سبزوار از دیر زمان مهد دانش و فرهنگ بوده و جایگاه خاصی را از این نظر در میان شهرهای دیگر به خود اختصاص داده است. بررسی‌های جغرافیایی تاریخی نشان می دهد که هر چند شهر سبزوار بعداً جانشین شهر بیهق شده و عملاً همان نقش و بلکه گسترده‌تر را در این ناحیه از کشور ایفا نموده است، ولیکن این دو شهر به لحاظ جغرافیایی بر هم منطبق نبوده و به لحاظ تاریخی هم تقدم و تاخر داشته‌اند. شهر بیهق که قدمت بیشتری داشته است در حول و حوش روستای فعلی خسروگرد واقع در ۶ کیلومتری سبزوار فعلی استقرار داشته است، که بعداً رو به ویرانی نهاده و کم کم قصبه سبزوار در محدوده مرکزی شهر سبزوار فعلی رونق گرفته و وسعت و توسعه یافته است. تبدیل شدن نقش شهر سبزوار طی شش دهه گذشته از نقشی بازرگانی به نقشی خدماتی نشاندهنده کاهش نقش سنتی شهر در سطح استان و کشور است. بی شک یکی از دلایل این امر را میتوان رشد فوق‌العاده شهر مشهد در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در سطح استان دانست که با تمرکز امکانات و مراکز اداری، سیاسی و مالی در خود توانسته است شرایط را برای سایر شهرهای رقیب دشوار نماید و زمینه‌های تجاری و بازرگانی را در خود متمرکز نماید.
نام: سبزوار
نوشته‌های مرتبط
نام های پیشین: بیهق، ساسویه، سربداران، سانزوار (به معنی سازوار)
استان: خراسان رضوی
مساحت شهر: ۲۶،۷۶ کیلومتر مربع
جمعیت شهر: ۲۳۱۵۵۷ نفر در سال ۱۳۹۰
تحول جمعیتی شهر در صد سال اخیر:
رشد جمعیتی شهر سبزوار ۱.۳ درصد و تراکم جمعیتی آن ۷۷۴۲ نفر بر کیلومتر مربع است. این شهر پس از مشهد و نیشابور سومین شهر پر جمعیت استان خراسان رضوی (و نیز خراسان بزرگ) محسوب می‌شود.
جدول تغییرات جمعیتی شهرستان سبزوار (۱۳۸۵-۱۳۴۵)
بررسی کلی جمعیت در شهرستان سبزوار
سال جمعیت درصد شهرنشینی درصد روستا‌نشینی تراکم (نفر در کیلومتر مربع)
۱۳۴۵ ۲۰۲۰۵۱ ۲۱ ۲۹ ۱۰.۳
۱۳۵۵ ۲۵۲۹۲۷ ۲۷.۵ ۷۲.۴ ۱۲.۹
۱۳۶۵ ۳۵۹۴۹۷ ۳۷ ۶۲.۹ ۱۸.۳
۱۳۷۵ ۴۱۹۵۴۳ ۴۴.۳ ۵۵.۵ ۱۹.۳
۱۳۸۵ ۴۴۰۱۳۳ ۵۶.۴ ۴۳.۵ ۲۱.۴
منبع: مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵
رشد جمعیت شهر سبزوار طی سالهای ۸۵-۱۳۳۵
سال ۱۳۳۵ ۱۳۴۵ ۱۳۵۵ ۱۳۶۵ ۱۳۷۵ ۱۳۸۵
جمعیت ۳۰۵۴۵ ۴۲۴۱۵ ۶۹۵۶۲ ۱۲۹۱۰۳ ۱۷۰۷۳۸ ۲۱۴۵۸۲
نرخ رشد ۳۴.۳ ۰۷.۵ ۳۸.۶ ۳۸.۲ ۳۱.۲ ۳۱.۲
در مقطع ۴۵-۱۳۳۵، مقایسه درصد رشد سالیانه جمعیت شهر سبزوار(۳/۳ درصد) با میزان رشد جمعیت کل کشور(۱/۳ درصد)بیانگر این واقعیت است که، فقط ۳ درصد جمعیت اضافه‌شده به شهر را مهاجرت شامل می‌شود. دردهه۴۵ تا ۵۵ اگرتعداد مهاجرین ساکن در شهر سبزوار حدود ۳/۳ برابر شده‌است، ولی هنوز هم باید سبزوار را از جمله شهرهایی دانست که بدور از جریانات شدید مهاجرتی بوده‌است. روند مهاجرپذیری در دهه ۶۵-۵۵ وتقریباً بعد از انقلاب اسلامی شدت می‌پذیرد و نسبت جمعیت غیربومی به ۲/۱۶ درصد می‌رسد که در این دهه حدود ۷۰درصد از مهاجرین نیز مهاجرین داخل شهرستانی بوده‌اند(مهندسین مشاور فرافزا، ۱۳۷۳، ص:۹۰)
در فاصله زمانی۶۵-۵۵ رشد جمعیت شهری سبزوار(۷/۶ درصد) و بسیار بیشتر از رشد جمعیت روستایی آن یعنی (۳/۲ درصد) بوده‌است. مقایسه این ارقام حکایت از مهاجرفرستی روستاهای این شهرستان دارد. با توجه به آمار مهاجرین مقطع زمانی ۶۵-۵۵ می‌توانم گفت که عمده مهاجرت از روستا به شهر بوده‌است زیرا محل اقامت قبلی ۵/۶۶ درصد مهاجران آبادیهای داخل شهرشتان، ۵/۱۹ درصد سایر استان‌ها و ۵/۱۰ درصد شهرستانهای استانهای دیگر بوده‌است. به عبارت دیگر توان جذب جمعیت شهر عمدتاً محدود به داخل شهرستان بوده‌است.(شایان، ۱۳۷۷، ص:۱۷۷) در مطالعه دیگری نیز نتایج مشابهی به دست‌آمده‌است. بررسی مبدأ مهاجرین واردشده به شهر سبزوار حاکی از این است که بخش عمده‌ای ازمهاجرین از روستاهای شهرستان سبزوار به این شهر مهاجرت کرده‌اند، بر این اساس ۸۷ درصد مهاجرین ازروستاهای تابع این شهرستان وارد سبزوار شده‌اند.(زنگنه، ۱۳۸۰، ص:۱۷۷)
در دهه ۷۵-۶۵ مقایسه نرخ رشد سالیانه شهر سبزوار با کل شهرستان و نقاط روستایی و سایر نقاط شهری سبزوار، حاکی از ادامه روند مهاجرت روستاییان به شهر سبزوارمی‌باشد. در این دهه ۳۰۳۴۶ نفر وارد سبزوار شده‌اند. مهمترین دلایل مهاجرپذیربودن شهر سبزوار عبارت است از:
۱ـ واقع شدن در منطقه پایکوهی و دسترسی راحت به منابع آب.
۲ـ توسعه مراکز آموزش عالی و حوزوی
۳ـ توسعه و گسترش بخش خدمات و بازرگانی
۴ـ سابقه تاریخی شهر سبزوار و قرارگیری در مسیر راه ارتباطی مهم به مشهد
۵ـ داشتن شبکه ارتباطی مناسب همچون راه‌آهن، جاده آسفالت، فرودگاه و ارتباط ساده آن با نقاط شهری خارج از استان.
۶ـ در سطح استان بعد ازمشهد جاذب‌ترین نقطه شهری است.
مساحت استان: ۱۱۸,۸۵۴ کیلومتر مربع
جمعیت شهرستان: ۳۱۹۸۹۳ نفر (۱۳۹۰)
جمعیت استان: ۵,۹۹۴,۴۰۲ (۱۳۹۰)
ترکیب شهرستان(تعداد و اسامی شهرها، و تعداد روستاها):
در حال حاضر، شهرستان سبزوار شامل سه بخش مرکزی، رودآب و ششتمد است.
• بخش مرکزی شهرستان سبزوار
دهستان رباط (سبزوار)
دهستان قصبه شرقی
دهستان قصبه غربی
دهستان کراب
شهرها: سبزوار
• بخش روداب
دهستان خواشد
دهستان فروغن
دهستان کوه همایی
شهرها: رودآب
• بخش ششتمد
دهستان بیهق
دهستان تکاب کوه‌میش
دهستان ربع شامات
دهستان شامکان
شهرها: ششتمد
کوچکترین و بزرگترین شهرهای استان از لحاظ جمعیتی:
مشهد با ۲,۷۶۶,۲۵۸ نفر جمعیت بزرگترین و باجگیران با ۴۰۶ نفر جمعیت کوچترین شهرهای استان هستند.
ترکیب استان (تعداد و اسامی شهرها و شهرستان ها):
استان خراسان رضوی شامل ۳۱ شهرستان است که به ترتیب ذیل هستند:
مشهد، نیشابور، سبزوار، تربت حیدریه، قوچان، تربت جام، کاشمر، تایباد، چناران، سرخس، درگز، فریمان، گناباد، خواف، بردسکن، طرقبه شاندیز، مه‌ولات، نیشابور، جوین، بجستان، خلیل آباد، زاوه، باخرز، جغتای، کلات، رشتخوار، فیروزه، خوشاب، تربت حیدریه، بجستان، داورزن
استان خراسان رضوی شامل ۶۱ شهر به ترتیب زیر است:
ء
انابد
ب
باجگیران، باخرز، بایگ، بردسکن، بیدخت، بینالود (احمدآباد)
ت
تایباد، تربت جام، تربت حیدریه
ج
جغتای، جنگل (شهر)
چ
چکنه
خ
خواف، خرو (نیشابور)، خلیل‌آباد (کاشمر)
د
داورزن، دولت‌آباد (خراسان رضوی)، دررود
ر
رودآب، رباط سنگ، رشتخوار، رضویه (مشهد)، ریوش
س
سبزوار، سفیدسنگ، سلامی، سلطان‌آباد (خوشاب)، سنگان (شهر)
ش
شادمهر (شهر)، شاندیز، ششتمد، شهرآباد (بردسکن)، شهرزو
ص
صالح‌آباد (خراسان رضوی)
ط
طوس، طرقبه
ع
عشق‌آباد (خراسان رضوی)
ف
فرهادگرد، فریمان، فیروزه (شهر)، فیض‌آباد (خراسان رضوی)
ق
قوچان، قاسم‌آباد (شهر)، قدمگاه، قلندرآباد
ک
کاخک، کاریز (شهر)، کاشمر، کدکن، کلات (کلات)، کندر (خلیل‌آباد)
گ
گناباد
م
مشهد، مشهد ریزه، ملک‌آباد (مشهد)
ن
نشتیفان، نصرآباد (خراسان رضوی)، نقاب (جوین)، نیل‌شهر
ه
همت‌آباد (فیروزه)
فاصله شهر با مرکز استان: سبزوار در ۲۴۱ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.
فاصله شهر با تهران: سبزوار در ۶۵۴ کیلومتری شرق تهران واقع شده است.
فاصله و نسب جغرافیایی شهر با شهرهای مهم نزدیک:
سبزوار در ۱۱۷ کیلومتری غرب نیشابور، ۲۴۱ کیلومتری غرب مشهد، ۲۷۳ کیلومتری شمال گناباد، ۴۳۳ کیلومتری شرق سمنان، ۱۷۷ کیلومتری جنوب بجنورد، ۴۹۴ کیلومتری شمال غرب بیرجند و ۶۵۴ کیلومتری شرق تهران واقع شده است.
ترکیب زبانی شهر:
زبان اکثریت مردم سبزوار فارسی است. گویش مردم سبزوار از مجموعه گویشهای اصیل خراسانی و با منشاء فارسی دری است. با این حال لهجه سبزواری به دلیل حفظ اصالت خود در طول تاریخ، تفاوت اساسی با سایر لهجه‌های خراسانی دارد. به دلایل تاریخی واژه‌های لهجه سبزواری هنوز اصالت فارسی خود را حفظ کرده است و کمتر از لغات دخیل درآن استفاده شده است. این واژه‌ها زنده بوده و قدمت آن گاهی به دوران ایران باستان و گویشهای رایج درآن زمان می‌رسد و اکنون نیز بطور روزمره در محاوره بین مردم به کار می‌روند.
ترکیب قومی شهر:
از نظر قومی و زبانی در بین مردم شهرستان تمایزاتی مشاهده می‌شود. اکثریت مردم فارسی زبان شهرستان در بخش مرکزی شامل شهر سبزوار و نیز بخش داورزن، روداب و ششتمد ساکن‌اند. موقعیت جغرافیایی شهرستان سبزوار و وقایع تاریخی متعددی که بر این شهرستان گذشته موجب شده است که ترکیب جمعیتی متنوعی در آن به‌وجود آید و افراد هر قوم و قبیله سنت‌های متفاوتی داشته باشند. رواج زبان‌های ترکی و کردی در کنار زبان فارسی در این شهرستان یکی از دلایل بیانگر تفاوت‌های قومی آن منطقه می باشد.
کولیها در شهرهای خراسان، جا و مکان خاصی ندارند و به‌صورت متفرق زندگی می‌کنند اما در سبزوار کوچه‌ای به نام کوچه غرشمارها (کوتاه شدهٔ غیرشمار) و در نیشابور کویچهٔ غربت‌ها وجود دارد که محل تجمع و اقامت آنها است.
به علاوه مطالعه بخشهای مرکزی شهرهای ایران، نشان می‌دهد که گتوهای قومی به صورت یک واحد متشکّل در برخی از این شهرها شکل گرفته‌اند. از جمله این گتوها، کولیهای ساکن در حاشیه بخش مرکزی شهر سبزوار می‌باشد. محله کوی گلستان که کولی ها در آن ساکن هستند به لحاظ کالبدی و بافت اجتماعی و فرهنگی، یکی از معضلات شهر سبزوار است. کولیها گروهی کوچ‌نشین‌اند که بر اساس وضعیّت محل، دارای کوچ و حرکات متقابل‌اند. سطح سواد و میزان آموزش در میان کولیهای سبزوار بسیار پایین است. همچنین، بیش از پنجاه درصد مساکن این محله با مشکلات شدید بهداشتی روبرو هستند. مهاجرتهای فصلی نقش مهمّی در زندگی کولیها دارد. نتایج تحقیق حاضر بر اهمیت جنبه‌های اجتماعی مهاجرت کولیها تأکید دارد. از ویژگیهای برجسته کوی گلستان آمیخته شدن نقش سکونتگاهی و کارکرد تجاری می‌باشد. آزمونهای آماری اثبات می‌کنند که به احتمال بسیار زیاد، دو متغیّر وضعیّت اقتصادی و بافت و استحکام مساکن ساکنان در محله، به هم وابسته اند. این تحقیق نشان می‌دهد که مشکلات بهداشتی مساکن، یک مشکل عمومی محله است و شرایط اقتصادی خانوارها در آن چندان تأثیر ندارد.
وابستگیهای قومی و خویشاوندی، از مهمترین دلایل اسکان ساکنان در محله می‌باشد. مسائلی چون جرم و مشکلات خانوادگی از اهمیت بسیار کمی برخوردار است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که یکی از علل اساسی پیدایش و استمرار کوی گلستان در مرکز شهر، سهولت دسترسی به بازار کار و اشتغال در بخش غیر رسمی است. لذا جابجایی آنها به معنای دور کردن آنها از مکان کار است. همچنین از آثار منفی جابه جایی ساکنان کوی گلستان، متلاشی شدن شبکه‌ها و ارتباطات اجتماعی محله مذکور می‌باشد، که به آنها کمک می‌کند از عهده شرایط مشکل و سخت زندگی برآیند (شکوهی، ۱۳۸۹).
ترکیب اقتصادی (مشاغل و بخش های اقتصادی فعال):
یکی از دلایل مهمی که مرکزیت اقتصادی ناحیه سبزوار بزرگ را از گذشته های دور تا به امروز به اثبات می رساند وجود آتشکده باستانی آذربرزین مهر به عنوان نیایشگاه مخصوص طبقه کشاورزان و پیشه وران عهد ساسانی در نزدیکی سبزوار است. این آتشکده در دوران پیش از اسلام یکی از سه آتشکده مهم ایران باستان بوده است و اختصاص آن به کشاورزان و پیشه وران یعنی دو گروه بزرگ از جمعیت مردم آن روز ایران که همواره جزء اصلی ترین گردانندگان اقتصاد کشور محسوب می شده اند ، بیانگر نقش و اهمیت اقتصادی منطقه سبزوار و غرب خراسان در ایران بوده است.
اما یکی از اصلی ترین نشانه هایی که می توان براساس آن به رونق فعالیت های تجاری و اقتصادی در سبزوار از چندین قرن قبل تا کنون پی برد ، وجود بازارهای تاریخی سبزوار است که از آن جمله می توان به بازارسرپوشیده معروف به بازارچه و بازارحاج زمان اشاره کرد.
علاوه بر وجود این اثرتاریخی که محل تلاقی دین و اقتصاد ایرانیان باستان بوده است ، قرارگرفتن سبزوار بر مسیر راه مشهور ابریشم ، و وجود چندین کاروانسرای با شکوه تاریخی در اطراف این شهر از جمله کاروانسرای مهر ، زعفرانیه ، ریوند ، مزینان ، فرامرزخان و … همه نشان دهنده وجود رفت و آمدهای کاروان های فراوان از محدوده سبزوار و رونق فعالیت های اقتصادی و تجاری در آن بوده است.
بازارچه سبزوار و بازارحاج زمان که تنها بخشی از بازار اصلی و بزرگ این شهر تاریخی در چند قرن گذشته است که از گزند حوادث روزگار مصون مانده و به امروز رسیده ، در سال های اخیر در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
به علاوه بر اساس سرشماری نفوس و مسکن از کل جمعیت ۱۵ سال به بالای شهر حدود ۴۰ درصد جمعیت فعال اقتصادی و ۶۰ درصد جمعیت فعال غیر اقتصادی بوده اند. نرخ بیکاری شهر برابر با ۹/۶ درصد و نرخ واقعی فعالیت برابر با ۲۹/۹ درصد بوده است.
روند تحولات نقش شهر سبزوار طی سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ حاکی از این است که این شهر از شهری بازرگانی تبدیل به شهری خدماتی شده است. بررسیها نشان دادند که شهر سبزوار در طی سالیان گذشته همواره دارای رشد جمعیتی بالایی بوده و این شهر توانسته است جایگاه خود را به عنوان شهر دوم خراسان رضوی حفظ کند. جوانی بالای جمعیت و نرخ بیکاری نزدیک به ۱۰ درصدی از جمله مشکلات اساسی پیش روی برنامه‌ریزان این شهر خواهد بود. تبدیل شدن نقش این شهر طی شش دهه گذشته از نقشی بازرگانی به نقشی خدماتی نشاندهنده کاهش نقش سنتی شهر در سطح استان و کشور است. بی شک یکی از دلایل این امر را میتوان رشد فوق‌العاده شهر مشهد در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در سطح استان دانست که با تمرکز امکانات و مراکز اداری، سیاسی و مالی در خود توانسته است شرایط را برای سایر شهرهای رقیب دشوار نماید و زمینه‌های تجاری و بازرگانی را در خود متمرکز نماید. علاوه بر این شاید بتوان عدم برنامه‌ریزی درازمدت مسئولین و مدیران شهری و عدم توجه به مزیتهای نسبی شهر سبزوار را از عوامل این تغییر دانست (حاتمی‌نژاد، حسینی، ۱۳۹۲).
ارتفاع از سطح دریا : ۹۷۷،۶ متر
دمای میانگین سالانه: ۱۷.۱ درجه سانتی‌گراد
سردترین و گرم ترین درجه حرارت:
گرمترین درجه حرارت ۴۵.۵ و سردترین درجه دما ۲۰- درجه سانتی‌گراد است.
وبگاه های مربوط:
دانشنامه ویکی‌پدیا / سبزوار
پرتال شهرداری سبزوار
http://sabzevar.ir/
فرهنگ سبزوار
http://www.sabzevarfarhang.com/
سبزوار نیوز
http://www.sabzevarnews.ir/
نقشه در ایران :
نقشه در استان:
نقشه شهر:
منابع:
دانشنامه ویکی‌پدیا / سبزوار
دانشنامه ویکی‌پدیا / شهرستان سبزوار
دانشنامه ویکی‌پدیا / استان خراسان رضوی
جغرافیا و برنامه ریزی شهری (سبزوار) با تاکید بر شهرستانهای غرب خراسان رضوی (سبزوار و حومه)
http://www.rezakargar33.blogfa.com/cat-3.aspx
خراسان / اقوام خراسان
http://barsava.persiangig.com/page.html
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵
مجله اینترنتی اسرارنامه / نگاهی به بازار سنتی سبزوار شهر دیرینه های پایدار قطب اقتصادی و تجاری خراسان
http://www.asrarnameh.com/news.php?id=4064
شکوهی (۲۰۱۰). مراکز شهری و گتوهای قومی- مطالعه موردی، کولیهای شهر سبزوار-. جغرافیا و توسعه ناحیه ای, سال ۳، شماره ۵
لینک مقاله:
http://jgrd.um.ac.ir/index.php/geography/article/view/3061
حاتمی‌نژاد، حسین؛ حسینی، هادی (۱۳۹۲). تحلیل و پیشبینی اشتغال در شهر سبزوار رهیافت تغییر سهم، اقتصاد پایه و نسبت مکانی، جغرافیا (فصلنامه علمی ـ پژوهشی انجمن جغرافیای ایران ) دوره جدید، سال یازدهم، شماره ۳۶
لینک مقاله:
http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/40813923605.pdf
وبگاه تیشینه / مسافت بین شهرها
http://www.tishineh.com/
این مطلب در چارچوب پروژه انسان شناسی وبازنمایی شهرهای ایران مدرن منتشر می شود.
در باره پروژه