روایتی از شهر در دوران کرونا؛ یک مردم‌نگاری تصویری از بندر ماهشهر
اشاره
شهر محدود به مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و سازه‌ها که شکل فیزیکی مشخصی دارند نمی‌باشد، بلکه مجموعه‌هایی زنده و پویا است که صورت‌های غیرمادی را نیز شامل می‌شود، از طریق سیستم‌های ادراکی ما قابل دریافت است و تجربه زیسته ما از شهر را شکل می‌دهد و معنا می‌بخشد. یک شهر همواره حامل یک معنی مشخص نیست، این معنی تحت عوامل متعددی قرار داشته که از طریق روابط مستمر و متقابل با یکدیگر، برهم اثر می‌گذارند و هستی می‌یابند. شرایط تولید، روابط تولید، تقسیم کار اجتماعی، روابط اجتماعی، شرایط محیطی و جغرافیایی و غیره که هرکدام باز عواملی دیگر را شامل شده و بر دیگر ساحت‌های هویت شهری اثر گذار خواهند بود. شیوع یک بیماری در شهر شرایط محیطی خاصی را موجب می‌گردد که به‌واسطه آن شهر دستخوش تغییرات متعددی شده و بر زیست شهری، ادراک و تجربه زیسته ما موثر واقع می‌شود. به‌عبارتی دیگر شهر پس از شیوع کرونا با شهر پیش از آن دو روایت متفاوت دارند.
نوشته‌های مرتبط
تلاش من در اینجا این است که روایتی شهری در دوران کرونا از بندر ماهشهر شکل بدهم. این کار را به‌واسطه پرسه‌زنی در شهر به‌عنوان یک شهروند و دریافت مشاهدات میدانی، از خلال تجربه‌ی تماشا کردن، رفت و آمد، گفتگو کردن، ایستادن و رانندگی کردن انجام داده‌ام. برای عینی گشتن این حضور برداشت تصویری و عکاسی از برخی موقعیت‌ها را انجام داده‌ام. مشاهدات در بخشی از شهرستان بندر ماهشهر، یعنی قسمتهایی از منطقه ماهشهر قدیم، شامل خیابان‌های طالقانی، شریفی، منتظری و حوالی میدان امام صورت گرفته است. به‌طور کل مشاهدات در قسمتهایی از بخش مرکزی منطقه ماهشهر قدیم صورت گرفته است. در این متن می‌خواهیم ببینیم چهره شهر در دوران کرونا دچار چه تغییراتی شده است؟ تغییرات در چه کسانی یا گروه‌هایی بیشترین تاثیر را داشته است؟ اقدامات و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفت برای رویارویی با چنین شرایطی چه بوده است؟ همچنین برای درک بهتر وضعیت، زمینه‌ای که این تغییرات در آن رخ می‌دهد را نیز مورد کاوش قرار می‌دهیم.
زمینه‌ی روایت
بندرماهشهر، شهر تضادهاست، شهر فاصله‌ها و اختلاف سطح‌های گوناگون زندگی در عرصه‌های مختلف است. از یک سو یکی از مهم‌ترین شهرهای صنعتی خاورمیانه و قطب مهم پتروشیمی کشور است که در آن صنایع، فناوری‌ها و کارخانه‌های بزرگ انبوهی حضور دارد، از سوی دیگر توسعه نامتوازن و کژساختار شهری در آن مشهود است و از ضعف امکانات اولیه شهری رنج می‌برد که باوجود ثروت و منابع انبوه در منطقه متضاد به‌نظر می‌آید. از سویی شهرِ سرمایه‌دارها و مدیران نفتی و پتروشیمی و سهام‌داران و کارخانه‌داران و رابط‌ها و واسطه‌های نفتی و اقتصادی است و از سوی دیگر شهر مردمان محرومی‌ست که بهای پیشرفت دسته نخست را با هزینه کردن جان‌شان می‌پردازند و از هرگونه امکانات شهری بی‌بهره می‌باشند. این تضاد در مواجهه با کرونا نیز خود را نشان می‌دهد. نابسامانی‌های شهری در مواجهه با کرونا برجسته‌تر و آشکارتر گشته و نمایان می‌سازد که شهر دارای ساختار معیوبی است که با بی‌تفاوتی‌ها، نادیده‌گرفتن‌ها، اولویت‌بندی‌های نامناسب، نامسئولانه و نمایشی تنها بهره‌برداری از شهر، منابع انسانی، منابع طبیعی و زیستی شهر را هدف قرار داده و به این صورت چرخه معیوبی دنباله‌دار شکل داده است.
استان خوزستان از ابتدای اردیبهشت ۱۳۹۹ با موج دوم همه‌گیری کرونا و افزایش شمار مبتلایان به ویروس مواجه شد و در وضعیت قرمز قرار گرفت. بندر ماهشهر یکی از پر جمعیت‌ترین شهرهای این استان است که به‌خاطر صنعتی بودن، دارای جمعیت‌های زیادی از کارگرهای صنعتی می‌باشد. اهمیت اقتصادی ماهشهر بر شفافیت اخبار و اعلام میزان شیوع کرونا در این شهر نیز تاثیر گذاشته و گه‌گاه اخبارهای ضد و نقیضی در این‌باره به‌گوش می‌رسد. از اواسط اردیبهشت شیوع بیماری اوج چشمگیری داشت. این وضعیت به اندازهای حاد شد که ظرفیت بیمارستان‌های شهرستان تکمیل شد و به بیماران پیشنهاد می‌شد در خانه خود را تحت مراقبت قرار دهند. مدیر شبکه بهداشت و درمان شهرستان بندر ماهشهر در تاریخ ۵ خرداد ۱۳۹۹ با اعلام اینکه آمار فعلی مبتلایان ۳۱۸ نفر است، گفت: شیوع ویروس کرونا در خوزستان سیر صعودی به خود گرفته و این آمار هم تنها افراد شناسایی‌شده هستند که بدون شک افرادی هم هستند که علایم خاموش دارند. در حال حاضر ۴۳ نفر در بیمارستان‌های شهرستان در بستر این بیماری و تحت مراقبت هستند در چند روز گذشته ظرفیت بیمارستان‌های شهرستان بندر ماهشهر، تکمیل شد که مجدداً بیمارستان نفت یک بخش دیگر را به بیماران کرونایی اختصاص داد، اما باید در نظر داشته باشیم که نمی‌توان تمام بخش‌های بیمارستان را به بیماران کرونایی اختصاص داد. تخت‌های بیمارستان‌ها بیش از این و در ادامه راه دیگر جوابگو نیستند. متأسفانه از کادر درمان تعداد زیادی به ویروس کرونا مبتلا شدند که مجبور به قرنطینه کردن آن ها شدیم و هیچ‌گونه جایگزینی برای کادر درمان نداریم ( ایلنا، کد خبر: ۹۱۸۱۵۵). چیزی که در صحبت‌های مدیر شبکه بهداشت بندر ماهشهر جلب توجه می‌کند تکمیل شدن ظرفیت بیمارستان‌ها است، در حالی که اعلام کرده‌اند ۴۳ نفر بیمار کرونایی تحت درمان هستند! یا تعداد بیماران به هر دلیلی بیشتر از میزان اعلام شده است و یا ظرفیت بیمارستان‌ها و امکانات درمانی در ماهشهر به شکل قابل توجه‌ای پایین است که با وجود ۴۳ بیمار شهر به شرایط بحرانی از لحاظ خدمات درمانی می‌رسد. این برای شهری با چنین سرمایه‌های عظیمی جای شگفتی دارد. در حقیقت اینجاست که سازوکارهای نابسامان یک شهر آشکار می‌شود.
روایتی از شهر در دوران کرونا
راه و روش اصلی که برای مقابله با کرونا درنظر گرفته شد و تبلیغ و تاکید فراوان می‌شود، مراقبت خانگی، قرنطینه خانگی و فاصله‌گذاری اجتماعی است. اما مسئله اساسی اینجاست که راه موجود برای همه ساکنان شهر به یک مقدار در دسترس نیست. برای عده‌ای این امکان به‌واسطه شکلی از زیست شهری یعنی زیست غیرحضوری با برنامه‌ها، اپلیکیشن‌ها، شبکه‌های اجتماعی در اینترنت، ارتباطات تلفنی، حضورهای برخط و مجازی، مواجهه با کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن را آسان کرده است. این امکانات موازی و جایگزین موجب شده که این افراد درکی از چرایی رفتارهای دیگرگونه گروه‌های اجتماعی‌ای که در سطوح و طبقات متفاوت زندگی می‌کنند نداشته باشند و آن‌ها را به‌شکل “دیگری”، “غیرخودی”، “خطرناک”، “بی‌فرهنگ” و برچسب‌هایی از این دست خطاب کنند. این وضعیت باعث تشدید قوم‌گرایی، خویش‌پرستی، بیگانه‌هراسی و تنش‌های بین سطوح مختلف طبقات اجتماعی و اقتصادی شده است. اساساً مسئله‌ی کرونا با رویکردهای نژادی و دیگری ستیزی آغاز شد. رویکرد ابتدایی که بسیاری رسانه‌های جهانی، به‌ویژه رسانه‌های جهانی‌ای که مشخصاً راستگرا هستند، با حمله به چین به‌عنوان یک شکل دیگر از بودن و سپس با ملیت قایل شدن برای ویروس و بیماری شکل گرفت. بنابراین شاهد این بودیم که ملیت به‌عنوان یک امر انتزاعی از دسته‌بندی انسان‌ها فراتر رفته و برای بیماری و ویروس نیز به‌کار برده شده است. در هنگام مشاهدات میدانی کسی را دیدم که با برخورد گرمی به من نزدیک شد، آشنایی که داد متوجه شدم پیشتر در یک محل کار کرده‌ایم. وقتی بحث کرونا پیش کشیده شد، در میان صحبت‌هایش گفت: عرب‌ها رعایت نمی‌کنند، نه ماسک می‌زنند، نه دستکش! و با جمله‌هایی طنز و طعنه‌آمیز سعی در برجسته کردن و واقعی نشان دادن ادعایش را داشت. فرد مذکور از بومی‌های منطقه نبود و به لحاظ طبقه اقتصادی می‌توان آن را متوسط به بالا در نظر گرفت. همان موقع چشمم به شخصی افتاد که داشت با گاری از خیابان می‌گذشت، صحبت را قطع کردم و عکسی ثبت کردم، سعی کردم با جملات کوتاهی همسایه کاری گذشته را متوجه کنم که شرایط برای همه ما یکسان نیست.
تصویر شماره ۱: فردی با گاری پر از بطری‌های پلاستیکی پسماندی از خیابان می‌گذرد. بندر ماهشهر، اطراف میدان امام، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
امکان زیست غیرحضوری در ماهشهر برای کسانی فراهم است که در شرایط عادی نیز حضور چندانی در کوچه و خیابان‌های شهر ندارند. عده‌ای که مثلاً سرمایه را از اینجا جمع می‌کنند ولی برای تفریح و خرید به خارج از کشور می‌روند. برای چنین گروه‌هایی که تفاوت بین چند ده هزار تومان و چند صد هزار تومان اختلاف قیمت و هزینه پیک و اینترنت و دستگاه‌های مورد نیاز برای اتصال بهینه معنایی ندارد، مواجهه با کرونا می‌تواند به‌سان دغدغه‌ای بزرگ شکل گرفته و به‌واسطه سرمایه انباشت شده و چهره آراسته گشته، ژست انسانِ با فرهنگ والا را نیز بگیرند. اما برای کسانی که کل شهر را می‌چرخند تا مثلاً گوجه را هزار تومان ارزان‌تر بخرند، مسئله شکل دیگری دارد. حتی تهیه ماسک و دستکش نیز در شهر برای همه به یک شکل نیست، قیمت این اقلام هیچ شکل منطقی ندارد و هر کس به هر قیمتی که خودش بخواهد آن را می‌فروشد. بنابراین افراد باید سرمایه اقتصادی خوبی برای تهیه چنین اقلامی داشته باشند و یا مناسبات اجتماعی خوبی داشته باشند تا بتوانند از طریق روابط شهری کالاهای بهداشتی را با قیمت مناسب تهیه کنند. بنابراین با انبوهی از افراد در شهر مواجه هستیم که امکان زیست غیرحضوری برای آن‌ها فراهم نیست!
به تمام آنچه که گفته شد باید مسئله کار را نیز اضافه کرد، بخشی از جمعیت بندر ماهشهر در پتروشیمی‌های موجود در منطقه شاغل هستند، اما شرایط کار برای همه‌ی آن‌ها به یک شکل نمی‌باشد. کارمندان رده بالا و سرپرست‌ها و مدیران از امکاناتی نظیر دورکاری، کار دوره‌ای، مرخصی ویژه با حقوق و محیط کاری امن برخوردار هستند، اما این‌ها تنها جمعیت کوچکی را شامل می‌شود و ماجرا برای انبوهی دیگر شکلی دیگرگونه دارد. در صحبت‌هایی که با یکی از کارگران شرکت کالای پتروشیمی ماهشهر، وابسته به هُلدینگ انتخاب داشتم، می‌گفت که هیچ تعطیلی یا فاصله‌گذاری یا موارد بهداشتی خاصی برای آن‌ها در نظر گرفته نشده و بدتر از آن هر روز با خطر از دست رفتن موقعیت کاری نیز مواجه هستیم. این‌ها دقیقاً از مواردی هستند که تشدید شدن فاصله طبقاتی را نمایان می‌سازد. شرایط ویژه کرونا در شهر، تضادها، اختلاف‌ها و تناقض‌هایی را نمایان کرده است که در حالت عادی با آنکه همیشه وجود دارند، نادیده و پنهان می‌مانند. برای کسانی که بخش بزرگی از روز خود را در محل‌های عمومی کار، سرویس کار و ارتباط‌های حضوری هستند، به لحاظ ذهنی دیگر در خانه نشستن معنایی نخواهد داشت. اینگونه است که بندر ماهشهر با وجود کرونا همچنان خیابان‌های شلوغی دارد.
تصویر شماره ۲: حضور جمعیت در خیابان، بندر ماهشهر، خیابان منتظری، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
خیابان منتظری از خیابان‌ها و بازارهای قدیمی ماهشهر می‌باشد که فروشگاه‌های مختلفی در آن وجود دارد، همچنین در این خیابان مطب‌های پزشکی و داروخانه‌ها نیز متمرکز هستند. عکس بالا در ساعت ۱۸ گرفته شده است و به دلیل گرمای هوا و سبک زندگی مردم در ماهشهر بیشتر فعالیت‌ها، گشت و گذارها و تجمعات شهری در ساعات پس از نشستن آفتاب شکل می‌گیرد، ولی بخاطر مشکل نور عکاسی در ساعت ۱۸ انجام شده است. با این حال تجمعات قابل توجهی در خیابان وجود دارد و در برخی جاها به‌دلیل وجود نداشتن جای پارک، خودروها به‌صورت دوبل پارک کرده‌اند. باتوجه به زمینه‌هایی که شرح شد وجود جمعیت قابل درک است ولی اقدامات نامناسب شهری باعث شدید جمعیت، فشردگی بیشتر جمعیت و مشکلات متعددی گشته است که در ادامه شرح خواهد شد.
تصویر شماره ۳: بستن ورودی خیابان ۲۲ بهمن به‌وسیله جدا کننده‌های بتنی، بندر ماهشهر، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
مدیران شهری در بندرماهشهر برای کنترل شهر در مواجهه با کرونا تصمیم عجیب و خاصی گرفتند. برخی از خیابان‌های اصلی شهر و در جاهایی برخی از قسمت‌های یک خیابان به‌وسیله جدا کننده‌های بتنی یا بلوک‌های نیوجرسی بسته شده‌اند. این درحالی است که همه اداره‌ها، شرکت‌ها، کارخانه‌ها و فروشگاه‌ها باز می‌باشند، درحقیقت از طرفی لزوم به عبور و مرور در شهر وجود دارد و با جمعیت‌های انبوهی مواجه هستیم که نیازمند تردد در شهر هستند و از طرفی دیگر مردم شهر با موانعی برای عبور و مرور مواجه می‌باشند. این وضعیت نه‌تنها کمکی به تسهیل شرایط نکرده بلکه بحران‌های شهری را تشدید کرده است. بدیهی است که بسته شدن برخی مسیرها، بار ترافیکی را در مسیرهای دیگر بالاتر برده و گاه به گره ترافیکی بدل می‌کند.
تصویر شماره ۴: ترافیک چند صد متری در بندر ماهشهر، خیابان شریفی، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
تصویر شماره ۵: ترافیک چند صد متری در بندر ماهشهر، خیابان شریفی، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
آنچنان که در تصویرهای شماره ۴ و ۵ قابل مشاهده است خیابان شریفی در اوج شیوع کرونا چنان ترافیک سنگینی را شاهد است که تقریباً نمی‌شود تکانی خورد. ترافیک از ابتدای خیابان شریفی، تا انتهای این خیابان به صورت سنگین مشاهده گردید. نتیجه‌ی بستن برخی خیابان‌ها هدایت شدن ترافیک خودروها به مناطق دیگر و ایجاد اختلال در نظم شهر از یک‌سو و از سوی دیگر هدایت کردن جمعیت به مسیرهای مشخص و افزایش تراکم جمعیتی در این مسیرها می‌باشد. البته این تمام بحران نیست، با بسته شدن خیابان‌های اصلی شهر، تردید در کوچه‌ها و محله‌ها افزایش یافته و نظم و آسایش شهروندان در محله نیز دچار چالش شده است. در برخی جاها تنها یک سمت خیابان بسته شده است و سمت دیگر باز گذاشته شده و مجموعه‌ی این اتفاقات باعث سردرگمی مردم در شهر، احساس بیگانگی کردن با شهر، وقوع بی‌نظمی‌های بی‌سابقه، حرکت کردن خودروها در مسیرهای مخالف و نادرست یا به اصطلاح ماهشهری‌ها رامسید و مواردی از این دست، وضعیت شهر را به حالت بحرانی درآورده است. تصاویر شماره ۶ و ۷ که در زیر می‌آیند نشان می‌دهد که اساساً بستن راه‌ها بدون درنظر گرفتن شرایط اجتماعی و نیازها و واقعیت‌های شهر هیچ دستاوردی ندارد.
تصویر شماره ۶: بستن ورودی خیابان‌ها برای مقابله با کرونا و کاهش ترافیک، بندرماهشهر، خیابان منتظری، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
تصویر شماره ۷: وضعیت یک خیابان که ورودی آن بسته شده است، بندرماهشهر، خیابان منتظری، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
در تصویر شماره ۶ می‌بینیم که چگونه ورودی خیابان منتظری در ماهشهر بسته شده است و در تصویر شماره ۷ انبوه خودروها و تردد جمعیت در این خیابان در همان لحظه قابل ملاحظه است. تمام این‌ها به ما نشان می‌دهد که اقدامات صورت گرفته بدون در نظر گرفتن واقعیت جاری شهر و روابط و مناسبات اجتماعی و اقتصادی شهر می‌باشد. تصمیم گرفتم که در زمینه‌ی محدودیت‌های ترافیکی اعمال شده با یکی از ماموران راهنمایی و رانندگی در خیابان صحبت کوتاهی کنم، تا گفتم که قصد دارم در این زمینه صحبت کنم با خنده و کنایه گفت چرا به دفتر نمی‌روید و از فرمانده نمی‌پرسید که آگاه‌تر و با دانش‌تر است، ما که چیزی نمی‌دانیم. راضی به صحبت که شد پرسیدم به نظر شما تاثیر این اقدام‌ها و محدودیت‌ها چه بوده است و آیا توانسته مفید باشد که گفت هیچ تاثیر مفیدی نداشته است، اگر در مواردی هم رفت و آمد کمتر شده به‌دلایل دیگر است و این کارها فایده‌ای نداشته است.
تصویر شماره ۸: میدان امام خمینی، بندر ماهشهر، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
با این‌حال میدان امام خمینی از همیشه خلوت‌تر بود، مسیرهایی که به‌سوی میدان می‌آیند بسته شده است و دسترسی به میدان بسیار محدود است. میدان جای نشستن کارگرهای روزمزدی است که سهم ثابتی از سرمایه‌ها و منابع شهر ندارند، بنابراین هر روز از طلوع خورشید کنار میدان جمع می‌شوند تا شاید کاری پیدا شود. بیشتر کارهای آن‌ها، کارهای ساختمانی است، بنایی، آجرچینی، سرامیک، تخریب و هر کاری که گیر بیاید. به‌سوی‌شان رفتم و گفتگویی با چندتایی از آن‌ها داشتم، یکی‌دوتاشان را می‌شناختم. آشنایی برای زمانی بود که کارهای عمرانی انجام می‌دادم و در آنجا سابقه همکاری را داشتیم. پرسیدم چرا اینجا جمع شده‌اید، گفتند برای کار هست و در غیراینصورت زندگی غیرممکن خواهد شد. یکی از اجاره خانه‌های سنگین در ماهشهر گلایه می‌کرد و دیگری از گرانی کالاهای اساسی و خریدهای روزمره، با این حال برای آن‌ها کرونا معنایی نداشت، وضعیت‌های بحرانی برای آن‌ها با پیشینه بیشتر و در جاهای دیگر قرار گرفته است. گفتند که تقاضای کار به‌خاطر شرایط موجود کمتر شده است و بیشتر روزها بیکار هستند و این باعث دشوارتر شدن زندگی گشته است. پرسیدم آیا در جاهایی که برای کار می‌روید صاحب کار یا کارفرما موارد بهداشتی خاصی را درنظر می‌گیرد یا اقلامی در جهت پیشگیری در اختیار شما قرار می‌دهد؟ جوابم لبخندی دسته‌جمعی و نه خبری از این چیزها نیست بود. گفتم آیا در این چند وقت کسی از میان کارگرانی که در میدان می‌ایستند دچار بیماری کرونا شده است؟ چندتایی گفتند نه خوشبختانه، یکی دیگر گفت ما اینقدر ناچار به کار هستیم که بیماری را معمولاً نادیده می‌گیریم درحقیقت مجبوریم که نادیده بگیریم، نمیدانم! دست آخر گروهی از کارگرها خواستند که عکسی از آن‌ها به یادگار بگیرم. این عکس را با چیدمان پیشنهادی خود آن‌ها گرفتم و نشانشان دادم.
تصویر شماره ۹: کارگران در میدان نشسته‌اند، میدان امام خمینی، بندرماهشهر، ۵ خرداد ۱۳۹۹، عکس از اسماعیل قنواتی
منابع:
ایلنا، خبرگزاری کار ایران، کد خبر: ۹۱۸۱۵۵، تاریخ درج ۰۵/۰۳/۱۳۹۹، پیوند به صفحه:
https://www.ilna.news/fa/tiny/news-918155