فضای شهری یکی از مهمترین و فعال‌ترین مکان شهری به حساب می آید. فضای شهری به عنوان یک فـضای عمـومی محـل ظهـــور و حیـــات‌بخـــشی اندیـــشه هـــا و خواستهای فردی و اجتماعی انسانهاسـت، یعنی مهمترین مرکز ادراکات اشتراکی آدمـی است و شاید به همین دلیل در توسعه انسانی جوامع نقش مهمی دارد. یکی از مهمترین دغدغه‌های انسانشناسان شهری ، رسیدن به نوعی فضای شهری عمومی موفق است که بتواند تعالی پایدار میان فضاهای شهری و بستر طبیعی به وجود آورد و منظری اجتماعی و خودکفا ایجاد کند. به طوری که شهروندان در این فضای شهری عمومی احساس امنیت و هویت داشته و در نهایت به پایداری فضای شهری عمومی کمک کنند. وندالیسم شهری که به معنی تخریب اموال عمومی شهری است باعث می شود احساس امنیت شهروندان در فضای شهری تهدید شود. این مقاله با بررسی پدیده وندالیسم و یکی از انواع آن یعنی دیوارنویسی ، در پی پرداخت به این موضوع می باشد که چگونه با افزایش حس تعلق به مکان در فضاهای عمومی شهری می توان باعث کاهش این پدیده اجتماعی – شهری و افزایش حس امنیت و پایداری فضای عمومی شهری شد.
حس تعلق به مکان
نوشته‌های مرتبط
در واقع حس کلی است که پس از ادراک قضاوت نسبت به محیط خاص در فرد به وجود می آید، و عامل مهمی در هماهنگی فرد و محیط است و باعث بهره برداری بهتر از محیط ، رضایت استفاده کنندگان و در نهایت احساس تعلق آنها با محیط و تداوم حضور در آن می شود. همین تداوم حضور در مکان منجر به پایداری محیطی و اجتماعی مکان می شود. حس تعلق و دلبستگی به مکان به گونه ای به پیوند فرد با مکان منجر می شود که انسان خود را جزئی از مکان می داند و بر اساس تجربه های خود از نشانه ها، معانی، عملکردها، شخصیت و نقشی در ذهن خود متصور می سازد. برای بوجود آوردن حس تعلق در افراد ابتدا باید پدیده ی شهر گرایی که یک پدیده کیفی است را عنوان کرد به این مفهوم که شهروندان از شهر نشینی به شهر گرایی گرایش پیدا کنند و قوانین و مقررات مربوط به شهر را بپذیرند . همچنین باید به رفتارها و فعالیت های افراد ساکن(شهروندان) توجه خاصی داشت. (www.wikipedia.com)
دیوار نویسی و حس تعلق مکان
فضاهای عمومی شهری فضاهایی خارج از عرصه‌های خصوصی زندگی شهروندان هستند که قابلیت ظهور تعاملات اجتماعی در آنها بسیار بالا است. خصوصیت فضایی در واقع جوهر روابط فرهنگی، اجتماعی و فعالیت‌های شهروندان است. سیمای شهر شامل تمام عناصر و عوامل شهری است که به دیده می آید و چشم قادر به تماشای آن می باشد و در ذهن و خاطره انسان شکل می گیرد ، ولی پدیده وندالیسم که به معنای تخریب کنترل نشده اشیای و آثار و وسایل باارزش یا اموال عمومی و حتی شخصی است و یک ناهنجاری اجتماعی- شهری شناخته می شود، درسالهای اخیر باعث گردیده است این سیمای شهری مخدوش شده و در نهایت حس تعلق مکان در بین شهروندان را تخریب کند. به دنبال این تخریب دیگر نمیتوان از شهروندان انتظار داشت در پایداری فضای شهری عمومی خود مشارکت اجتماعی داشته باشند. دیوار نویسی یکی از جدی ترین نوع وندالیسم به شمار می رود و از عوامل تخریب و نابودی فضای عمومی شهری هستند و می تواند زودتر از هر تهدیدی سرمایه های کشور را از بین ببرد.(جعفریان،۱۳۹۲) از آنجا که یکی از مشخصات شهری در امکانات بالقوه ای است که به افراد برای رها شدن از قید و بندهای زندگی در اجتماع غیر شهری را می دهد، دیوار نوشته ها شکل خاصی از بیان شهری ضد فرهنگ( چه درحوزه سیاسی و چه در حوزه غیر سیاسی) هستند که به یکی از مشکلات پر هزینه فضای شهری تبدیل شده است. منظور از دیوار نوشته ها در زبان امروز انواع نوشته ها ، شعارها ، نقاشی ها و طرح ها یا صرفا خطوط و نقش های نمادین و یا حتی بی معنایی است که به صورت غیرقانونی و با استفاده از رنگ یا ماژیک ها و یا با حک کردن بر دیوارها یا سطوح دیگری چون درها ، پنجره ها ، نماها ، تابلوهای تبلیغاتی ، بدنه ی خودروها یا هر سطح سنگی ،گچی ،فلزی… دیگری در شهرها مشاهده می شوند.( فکوهی ،۱۳۸۳ ). همواره دیوارنوشته های غیررسمی به عنوان یک عامل منفی بر معماری ها و حالت های زیباشناختی شهرها تاثیر گذار است و می توان کاهش حس تعلق به مکان را به عنوان یکی از مهم ترین عوامل در بروز این پدیده ذکر کرد. البته باید توجه داشت که دیوار نویسی عموما از سوی مردم و مدیران شهری نیز به عنوان نوعی خرابکاری تلقی می شود. در مباحث جامعه شناسی انحرافات نیز ، دیوار نویسی را نوعی وندالیسم و بمثابه یک آسیب یا درد اجتماعی می توان تلقی کرد.( محسنی:۱۳۸۳، ۲۳) همچنین دیوار نویسی را به عنوان ابزاری برای بیان اعتراض خرده فرهنگ ها علیه اقتدار حاکم نیز می دانند.( کوثری؛ ۱۳۸۳، ۲) با این حال می توان از نوعی کارکرد دیوار نویسی در دهه های اخیر صحبت کرد که به منزله شیوه ای برای ارسال پیام های اجتماعی و سیاسی و حتی شکلی از تبلیغات استفاده می شود. دیوارهای شهری محل تعامل مردم و حکومت است و نحوه شکل گیری فضاها امری کاملا اجتماعی است. دیوار نویسی حاصل چنین تلقی از فضا درشهر و مسائل آن است. در ایران در سالهای پس از انقلاب نمونه های متعددی از دیوارنگارها را می توان در همه جای شهرها دید. این دیوار نگاره ها تصاویری از شهدا ، گفتمان سیاسی، و دیگر جنبه های ایدئولوژی انقلاب اسلامی هستند.(همان ؛ ۵) ولی در حال حاضر با یک نگاه کلی می توان به سادگی به این مسئله پی برد که میزان استفاده از دیوارنوشته های غیررسمی رو به افزایش است و شاید بتوان آنها را در چند دسته تقسیم بندی نمود :
۱ – ابراز احساسات در قالب اشعار و جملات عاشقانه
۲ – پیام های رادیکال سیاسی و بیشتر مذهبی
۳ – تبلیغات صنفی، شغلی ، آگهی های فروش ملک و…
۴- پیام های جنسی
نتیجه گیری
امروزه مسایل شهروندی و مشارکت شهری به شدت با فرم فیزیکی شهر و نحوه طراحی آن مرتبط است. در بحث دیوار نوشته ها ، آن چیزی که قابل تامل و بررسی است ؛ تاثیر روانی و بصری منفی است که این نوع نوشته های غیررسمی در اذهان شهروندان می گذارد. چرا که دیوار نوشته ها احساس ترس از جرم را افزایش داده و حس تعلق مکان شهروندان را خدشه دار می کند. از یک طرف متولیان فرهنگی شهر برای مقابله با این پدیده بیگانه و فاقد برنامه اند و از طرف دیگر این پدیده در حال تبدیل شدن به یک سنت فرهنگی است. لذا به نظر می رسد در این میان با افزایش حس تعلق شهروندان نسبت به محل زندگی خودمی توان در کاهش این پدیده موثر بود. ایجاد هویت در محیط باعث می شود که شخص به مرور زمان ارتباط نزدیکی با محیط برقرار کرده و در نهایت خود را متعلق به محیط و جزئی از آن بداند. در صورتی که این محیط و تصویرش شفاف نباشد، شخص احساس ناامنی و به دنبال آن حس گم شدگی در محیط را خواهد داشت. همچنین می توان با پشتیبانی از گرافیک شهری در تبلیغات شهری و کارگاههای آموزش شهروندی و غنی ساختن اوقات فراغت نوجوانان می توان در کاهش دیوار نوشته های غیررسمی و افزایش نسبی ارزشهای زیبایی شناختی سیمای شهرنقش مثبتی داشت.
منابع
جعفریان، رسول، «یادگاری روی دیوار»، تهران،۱۳۹۲
فکوهی، ناصر، «انسانشناسی شهری»، نشر نی ، تهران،۱۳۸۳
کوثری، مسعود؛« گرافیتی به منزله هنر اعتراض» ماهنامه جامعه شناسی هنر و ادبیات، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان۱۳۸۹
محسنی تبریزی، علیرضا، «وندالیسم» انتشارات آن، تهران ،۱۳۸۳
www.shahr.com
www.wikipedia.com8-