شهرهای امروزین و به ویژه کلانشهرها موجودیتهایی بسیار پیچیده اند که همراه با گذر تاریخی آنها به سوی این پیچیدگی، ادراکات و شناخت‌های متفاوت و روز به روز پیچیده‌تری نیز از آنها پدیدار شده است. قریب به ۵ دهه پیش‌تر، شهرها هویتهایی فیزیکی تلقی می‌شدند که با غلبه زیرساختهای خدمات شهری و موجودیتهای قابل دستکاری، تغییرات در آنها به قصد ایجاد حداکثر نفع کارکردی صورت می‌گرفت. به تدریج و با گذر سالها محیطهای شهری با انبوهی از مشکلات مواجه شدند و مطالعات نشان داد که بهبود زیرساخت تکنولوژیک و خدمات شهری، نه بدون مردم ممکن است و نه این اقدامها باید در خدمت چیزی جز مردم باشند. همزمان، رسانه‌ای شدن و انبوه شدن تولید محصولات فرهنگی، پیدایش جنبش‌های جدید اجتماعی، بروز خواسته‌های جدید در آدمیان عصر مدرن و ناخرسندی‌هایی که برای افراد در محیطهای شهری پدید آمد، نیازها و مطلوبهای دیگری برای محیطهای شهری و انسانهای حاضر در آن خلق کرد. مدیریت شهری، متخصصان شهری و تکنولوژیستها دائما ابزارهای جدیدی برای بهبود سیستمهای حمل و نقل، کاهش آلودگی زیست‌محیطی، بهبود ارتباطات، کم‌هزینه‌تر کردن خدمات شهری و سایر نیازمندیها ارائه کرده‌اند، اما مسئله این است که باید همه این دستاوردها در کنار توجه به انسان، هدف قرار دادن کیفیت زندگی انسان، مشارکت مردمی در اداره و پیشبرد امور شهری، و تقویت فضضای زیست مدنی نگریسته شوند.
شهر تهران و مدیریت شهری آن نیز در چند دهه گذشته، حرکت تدریجی از رویکردهای اقتصادی – فنی به مدیریت شهری تا رویکردهای جدید انسان‌محور را پشت سر گذاشته است. توسعه پایدار شهر تهران و ارتقای کیفیت زندگی مردم آن مستلزم همسو شدن به ابعاد جدید در مدیریت شهری در جهان، و همزمان لحاظ کردن ویژگی‌های بومی ایران و این کلانشهر بوده و هست. شهرداری تهران طی چندین سال گذشته کوشیده است ابعاد گوناگونی از رویکرد مبتنی بر اولویت « انسان، جامعه و فرهنگ» را در مدیریت شهری برای ارتقای کیفیت زندگی در این کلانشهر به کار گیرد. تغییر رویکرد به مدیریت شهری و داشتن نگاهی اجتماعی و فرهنگی، افزون بر آنکه نیازمند تغییر در نگرش به شهر بوده، مستلزم مداخله شهرداری در حیطه های مرتبط با این رویکردها و انجام اقداماتی نیز بوده است. این اقدامها بر سه بنیان متفاوت تحقق توسعه پایدار، ایجاد حکمرانی خوب شهری و تبدیل کردن شهرداری به نهاد اجتماعی و نه صرفا سازمانی خدماتی، بنا شده‌اند.
نوشته‌های مرتبط
کتاب حاضر مجلدی از میان ۱۴ جلد آثاری است که به مستندسازی و ارزیابی تحلیلی و انتقادی مجموعه فعالیتهای شهرداری در سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ در حیطه اجتماعی و فرهنگی می‌پردازند. اثار این مجموعه الزامات مداخله شهرداری در هر یک از مقولات اجتماعی و فرهنگی را در ذیل الزامات نظری، حقوقی و محیطی بررسی کرده و توضیح می‌دهند که شهرداری در عرصه هر رویکرد چه اقدامهایی انجام داده است. این مجموعه همچنین راهی برای تأمل و بازاندیشی در اقدامها و دستاوردهای شهرداری تهران در هشت سال گذشته است و می تواند مبنایی برای انتقال تجربه به مدیریت شهری بعدی و تجزیه و تحلیل اصحاب دانشگاهی از این دوره، تلقی شود.
هدف از نگارش کتاب حاضر این بوده است تا شهرداری از سازمانی خدماتی به نهادی اجتماعی تبدیل شود و برای رسیدن به هدف یاد شده از سه زاویه به این سوال پاسخ داده می‌شود که: چرا شهرداری تهران به تولید دانش اجتماعی و فرهنگی درباره شهر پرداخته است؟ زوایای یاد شده به ترتیب عبارتند از: ۱. الزامات حقوقی و قانونی؛ ۲. ملاحظات نظری؛ ۳. الزامات محیطی.
ایده «شهرداری به مثابه نهاد اجتماعی» که از سوی شورای اسلامی شهر و محمدباقر قالیباف در طول سالهای مدیریت ایشان مطرح شده در کنار تحلیل نظری در مورد الزامات ورود شهرداری به تولید دانش اجتماعی و فرهنگی درباره شهر، در مجموع بخش اول کتاب را تشکیل می‌دهد.
تبدیل شدن به نهاد اجتماعی، نیازمند مجموعه‌ای از فرایندهای اجتماعی، سیاسی، سازمانی و حقوقی است که ویژگی‌های نهاد مناسب را بر سازمان فعلی بار می‌کنند. در وجه اجتماعی، بدون باز شدن فضایی برای مباحثه عمومی درباره حقوق شهروندی و برقراری دیالوگی میان ذی‌نفعان مختلف که بتوانند به صورت آزادانه درباره حد و مرزهای حقوق و تکالیف شهروندی بحث کنند، و از تشکیل چهارچوبهایی برای تضمین منافع مطمئن شوند، امکانی برای شکل‌گیری نهاد اجتماعی وجود ندارد. نهادها باید احساسی از عادلانه بودن را در افراد ایجاد کنند تا بتوانند بدون استفاده تام و خشن از قدرت، دوام بیاورند. مشارکت شهروندان در بازاندیشی درباره حقوق شهروندی، منافع هر گروه در تأمین این حقوق و شکل دادن به چهارچوبهای تأمین آن، پیش شرط پیدایش احساس عادلانه بودن نهاد است (ص ۴۵).
بایسته هایی که نتیجه مقدمات نظری است در آخرین فصل از این بخش، تشریح شده و چرایی و ضرورت مداخله شهرداری به تولید دانش اجتماعی و فرهنگی تبیین می‌شود. بخش دوم این کتاب، پژوهشی درباره تولید دانش اجتماعی و فرهنگی در شهرداری تهران را شامل می‌شود؛ اما تلاش برای ارائه الگویی نظری جهت تبیین ضرورت و چرایی مداخله شهرداری در تولید دانش اجتماعی و فرهنگی درباره شهر، و زوایایی که از آنها می توان به الزامات این مداخله پرداخت، فقط بخشی از بررسی انجام شده در اینجا درباره تولید دانش اجتماعی و فرهنگی درباره شهر است. مطالعه حاضر به بررسی دانش اجتماعی و فرهنگی تولید شده در معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران اختصاص دارد ولی گستره بسیار وسیعی از دانش تولید شده درباره حیات اجتماعی شهر و شهر تهران را در بر می‌گیرد. به اعتقاد نویسنده اقدام به تولید دانش اجتماعی و فرهنگی، باید ناظر بر تولید دانشی باشد که حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب را تسهیل می‌کند. این دانش همان دانشی است که برنامه‌ریزی اقدامها برای شهر را ممکن می‌سازد و بعد اجتماعی و فرهنگی توسعه را در هر برنامه و اقدامی ادغام می‌کند. اقدامهای متداول شهرداری‌ها در قالب خدمات شهری نیز باید در قالب میزان کمک به تحقق محورهای چشم‌انداز ارزیابی شده و ابعاد اجتماعی و فرهنگی آنها مشخص شود (ص ۱۴۵).
با وجود اینکه بررسی عملکرد معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران در زمینه تولید دانش اجتماعی و فرهنگی بخش مهمی از مطالعه حاضر محسوب می‌شود، اما این کتاب در پی ارائه گزارش عملکرد این معاونت در تولید دانش اجتماعی و فرهنگی نیست. کتاب در قدم اول در پی شناسایی کنشگرانی بوده که در تولید این دانش سهم داشته‌اند و در وهله دوم، چنانچه در مباحث نظری کتاب مشخص شده، مدلی نظری از نیازمندیهای مدیریت شهری برای دانش اجتماعی و فرهنگی ساخته شده است. چنانچه در مقدمه کتاب آمده است: ” ما بر اساس این سه دسته الزامات (الزامات حقوقی و قانونی، ملاحظات نظری و الزامات محیطی شهر تهران)، و همچنین موضع نظری کلان‌تری که شهرداری به مثابه نهاد اجتماعی را طرح می‌کند، مدلی از نیازمندیهای مدیریت شهری به دانش اجتماعی و فرهنگی ارائه خواهیم کرد. در مقابل این مدل که بایسته‌های تولید دانش برای مدیریت شهری را طرح می‌کند، وضعیت واقعی تولید دانش در معاونت اجتماعی و فرهنگی را از طریق توصیف اقدامهای صورت گرفته بررسی کرده‌ایم. در حد امکان کوشیده‌ایم تا نتایج این اقدامها را بر اساس دیدگاههای تحلیلگران، تحلیل نوع واکنش‌ها، سیاستها و جهت‌گیری‌های شهرداری در مقابل مسائل مدیریت شهری، و همچنین نظرات کنشگرانی که در فرایند مدیریت شهری یا تولید دانش حضور داشته‌اند، تحلیل و ارائه کنیم” (ص ۲۰-۱۹).
در نتیجه‌گیری بخش پایانی کتاب ذکر شده است که شهرداری تهران در زمینه دانش اجتماعی و فرهنگی، نیازمند طرحی کلان است که زمینه مدیریت دانش را فراهم سازد. این طرح باید بتواند بعد اجتماعی و فرهنگی شهر، ابعاد اجتماعی و فرهنگی اهداف چشم‌انداز شهر، شاخص‌های وضع اجتماعی و فرهنگی مطلوب، ساز و کارهای تأثیرگذاری متغیرهای اجتماعی و فرهنگی بر حیات شهری، و ساز و کارهای تأثیرگذاری دانش بر مدیریت شهری را آشکار سازد. مدیران شهری تا زمانی که چنین ادارکی را بدست نیاورند، سطح توجه به دانش اجتماعی و فرهنگی، به نمایش توجه به مطالعه اجتماعی و فرهنگی منحصر خواهد شد. همچنین در ضمیمه این کتاب، فهرست فعالیتهای تولید دانش اجتماعی و فرهنگی در معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران دیده می شود. در این فهرست، نظرسنجی ها، فهرست پایان نامه های حمایت شده، مطالعات اتاف، عناوین کتابهای تألیفی و ترجمه شده آمده است.
فهرست مطالب:
پیشگفتار
مقدمه
بخش اول: مبانی نظری مداخله شهرداری در تولید دانش اجتماعی و فرهنگی
فصل اول: شهرداری به مثابه نهاد اجتماعی
مقدمه
۱.سه رویکرد به نهاد اجتماعی
۲.تعاریف نهاد
۳.برساختن تعریفی برای نهاد
۴.نهاد مناسب
۵.شهرداری به منزله نهاد اجتماعی
۶.نتیجه‌گیری
فصل دوم: الزامات ورود شهرداری به تولید دانش
مقدمه
۱.الزامات حقوقی و قانونی
۲.ملاحظات نظری درباره شهر
۳.تفکیک زباله از مبدأ
۴.ساخت پارک چهل بازه در مشهد
۵.شهر، فرهنگ و جهانی شدن
۶.الزامات محیطی
بخش دوم: بررسی تجربی دانش اجتماعی و فرهنگی تولید شده در شهرداری تهران ۰۱۳۹۱-۱۳۸۴)
فصل سوم: تولید دانش اجتماعی و فرهنگی در معاونت اجتماعی
مقدمه
۱.نوع‌شناسی فعالیتهای تولید دانش
۲.پژوهشهای اجتماعی و فرهنگی
۳.مطالعات ارزیابی تأثیر اجتماعی
۴.تألیف و ترجمه کتاب
۵.نظرسنجی‌ها
۶.برگزاری همایشها
۷.پژوهشگران محله
۸.تولید و تدوین داده‌های اجتماعی
۹.نتیجه‌گیری
فصل چهارم: فرایند کیفیت و ـدثیرات تولید دانش اجتماعی و فرهنگی
مقدمه
۱.توصیف وضعیت کنونی
۲.جایگاه مطالعات در مدیریت شهری
۳.ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی (اتاف)
۴.فرایند واگذاری و نظارت بر تحقیقات اتاف
۵.میزان اثرگذاری طرحها بر مدیریت شهری و کاربست یافته‌ها
۶.طرح پژوهشگر محله
۷.اهداف طرح پژوهشگر محله و آسیب‌های آن
۸.پیشنهادها و راهکارهایی برای بهبود طرح پژوهشگر محله
نتیجه‌گیری
فصل پنجم: تولید دانش و نهاد اجتماعی شهرداری
۱.چه باید کرد؟
ضمیمه: فهرست فعالیتهای تولید دانش اجتماعی و فرهنگی
مقدمه
۱.نظرسنجی‌ها طی سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱
۲.فهرست پایان‌نامه های حمایت شده
۳.پژوهشهای شهری و کاربردی
۴.مطالعات ارزیابی تأثیر اجتماعی
۵. عناوین کتابهای تألیفی سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۱
۶.فهرست کتابهای ترجمه شده تا سال ۱۳۹۱
۷.عناوین کتابهای در حال ترجمه سال ۱۳۹۲
۸.عناوین کتابهای تألیفی سال ۱۳۹۲
کتابنامه
مشخصات کتاب:
فاضلی، محمد؛ با همکاری طیبه کریمی و اردشیر بهرامی (۱۳۹۳)، مدیریت شهری و توسعه دانش شهری، تهران، تیسا، ۲۷۱ صفحه