاصی را در مورد اعضایش دارد. این هویت ها و داعیه ها از خانوار گرفته تا ملت، در یک دو شاخگی گسترده ی « ما- آنها» منعکس می شوند. انسانها موجوداتی فرهنگی و اجتماعی هستند زیرا زندگی آنها به شیوه های گوناگون و پیچیده مرتبط با دیگران و جامعه است که در آن زندگی می کنند و آنچه می شود نتیجه ی غریزه نبوده بلکه نتیجه ی عقاید، ارزش ها، باورها و قواعدی است که در جامعه وجود دارد. ” در ساده ترین معنا انسان ها برای بقای خود به دیگران نیاز دارند و بقای انسان، امری اجتماعی است. فرآیند اجتماعی شدن امری بسیار پیچیده است، اجتماعی شدن نه تنها شامل یادگیری چیزهاست بلکه همچنین متضمن الگوسازی رفتار انسان بر پایه ی رفتار افرادی است که به آنها احترام می گذاریم” ( شارون، ۱۳۷۹: ۵۵). اجتماعی شدن ممکن است کاملا تعیین نکند که ما چه هستیم، اما تأثیر آن را به آسانی نمی توان انکار کرد و در جهان امروز عضویت در یک گروه اجتماعی از گروههای خانوادگی و دوستی گرفته تا گروههای سیاسی امری ضروری به نظر می رسد.
اصطلاح گروه (grupe) در زبان فرانسه، اصطلاح جدیدی است که از واژه ی ایتالیایی (gruppo) برگرفته شده است. معنای اولیه ی ایتالیایی گروه قبل از اینکه به گردهمایی یا تجمع اطلاق شود، مفهوم « گره خوردگی» را داشت. از طرف دیگر از نظر علم لغت شناسی ( Etymology ) کلمه ی گروه از همان ریشه ی دایره متصور است که دو جهت مشخص را معلوم می کند و آن را مشابه با گره و دایره می داند، گرچه دایره در زبان فرانسه ی مدرن به معنای گردهمایی به کار می رود ولی در حقیقت این کلمه در قرن ۱۶ نمایانگر حلقه یا دایره ای از افراد بود. این واژه ی غنی ابتدا در هنرهای زیبا به تعدادی از مجسمه ها یا نقاشی ها، اطلاق می شد و تنها از اواسط قرن ۱۸ به بعد بود که کلمه ی «گروه» به مجموعه ای از افراد انسانی اطلاق گردید. در حقیقت کلمات، در مراحل تحولات اجتماعی، برای امکان ارتباط در زمینه های مختلف بین انسان ها و انتقال مفاهیم، در زبان های جاری، به سرعت پدید می آیند و منعکس کننده ی مجموعه ای از عناصر و انواعی از موجودات و اشیاء و انتقال دهنده ی مفاهیم هستند ( گلشنی فومنی، ۱۳۸۴: ۱۷-۱۶و ۴۲).
در تعریف کلی گروه عبارت است از تعدادی از افراد انسانی که بر اساس روابط متقابل و نوعی احساس همبستگی با یکدیگر همکاری و همیاری دارند. ” گروه اجتماعی که صورت کامل آن جامعه است، واحد اجتماعی است مرکب از دو تن یا عده ی بیشتری انسان که بر اثر کنش های متقابل اجتماعی به یکدیگر پیوند خورده اند” ( همان: ۲۸). گروه اجتماعی در تعریفی دیگر عبارت است از ” عده ی معدودی از افراد که مدتی تقریبا طولانی با یکدیگر ارتباط دارند و بین آنها نوعی ارتباط رویاروی وجود دارد و این ارتباط، مستقیم و بدون واسطه ی افراد دیگر است ( محسنی، ۱۳۷۰: ۱۴۵). گروه اجتماعی همچنین عبارت از ” عده ای از افراد است که با یکدیگر به طور منظم کنش متقابل دارند. این گونه کنش متقابل منظم معمولا اعضای گروه را به عنوان واحدی مشخص با یک هویت اجتماعی کلی به یکدیگر پیوند می دهد ( گیدنز، ۱۳۷۶: ۳۱۳). این مقوله به طور مداوم و روزمره، در زندگی افراد ایجاد شده و در فعالیت های بازتابی انسان، مورد حفاظت و پشتیبانی قرار می گیرد ( همان: ۱۱۹).
نظریه ی هویت اجتماعی توسط تاجفل ((Tajfel و ترنر (Turner) در سال ۱۹۷۹ توسعه یافت. تاجفل و دیگران (۱۹۷۱) تلاش کردند تا شرایط حداقلی را که منجر به تمایز اعضای یک گروه از گروههای بیرونی می شود، مشخص کنند (www.books.google.com). در نظریه ی هویت اجتماعی فرد یک “خود شخصی” (personal self) ندارد، بلکه بیش از چندین خود است که با دایره های گسترده ای از عضویت گروهی مرتبط شده اند. این امکان وجود دارد که بافت های اجتماعی متفاوت فرد را وادار به فکر کردن، احساس و عمل در مورد پایه های شخصی، خانوادگی یا ملی خود کند (ترنر و دیگران، ۱۹۸۷). در بخشی از ” سطح خود” (level of self) یک فرد چندین “هویت اجتماعی” (social identity) دارد. هویت اجتماعی ” ادراک خود” (self-concept) فرد است که حاصل عضویت در گروههای اجتماعی می باشد. از طرف دیگر، این امر دریافت پایه ای فرد از آن چیزی است که به عنوان “مای” مرتبط با هر عضویت گروهی درونی شده، تعریف می شود. این پایه ها مشتمل بر ۴ عنصر هستند:
• دسته بندی یا طبقه بندی: مردم اغلب دیگران یا خود را درون کاتاگوریهایی قرار می دهند.
• هویت یابی: انسان ها همچنین با گروههای خاص ( درون گروهی و برون گروهی) مرتبط می شوند که سبب تقویت عزت نفس در آنها می شود.
• هم سنجی و مقایسه: مردم گروه خود را با دیگر گروهها مقایسه می کنند و این با جانبداری مثبت نسبت به گروهی است که به آن تعلق دارند.
• تمایز یابی: افراد تمایل به این دارند که هویتشان هم کجزا از سایر گروهها باشد و هم اینکه در مقایسه با آنها مثبت ارزیابی شود (www.socialidentity.com).
جنکینز از نظریه پردازان هویت اجتماعی هویت را شرط نخستین زندگی اجتماعی میداند و معتقداست که هویت فردی که وجه تمایز فرد ازدیگران است در جامعه تکوین می یابد.اجتماعی شدن نخستین وتعاملات اجتماعی که در همه طول عمر روی می دهند سبب می شود افراد بتوانند در پرتو آنها خود را ترعی کنند. درعین حال خود مفهومی است پویا که در سرتاسر عمرتحول می یابد و در آن تعاریف درونی و بیرونی ترکیب می شوند. از دیدگاه وی پیوند و پویایی ابعاد درونی وبیرونی سازنده خویشتن یاهویت است.اما درنهایت وی معتقد است شناختن خویش زمانی حاصل می شود که فرد بتواند خود رادرموقعیت دیگری قراردهد ( جنکینز ،۱۳۸۱ : ۲۱۷). وی معتقد است که ” هویت اجتماعی ترکیب یافتن مضمون های درهم آمیخته و جدایی ناپذیر شباهت ها و تفاوت انسانی در خلال عمل اجتماعی است. هویت های اجتماعی جمعی بر شباهت ها تدکید می ورزند و حتی آن را می سازند”. در کتاب هویت اجتماعی او یاد آور می شود که هویت اجتماعی ویژگی همه ی انسان ها به عنوان موجودات اجتماعی است و یا اینکه از مفهوم عام «هویت» گرفته شده است، از آن فاصله دارد زیرا هویت تمامی موجودات، مواد و اشیاء را در بر می گیرد و قلمرو آن گسترده تر از بشریت است. او در تعریف کلی از هویت اجتماعی تمرکز بسیاری بر دو اصل شباهت و تفاوت دارد. به نظر وی هویت اجتماعی به شیوه هایی که افراد و جماعت ها از آن طریق در روابط اجتماعی خود از افراد و جماعت های دیگر متمایز می شوند، اشاره دارد و کاربرد آن برای برقراری و متمایز ساختن نظام مند نسبت های شباهت و تفاوت میان افراد، جماعت ها و میان افراد و جماعت هاست. شباهت خواه واقعی و خواه ناشی از میل و گرایش باشد اهمیت کمتری نسبت به تفاوت ندارد ( جنکینز، ۱۳۸۱: ۷-۵). هویت اجتماعی اساسا از طریق مقایسه های اجتماعی شکل می گیرد، مقایسه هایی که درون گروه و بیرون گروه را از هم متمایز می کند. تمام ویژگی هایی که به تمایز میان ما و آنها می انجامد مؤلفه های هویت اجتماعی به حساب می آیند ( کاظمی، ۱۳۸۸: ۵۱). به هر شکل پرداختن به مباحث مرتبط با هویت اجتماعی در دنیای معاصر با پیچیدگی ها و دگرگونی های لحظه به لحظه ی آن امری است که امروز اهمیت بیش از پیش یافته است و شناخت کامل و دقیق نسبت به هویت و جامعه ای که در آن زندگی می کنیم سهم قابل توجهی را در پرداخت هر چه بهتر به این موضوع ایفا می کند.
منابع:
بهزادفر، مصطفی. نگاهی به هویت شهر تهران، شهر، ۱۳۸۶
جنکینز، ریچارد. هویت اجتماعی، تورج یار احمدی، تهران، شیراز، ۱۳۸۱
شارون، جوئل، ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی، منوچهر صبوری، تهران، نی، ۱۳۷۹
فکوهی، ناصر. بررسی رابطه میان الگوهای جهانی ملی و قومی و پیامدهای اجتماعی و راهکارهای مقابله اش با اثرات سوء آن در لرستان، طرح پژوهشی تهران، نامه ی علوم اجتماعی،۱۳۸۰ ،شماره ی ۱۳
کاظمی، عباس. پرسه زنی و زندگی روزمره ی ایرانی، تهران، آشیان، ۱۳۸۸
گلشنی فومنی، محمد رسول. پویایی گروهی و اندازه گیری پویش های گروه، تهران، پژوهش ۱۳۸۴
گیدنز، آنتونی. جامعه شناسی، منوچهر صبوری، تهران، نی، ۱۳۷۶
محسنی، منوچهر. درآمدی بر جامعه شناسی، تهران، مؤلف، ۱۳۷۰
Woodward, Kath. Questioning Identity: Gender, Class, Ethnicity, London and New York, Routledge, 2004
www.socialidentity.com
www.books.google.com
www.pajoohe.com

سایر مطالب از ملیحه درگاهی در سایت انسان شناسی و فرهنگ:
نوشتارها:
زندگی و آثار کوین لینچ www.anthropology.ir/node/2435
نظریه پردازان شهری: جین جاکوبز www.anthropology.ir/node/2711
دیوید هاروی: نظریه پرداز فضای شهری www.anthropology.ir/node/5725
اهل کجا هستیم ( هویت بخشی به بافت های مسکونی)
www.anthropology.ir/node/2435
نظریه ی فراغت: اصول و تجربه ها www.anthropology.ir/node/6719
نگاهی به کتاب شهر ها و فرهنگ های شهری www.anthropology.ir/node/7732
خرده فرهنگ ها از منظر مکتب محیط شناختی شیکاگو
www.anthropology.ir/node/7311
محله یا حوزه های همسایگی www.anthropology.ir/node/7621
هنر و رقص www.anthropology.ir/node/5359
بررسی نظریات فارابی و ابن خلدون در مورد شهر
www.anthropology.ir/node/734
نگرش انسان شناختی به استان بوشهر (۱) www.anthropology.ir/node/7212
نگرش انسان شناختی به استان بوشهر (۲) www.anthropology.ir/node/7230
محله های شهری در ایران www.anthropology.ir/node/7962

ترجمه ها:
انسان شناسی معماری www.anthropology.ir/node/814
انسان شناسی کاربردی www.anthropology.ir/node/6588
درباره ی روسیه (۱) شیوه ی زندگی، زبان و مذهب
www.anthropology.ir/node/5659
درباره ی روسیه (۲) گروههای قومی و وضعیت اجتماعی
www.anthropology.ir/node/5830
درباره ی روسیه (۳) نهادهای فرهنگی www.anthropology.ir/node/5969
درباره ی روسیه (۴) مسکو www.anthropology.ir/node/7032
درباره ی ایتالیا (۱) مردم و شهرها www.anthropology.ir/node/6138
درباره ی ایتالیا (۲) فرهنگ www.anthropology.ir/node/
درباره ی ایتالیا (۴) آمریکایی های ایتالیایی تبار www.anthropology.ir/node/6306
درباره ی ایتالیا (۵) معماری و هنر ایتالیا در دوره ی رنسانس
www.anthropology.ir/node/6684
درباره ی ایتالیا (۶) خانواده و خوراکwww.anthropology.ir/node/6767
درباره ی ایتالیا (۷) رم www.anthropology.ir/node/6838
درباره ی ایالات متحده (۱) فرهنگ www.anthropology.ir/node/6930
درباره ی ایالات متحده (۲) شیوه ی زندگی www.anthropology.ir/node/
درباره ی ایالات متحده (۳) تاریخ شهر نشینی www.anthropology.ir/node/7112
درباره ی ایالات متحده (۴) حومه های شهری www.anthropology.ir/node/

E-mail: malihedargahi@yahoo.com