پهنه های کلانشهری(۱۶): قاهره

ترجمه ملیحه درگاهی

تصویر: محلات قدیمی قاهره
قاهره (Cairo) بزرگترین شهر آفریقایی و همچنین بزرگترین شهر در جهان عرب، بر ساحل رودخانه ی نیل واقع شده است. قاهره در طول تاریخ هزار ساله اش پایتخت خاندانهای بزرگ پادشاهی مصر در قرون وسطی، منطقه ی تحت استعمار بریتانیا و یک شهر صنعتی مدرن بوده است. در حال حاضر این شهر یک پایتخت ملی با طراوت و پر رفت و آمد است و به ازای هر مایل مربع یکی از بیشترین تراکم های جمعیتی دنیا را داراست. با وجود اینکه شهر در تنازع با تأثیرات منفی اجتماعی و محیطی تراکم جمعیت است ولی همچنان به عنوان مرکز اصلی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مصر و نخستین مقصد برای گردشگران باقی مانده است.

مردم:
بیش از یک چهارم مصری ها در قاهره زندگی می کنند. جمعیت شهر مرکزی در سال ۱۹۹۸ ۹،۶۹۰،۰۰۰ نفر بود در حالیکه جمعیت پهنه ی بزرگتر کلانشهر بین ۱۲ تا ۱۸ میلیون نفر تخمین زده شد. جمعیت امروز شهر به نسبت دوره ی مستعمراتی اش، زمانیکه تعداد زیادی از اروپاییان در قاهره زندگی می کردند، همگن تر است. در حال حاضر ۹۵ درصد ساکنین شهر متولد مصر هستند و از این بین نیز ۹۰ درصد مسلمان اند. جمعیت قاهره همچنین در برگیرنده ی تعداد قابل ملاحظه ای از مردمان دیگر کشورهای آفریقایی بویژه سودان (در حدود ۴۰۰،۰۰۰ نفر) است. در حدود ۲۰،۰۰۰ مسلمان آفریقایی از دیگر کشورها دانشجوی دانشگاه الازهر (Al-Azhar) هستند. حتی اغلب این دانشجویان پناهندگانی هستند که از کشور خود گریخته اند.

حوزه های همسایگی:
قسمت مرکزی شهر قاهره که میدان تحریر (Maydan Tahrir) در وسط آن واقع شده ناحیه ی پرهیایویی از مغازه ها، رستورانها، هتل ها و دیگر تأسیسات تجاری همچون موزه ها، باغها و گالری های هنری است. قاهره همچنین عرصه ی نمایش رودخانه ی نیل (Nile River) است.
در قسمت شرقی مرکز قاهره منطقه ی قرون وسطایی محاط شده در دیوار قرار دارد که به قاهره اسلامی معروف است، این منطقه در بردارنده ی نواحی مسکونی فقیرتر، معماری تاریخی که قدمت آن به بیش از هزاران سال پیش باز می گردد و بازار پر رفت و آمد خان خلیلی (Khan Khalili)، است. خیابان اصلی شهر با عنوان شرم الشیخ (Shar’a Mu’iz) شامل ساختمانهایی متعلق به دورانهای مختلف تاریخ مصریان است که از جمله ی آنها بناهای خاندانهای پادشاهی نخستین پیش از تاریخ عثمانی (Ottoman Era)، هستند.
باغ شهر (Garden City) واقع در جنوب میدان تحریر، ناحیه ای شیک با خانه های گران قیمت و تعداد زیادی سفارت خانه است. در قسمت شرقی شهر ناحیه ی قلعه (Citadel)، یک قلعه ی نظامی قرون وسطایی که برای حدود ۷۰۰ سال جایگاه حکومتی حاکمان مصری بود، حکمفرماست و در نزدیکی این بخش سه مسجد و چندین موزه قرار دارند.
در شمال شرقی مرکز و مناطق تاریخی قاهره حومه ی شهری ثروتمند نشین هلیپولیس (Heliopolis) قرار دارد. اگرچه هلیپولیس به شهر باستانی مصریان معروف است ولی طرح ساخت و ساز و گسترش آن عملا با ارجاع به مدلهای اروپایی صورت گرفته و این شهر وسیعتر از بخش های دیگر قاهره است ( مصری ها عموما این حومه ی شهری را مصر الجدید (Masr al Gedida) یا قاهره یِ جدید (New Cairo) می نامند). بسیاری از اقشار حرفه ای در این حوزه ی همسایگی که دربرگیرنده ی اقلیت بزرگی از مسیحیان است، زندگی می کنند.
حومه ی شهری مسکونی منحصر به فرد زمالک (Zamalek)- گرانقیمت ترین محله ی قاهره- در جزیره (Gazirah) واقع شده و دو سوم ناحیه ی شمالی آن را به خود اختصاص داده ، سایر بخشهای این جزیره شامل باشگاههای ورزشی خصوصی و پارکهاست.
حومه های شهری جدیدتر دوق (Duqqi)، مهندیسین (Mohandisin)، اغوزا(Aguza)، غیزه(Gizah) و ایمبه (Imbabah) در ساحل غربی رود نیل و روبروی قسمت قدیمی تر شهر واقع شده اند.

تاریخ:
اولین سکونتگاه در منطقه ی امروزین قاهره، الفسطت (al-Fastat) بود که در سال ۶۴۱ میلادی توسط فرمانده ی عربی عمرابن العاص (‘Amr ibn al-‘As) به عنوان یک قرارگاه ارتشی بنیان گذاشته شد. الفستات تحت تسلط پادشاهانی که برای قرنهای متمادی بر مصر حکومت می کردند درون شهر بندری اصلی گسترش پیدا کرد. در سال ۹۶۹ میلادی جوهر (Jawhar)، رهبر بخش اسلامی که فاطمی (Fatimids) نامیده می شد، شهر جدیدی را در نزدیکی الفستات ایجاد کرد که در ابتدا آن را المنصور (al-Mansuriyah) می نامیدند ( که بعد از این به القاهریه (al-Qahirah) یا قاهره تغییر نام داد). زمانیکه فاطمی ها حاکم مصر شدند خاندان پادشاهی را بنیان گذاشتند که برای دو قرن به طول انجامید و قاهره پایتخت آنان بود.
زمانیکه صلاح الدین (Saladin)، یک مسلمان سنی، جنگجویان صلیبی را شکست داد و سلسله ی ایوبی (Ayyubid) را در قرن ۱۲ بنیانگذاری کرد، قاهره را به عنوان پایتخت خود حفظ کرد و این شهر مرکز یک امپراطوری وسیع شد. ( هر چند الفستات به عنوان بخشی از استراتژی “زمین سوخته” (scorched earth) که برای غلبه بر جنگجویان صلیبی به کار برده شد، تخریب شد). فاتح ارتش ترکیه،مملوک(Mamluks)، سلسله ی ایوبی را در قرن ۱۳ به تصاحب خود درآورد و از سال ۱۲۶۰ تا ۱۵۱۶ بر مصر حکومت کرد. طی صد سال اول حکومت وی، قاهره درخشان ترین دوران خود را تجربه کرد. دانشگاه الازهر که در قرن دهم تأسیس شده بود بدل به پیشروترین مرکز آموزشی جهان اسلام شد و قاهره نقش کلیدی را در تجارت شرق به غرب ادویه بازی می کرد. عالی ترین بناهای مصری طی این دوره ساخته شدند.
در شروع نیمه ی دوم قرن ۱۴ قاهره رکودی را تجربه کرد که با شیوع طاعون و دیگر بیماریهای واگیردار در سال ۱۳۴۸ آغاز شد. با نزدیک شدن به سالهای پایانی قرن ۱۵ مسیرهای تجاری جدید، انحصار تجاری ادویه را از شهر گرفتند و در سال ۱۵۱۷ سلطان سلیم اول عثمانی (Ottoman sultan Selim I) با غلبه بر نیروهای مملوک در الرَیدانیه (Ar Raydaniyah)، خارج از قاهره، مصر را تصاحب کرد و بدین ترتیب شهر تحت حاکمیت ترکها درآمد. در دوران حکومت عثمانی قاهره به یک پایتخت ایالتی تنزل پیدا کرد و در اواخر قرن ۱۸ جمعیت آن به کمتر از ۳۰۰،۰۰۰ نفر رسیده بود. بین سالهای ۱۷۹۸ تا ۱۸۰۱ شهر توسط سربازان ناپلئون اشغال شد اما پس از این مجددا تحت تسلط ترکها درآمد. جریان مدرن سازی مصر و پایتخت آن با حاکمیت محمد علی (Mehemet ’Ali) (1849-1769) (اغلب با عنوان “پدر مصر مدرن” شناخته می شود) که برای نزدیک به نیم قرن و از سال ۱۸۰۵ بر کشور حکومت کرد، آغاز شد، وی مصر را مدرن ساخته و وسعت بخشید و مرزهای آن را گسترش داد. مدرن سازی قاهره در سال ۱۸۳۰ آغاز شد ولی دوره ی پیشرفتهای عظیم طی سلطنت اسماعیل پاشا (Ismail Pasha) (1879-1863) اتفاق افتاد. پاشا عهده دار مدرن سازی بزرگتری با الگوگیری از نوسازی پاریس تحت حکومت ناپلئون سوم (Napoleon III) بود. در قسمت غربی بخش قرون وسطایی و قدیمی تر قاهره ( در حال حاضر قاهره اسلامی نامیده می شود)، ناحیه ای جدیدتر از شهر قرار دارد که دارای خیابانهای پهن و گسترده در اطراف میدانهای دایره ای شکل به سبک شهرهای اروپایی است. توسعه ی این منطقه نیز متأثر از رشد قدرت استعماری بریتانیا و فرانسه در مصر بود.
با ورود به قرن بیستم مصر مواجه با پیشرفتهایی در پل سازی و مهار سیل شد که به توسعه ی مناطق ساحلی نیز کمک می کرد. در ابتدای سال ۱۹۲۷جمعیت قاهره به یک میلیون نفر رسیده بود. در نیمه ی اول قرن قاهره تحت نفوذ خارجی ها بود. در طول جنگ جهانی دوم این شهر مرکز عملیاتی ارتش بریتانیا در منطقه بود و سربازان بریتانیایی نیز در شهر مستقر شده بودند. در سالهای ۱۹۲۰ ارتش بریتانیا حضور کمتری در مصر داشت ولی این شهر مجددا طی جنگ جهانی دوم توسط سربازان بریتانیایی اشغال شد.
با وقوع انقلاب مصر در سال ۱۹۵۲ حضور استعماری در قاهره – و سراسر کشور- به اتمام رسید. از آن پس شمار زیادی از مصریان از دیگر بخشهای کشور به پایتخت مهاجرت کرده اند و دولت تلاش کرده تا رشد سریع جمعیت شهری را با ایجاد حومه های شهری جدید و طراحی شده همچون شهر نصر (Nasr City)، شهر مقدم (Muqattam City) و شهر مهندسین (Engineers’ City)، تخفیف دهد. در دهه های اخیر قاهره به مرکز فرهنگی، تجاری و صنعتی کشور و همچنین مقر دولت بدل شده است.

محیط:
تشعشعات صنعتی و وسائط نقلیه سبب بروز مسئله ی جدی آلودگی هوا در قاهره شده اند. خیابانهای شهر پر شده اند از خودروهای قدیمی بدون قوانین دولتی مرتبط با میزان آلودگی و کارخانه های شهری نیز مولد خطرات محیطی اضافه بر این هستند. تراز آلاینده های سربی و ریز ذره ها بسیار بیشتر از استانداردهای موجود بین المللی است. در سالهای ۱۹۹۰ دولت مصر تلاشهای جدی را برای ارتقاء کیفیت هوای شهر آغاز کرد که از جمله وضع قانون نصب فیلترهای هوا در کارخانه ها، پروژه ی ارتقاء کیفیت هوا، پروژه ی بهبود هوای قاهره (CAIP) و برنامه ریزی برای کاهش آلودگی های سربی و ریزذره ها.
از جمله اهداف CAIP شامل: بهبود برنامه ی تأیید و آزمون آلاینده ها وسائط نقلیه؛ افزایش استفاده از گاز فشرده ی طبیعی در اتوبوسهای شهری، بهبود و جایگزین سازی گدازه گرهای سربی دسته دوم و تحلیل و بررسی دقیق کیفیت هوا، هستند.

هنرهای نمایشی:
خانه ی اپرای قاهره جدید (کانون فرهنگی ملی) در سالهای ۱۹۸۰ و پس از اینکه خانه ی اپرای اصلی متعلق به قرن نوزدهم در سال ۱۹۷۱ در آتش ویران شد، مورد بازسازی قرار گرفت و اکنون عرصه ی اصلی برای هنرهای نمایشی شهر است. خانه ی اپرای قاهره ارائه گر تئاتر سیاحتی و برنامه ی گروههای موسیقی و باله و همچنین اجراگران محلی همچون شرکت اپرای باله و ارکستر قاهره است. مجموعه ی خانه ی اپرای قاهره که در جایگاههای نمایشی شبیه به پارک ناحیه ی جزیره (Gazirah Exhibition Grounds) واقع شده شامل تئاتر در فضای آزاد ، آمفی تئاتر و همچنین دو سالن سرپوشیده ( یک سالن اصلی و سالن کوچکتر) است. مرکز مجهز و جدیدتر کنفرانس بین المللی قاهره با گنجایش ۲۵۰۰ صندلی در حومه ی شهری مدینه النصر (Madinat Nasr)، پیشکشی از جانب چینی ها در سال ۱۹۹۱ بود. این مرکز در سال بعد و با اجرای باله ی گیرگوویچ (Grigorovich Ballet) از تئاتر بولشوی روسیه، گشایش یافت.
جایگاههای اجرای مردمی قاهره اسلامی بویژه در دوره ی تعطیلات ماه رمضان خانه ی مجموعه های هنری زینب خاتون (Zeinab Khatoun) و القاری (Al-Ghouri) هستند. نمایش ها و کنسرت ها نیز در تالار اورت (Ewart Hall) و سالن تئاتر والاس (Wallace Theater)، واقع در محوطه ی دانشگاه آمریکایی قاهره، به اجرا در می آید.
قاهره مرکزی برای تئاتر مشروع عربی است اگرچه این اجرائات در معرض سانسور دولتی هستند. رقص باله و مدرن از محبوبیت قابل ملاحظه ای در قاهره برخوردارند، شرکت رقص باله (باله ی قاهره) در سال ۱۹۶۰ و با کمک اتحاد جماهیر شوروی که معلمین رقص خود را برای آموزش اعضای شرکت به قاهره فرستاد، تأسیس شد. هر چند با اخراج مشاورین شوروی از مصر در سال ۱۹۷۲ اجرای باله ی روسی نیز پایان یافت. بعد از این از کیفیت کاری گروههای هنری کاسته شد ولی در سال ۱۹۹۱ و با اضافه شدن رقصنده هایی از روسیه و ایتالیا این گروهها تقویت شدند.
قاهره پایتخت سینمای جهان عرب است، اگرچه صنعت فیلم این شهر از دوره ی شکوفایی خود در سالهای ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ و به دلیل سانسور شدید و عوامل اقتصادی، فاصله گرفته است. به هر شکل ساکنین قاهره هنوز هم بینندگان مشتاقی برای فیلم های خارجی و مصری هستند. تئاتر عروسکی قاهره از اکتبر تا می و در باغهای ازبکیه (Ezbekiyya Gardens) واقع در شمال آتابا (Ataba)، به اجرا در می آید.

منبع:
Junior Worldmark Encyclopedia of World Cities, U.X.L staff, 2000
Email:malihedargahi@yahoo.com

برای خواندن شماره های قبلی می توانید به لینکهای زیر مراجعه کنید:
پهنه های کلانشهری (۱): تعریف http://www.anthropology.ir/node/11263
(۲) توکیو http://www.anthropology.ir/node/11348
(۳) مکزیکو سیتی http://www.anthropology.ir/node/11428
(۴) سئول http://www.anthropology.ir/node/11504
(۵) نیویورک http://www.anthropology.ir/node/11645
(۶) جاکارتا http://www.anthropology.ir/node/11758
(۷) بمبمئی http://www.anthropology.ir/node/11868
(۸) دهلی http://www.anthropology.ir/node/11943
(۹) کیوتو http://www.anthropology.ir/node/12042
(۱۰) سائوپائولو http://www.anthropology.ir/node/12169
(۱۱) مانیل http://www.anthropology.ir/node/12242
(۱۲) هنگ کنگ http://www.anthropology.ir/node/12383
(۱۳) شانگهای http://www.anthropology.ir/node/12446