فرهنگ و درمان

مقدمه:

بشر به عنوان موجودی لذت جو و گریزان از درد و رنج،تمایلی به بیمار شدن و ناخوشی نداشته و در صورت ابتلا به بیماری از راههای مختلف و با توجه به ظرفیت دانش و آگاهی خود بدنبال بهبودی و خلاصی از ناخوشی ها بوده است. دلایل گوناگون بودن درمان بیماری ها را می توان دروجود باورها، اعتقادات و فرهنگ ها و خرده های فرهنگی متعدد در بین ساکنان کره زمین دانست.زیرا فرهنگ بر رفتار در مواجهه با بیماری ،دلایل جستجوی سریع درمان ، چگونگی توضیح علائم و کنار آمدن یا قبول کردن درمانها اثر می گزارد(۵).

با توجه به اهمیت موضوع فرهنگ در سلامت و درمان در این مقاله تلاش می شود تا با پرداختن به موضوعاتی شامل :
تعریف سلامت ، فرهنگ و درمان ، رابطه عوامل اجتماعی با سلامت و درمان و همچنین نقش فرهنگ در درمان پرداخته شود تا به صورت دقیق تر رابطه بین فرهنگ و درمان مورد بحث قرار گیرد.

تعریف سلامت ،فرهنگ و درمان:
سلامت:از زمانی که در سال ۱۹۴۷سازمان جهانی بهداشت وسلامت را حالت به زیستی۱ جسمی ،روان شناختی و اجتماعی دانست در واقع مقوله سلامت از یک واژه کمی (پزشکی صرف)به یک واژه کیفی تبدیل گردید ،که لاجرم برای سنجش آن مقیاس و شاخصه های وسیع تری مانند ابعاد روانی و اجتماعی باید مدنظر باشد.بعد از این تعریف ، سلامت به معنای دیگر مطرح شد، به طوری که در سال ۱۹۱۶در کنفرانس اوتاوا از سلامت به عنوان یک راهبرد یا ابزاری برای توانمند سازی افراد نام برده شد.

امادر جدیدترین تعریفی که توسط آرنولد وبرین (۲۰۰۶)ارائه گردیده ،سلامت علاوه بر این که شامل به زیستن می گردد ،بلکه فراتر از آن بستری برای ایجاد حالت تعادل ،رشد،عملکرد و تعالی افراد جامعه می تواند در نظر گرفته شود(۲).پس در این تعریف سلامت نه تنها به عنوان یک خدمت یا یک حق نگریسته میشود بلکه به عنوان یک سرمایه گذاری بلند مدت به آن نگاه می شود.

فرهنگ:
“کلوک هون می گوید فرهنگ در جامعه مانند حافظه است برای ۱-well being شخص . “هرس کوتیس”اعتقاد داشت که فرهنگ بخش انسان ساخته محیط است و “رد فی الد”فرهنگ را تفاهم نامه
مشترک عمل ومحصولات مصنوعی می داند اما در روان شناسی معاصر ،فرهنگ اشاره به شبکه ای از دانش آزادانه در ارتباط تنگاتنگ بخش های تولید ،تکثیر و به روز شده به وسیله یک مجموعه از افراد وابسته به هم است .هر بخش در این شبکه اشاره به یک دانش اظهاری خاصی دارد (مانند باورهای مربوط به ارتباط بین خود ،جامعه و استاندارد های اجتماعی).و یا دانش خاص وابسته به طرز عمل (چگونگی
دانستن،مانند سبک های تفکر کردن).فرهنگ بدلیل مسائل مشترک پیچیده در جوامع ونیاز های روانشناختی افراد،دچار تحول و باز تولید شده است (مانند نیازهای معنای زندگی،تعلق پذیری اجتماعی ۱و شناخت های خاص).فرهنگ در موسسات اجتماعی به صورت رمز نوشته شده است (مانند نهادهای قانونی)،این در سراسر فضا و نسل ها از طریق رسانه های مختلف بیرونی منتقل و در پاسخ به بوم شناسی اجتماعی در حال تغییر است (۴ص۱۴۶).
فرهنگ عبارت است از: سیستم های اعتقادی و جهت گیری ارزشی که به زندگی از طریق هنجارها ،شیوه ها ،آداب و رسوم ،سازمان ها ،فرایند های روان شناختی و نهادهای اجتماعی شکل می دهد (۱ص۵۹).
۱-social belonginessدرمان:در زبان انگلیسی با دو واژه treatment و therapy آمد ولی معانی آنها با هم تا حدودی متفاوت است که در ذیل به آنها اشاره می شود:
درمان۱:به به معنای هر روش خاصی برای درمان یا کاهش شدت یک بیماری یا حالت غیر عادی است .این معنی نسبتاً جامع است و روش های طبی ،جراحی ،داروئی، رواندرمانی و نظایرآنها را در بر می گردد (۹ص۱۵۳۶).
درمان به معنای therapy:یک فرایند متفاوت از جراحی است که با هدف درمان یک اختلال روانی یا جسمی یا ناتوانی انجام می شود (۴ص۵۴۳).در این مقاله منظور از واژه درمان therapy می باشد تا treatment.

عوامل اجتماعی و سلامت:
افراد در زمینه محیطی خود و در میان سایر مردم دارای دارای کنش می باشند تئوری یادگیری اجتماعی “بندورا” (۱۹۷۷)بیان نمود که افراد بر محیط خود اثر می گذارند و محیط نیز بر انسانها از طریق روش های مختلف نفوذ می نماید(۱ص۱۶۳).
شاید به همین دلیل است که امروزه در مباحث درمانی روان شناختی ،به جای صحبت کردن از یک نظریه ،مدل های فراتر از آن را مطرح که تحت عنوان مدل زیستی –روانی-اجتماعی می باشد. ترکیب عوامل زیستی ،روان شناختی و اجتماعی در مورد رفتار ،باعث گردیده تا در درمان اختلالات نیز به هر
سه عامل توجه شود .به عنوان مثال در بیماری سرطان خون،تنها به جنبه زیستی توجه نمی شود ،بلکه به عوامل روانشناختی و عوامل اجتماعی مانند حمایت خانواده و جامعه توجه می شود(۷ص۱۴۸).
در مدل زیستی روانی اجتماعی فرض می شود که، انسان ها دارای ارگانیسم پیچیده ای هستند که با عوامل مختلف بیولوژی،شناخت ،عاطفه ،رفتار،محیط های اجتماعی و فیزیکی و معنویت و فرهنگ ،دارای کنش متقابل می باشند (۱ص۱۵۶).
محققین باور دارند که عواملی از قبیل :بی خانمانی ،فقر، نژاد پرستی،قومیت گرایی،شغل نامناسب و سوء رفتارمی تواند سلامت را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین فرد جدای از زمینه اجتماعی بزرگتر نیست. به عنوان مثال دیده شده که ۳۸ درصد بیماران اسکیزوفرنیک در محیط های۱-Biopsychosocial شهری زندگی می کنند ،افسردگی و سوء مصرف مواد در محیط های شهری شیوع بیشتری داشته ولی مصرف الکل در مناطق روستایی بیشتر است و حتی دیده شده که توهم شنوایی در کشورهای توسعه یافته مانند آمریکا بیشتر دیده می شود، ولی توهم بینایی در کشورهای کمتر توسعه یافته مانند کشورهای افریقایی و آمریکای مرکزی بیشتر است .و یا حتی عوامل اجتماعی مانند مرگ همسر دیده شده که در مردان سالمند ، احتمال ابتلا آنها را به بیماری و حتی مرگ بیشتر می نماید(۷ص۱۵۵).
در مدل زیستی –روانی-اجتماعی ،علل اختلالات چندگانه می باشد. به عنوان مثال در سبب شناسی اختلال ا فسردگی طبق جدول ذیل می توان دلایل متعدد آسیب شناسی برای آن مطرح کرد(۵ص۹۶):

جدول دلایل متفاوت برای افسردگی

قلمرو عوامل
بیولوژیکی آسیب شناسی عضوی،نقص فیزیولوژیکی،عدم تعادل هورمونی
اخلاقی گناه-خطا کردن-سرنوشت
اجتماعی و سیاسی ستم-بی عدالتی-فقدان و کمبود
بین فردی حسادت-کینه-افسونگری
روانشناختی خشم،میل،تعارضات درونی،دفاعی بودن.

در کنار عواملی که دراین قسمت مورد بحث قرار گرفت ،یکی از عوامل اجتماعی که نقش مهمی در سلامت و درمان دارد، فرهنگ می باشد. که در قسمت بعدی به آن پرداخته می شود.نقش فرهنگ در درمان:
از آنجا که انسان ها در جوامعی زندگی می نمایند که دارای فرهنگ های متفاوتی از هم هستند، لذا ما برای فهم افراد و مداخلات بالینی ،نیاز به شناخت فرهنگ آنها و پویایی فرهنگی داریم (۷ص۵۵).
قدرت و توان فرهنگ بر رشد هویت ،تغییر باورها ، هیجان ،رفتار ، سبک های ارتباطی و راهبردهای رویا روئی شناخته شده است .اگر چه آغاز زندگی با ژنها و اجتماعی شدن اولیه در خانواده رخ می دهد ،ولی خشت های اولیه دیوار هویت هر فرد بوسیله فرهنگ پایه گذاری می شو د(۱ص۶۷).
فرهنگ از چند طریق می تواند بر رفتار سلامت ، اثر گذار باشد:
-مفهوم سازی کردن ناخوشی های سلامت (بیماری ،ناخوشی و سلامت )و آشکار کردن آنها.
-اثر گذاری بر توزیع علل بیماری و ناخوشی ها.
-ایجاد نمودن رفتارهای خطر آفرین و مواجهه با بیماری.
-دادن آگاهی در مورد بازشناسی علائم و رفتار مراقبت جویانه.
-ایجاد اثرات هیجانی و روان پویایی در سلامت و به زیستی.
ایجاد سازوکارهای اجتماعی ،نمادین و روان پویایی درارتباط باسلامت(۵ص۵).
اثر گذاری فرهنگ آنچنان نیرومند است که، در بوجود آمدن بعضی از اختلالات روانپزشکی، نقش دارد. به عنوان نمونه، درراهنمایی آماری و تشخیص اختلالات روانپزشکی ،موضوعی تحت عنوان اختلالات وابسته به فرهنگ وجود داشته و از اختلالاتی مانند آموک،لاتا،ودو، وین دیگو، پیبلوکتو ، کوراندرو و اسپرستیمو نام برده می شود که از جمله سبب شناسی آن ها را، فرهنگ هر منطقه می دانند(۶).
فرهنگ علاوه بر اثر گذاری در بوجود آمدن اختلالات ، می تواند در درمان ناخوشی ها نیز موثر باشد. به عنوان مثال دیده شده که افراد هر منطقه یا کشور برای رهایی و درمان بیماری و ناخوشی ها، با توجه به اعتقادات ،باورها و ارزش های فرهنگی خود از روشهای مختلف درمانی استفاده نموده و یا می نمایند، که به چند مورد آن اشاره می شود:
طب سنتی چینی:تاریخ طب ملیت”هان”از سایر ملل دیرینه تر و تجربیات علمی و شناخت تئوریک آن هم گسترده تر است .در کتیبه های دوران “دین شان”(قرن ۱۶-۱۱ق.م) روی استخوان ها یا لاک پشتان در پیش از سه هزار سال پیش مواردی مربوط به پزشکی –بهداشتی و بیش از ده نوع بیماری درج شده است (۱۱).
طب هومیوپاتی:با استفاده از خواص درمانی گیاهان و مواد معدنی در مقادیر بسیار ناچیز به مکانیسم
دفاعی در سطح جسمی و روانی کمک می شود تا بدن به خودی خود بر تمام بیماریها غلبه کند (۸).
طب آیوردا:یکی از شاخه های طب مکمل و یک طب کلیت گراست ،که هدف آن حفظ کلیت وجود
انسان است .این طب عقیده دارد برای رسیدن به زندگی سالم ،باید از رژیم غذایی خاص ،گیاهان
دارویی،مراقبه،یوگا،تمرینات تنفسی و ….به طور روزانه استفاده شود (۱۱).

طب سنتی ایران: راه سالم زیستن را در دستورهای شش گانه ضروری، یعنی : تغذیه و آشامیدنی ،
هوا و تنفس ،الگوی دفع،فعالیت جسمانی و استراحت ،خواب و بیداری و حالت های روانی به مردم
عرضه می کند(۱۳).
درمانگران در میان اقوام ایرانی اسامی خاصی دارند ،مثلاً در میان بلوچ ها به “گواتی” ،در میان
اقوام بندر عباس به ” بابازار” و “مامازار” ،در میان کردها ،به “سید” معروف اند. در میان زنان
ترکمن یک روش درمانی به نام “ایشانی” وجود دارد، که در آن بیمار درمانگر را به چشم یک
شفا دهنده و رابطی میان جهان ماورائی و این جهان می نگرد و شفا در رابطه با نیروهای
ماورالطبیعه قرار دارد .البته علاوه بر روش” ایشانی”، در بین ترکمن ها اسامی دیگری همچون:
” پر خوانی”، “توتون”،”قرخ یاسین”،”سیلنخجی” و “طبیبی” وجود دارد (۱۸).
مردم ساحل نشین جنوب ایران ،ارواح و جن ها را به صورت باد می پندارند و معتقدند که هر بادی
جنی دارد. که با آن به درون جسم آدمیزاد گان می رود و آنها را تسخیر و هوایی می کند .اینان جن
بادهای خطرناک وموذی و آسیب رسان را “مضراتی”می نامند و شخص باد زده را مجنون و دیوانه
می دانند راه درمانشان مجلسی است با ساز وآواز و قربانی و رقص و خوردنی و اسباب مخصوص
،گاهی دو ،سه یا تا ده الی دوازده روز مراسم درمان به درازا می کشد ،اگر بیمار درمان نشد ،رهایش
می کنند تا از دنیا برود (۱۴).

پژوهشی که با عنوان درمانگری اساطیری در لرستان انجام شد ه ،نشان داد که در درجه اول
درمانگران سنتی لرستان ،به دو دسته تقسیم می شوند:یک درمانگرانی با وجه شمنیستی که توانایی
ویژه (بهره)برای درمان بیماری دارند و دوم گروهی که ،از طریق آموزش به درمان می پردازند.
در درجه دوم بیماریها دارای یک منشاء غیر قدسی اند که از، طریق عوامل شر به فرد منتقل
می شوند .یا افراد در اثر انجام دادن عملی یا انجام ندادن آن دچار بیماری می شوند (۱۶).
یکی دیگر از روش های سنتی در ایران عطاری است .واژه عطار از ریشه عطر، به معنای بوی
خوش است .که از طریق حکیم که نزد مردم جذاب و دوست داشتنی بوده، این داروهای طبیعی را به
مردم عرضه کرده که سمبل آنها عطار نیشابوری است (۱۳).
در کنار این روش ها ،به سال های اخیر ،توجه به گرایشات روحانی و مسائل معنوی در سلامت
رواجی دوباره یافته است .سرعت تغییرات در چند دهه گذشته سبب سردرگمی و هراس بسیاری از
مردم شده است. تغییر در ساختارها ،جامعه را به لرزه در آورده و مردم در پی یافتن چیزی هستند که
بتوانند به آن اعتقاد داشته باشند، توسط آن به زندگی شان معنا ببخشند، سلامتی خود را حفظ کنند و
ساختار جهان را احساس و درک نمایند (۱۷).
این نکته را باید یاد آورد شد که، هر چند درمانهای سنتی ،با گسترش مفهوم جهان شمول گرای پزشکی
،رو به ضعف نهاد .اما به تدریج و با انتشار مقالات متعدد از جمله در سال ۲۰۰۳،انجمن پزشکان
آمریکا،مقاله ای با عنوان “جنگ داروها “منتشرنمود که، در این مقاله آمده است، یک داروی سادهمانند “بروفن” سالیانه موجب ۷۶۰۰مورد مرگ و۷۶۰۰۰مورد بستری بیمارستانی است. پس
بهتر است به جای عنوان جنگ تخیلی ستارگان با زمین، از “جنگ داروها”با بشریت سخن بگوییم
(۱۳)،تمایل به درمانهای سنتی رو به افزایش نهاده است.

در ایران نیز علیرغم جایگاه خاص پزشکان در بین مردم ،به دلیل حرکت معکوسی که از دهه
۱۳۷۰در پزشکی ایران اتفاق افتاده و از دهه ۱۳۸۰افزایش و در دهه ۱۳۹۰به اوج خود رسیده ،
بی اعتمادی به پزشکان بدلایل متعدد زیادگردیده ،اتا جائی که واژه هایی مانند “بسازوبفروش”یا
“برج ساز” نثار گروهی از پزشکان گردیده و امروز،سخن از مافیای دارو،جراحی،زدوبند میان
پزشکان و آزمایشگاه ،و زیر میزی…در میان است (۱۵).ممکن است باعث افزایش گرایش مردم به
درمانهای سنتی مبتنی بر فرهنگ گردد ،هر چند تحقیق مستندی در این زمینه وجود ندارد.
اما موضوعی که در پایان این قسمت باید به آن پرداخته شود ،این است که چه عواملی موجب
اثر گذاری درمانهای مبتنی بر فرهنگ می گردند؟ باید گفت در کنار خواص تغذیه ای ،زیستی و
اجتماعی این نوع درمانها ،یک عامل مهم اعتقاد و اعتماد روانی به اینگونه درمانهاست.
همانگونه که در جدول متقاطع زیر مشاهده می شود، داشتن یا نداشتن ایمان و اعتقاد به درمان و
درمانگر، نقش تعیین کننده ای در سلامت و بهبودی داشته است.

۲-درمانگر ضعیف اعتقاد و ایمان قوی ۱- درمانگرخوب
درمان خوب درمان مطلوب
درمان

اعتقاد و ایمان ضعیف د ر ما نگر اعتقاد و ایمان قوی

۴-درمانگر ضعیف ۳- درمانگر خوب
درمان نامطلوب اعتقاد و ایمان ضعیف درمان نامطلوب

در حالت اول به علت اعتقاد و ایمان قوی به درمانگر ودرمان ،درمان و درمانگر اثر گذار بوده اند ،در نقطه
مقابل آن، یعنی حالت شماره ۴، به علت باور به ضعیف بودن درمانگر و نامطلوب بودن درمان ،هم درمانگر و هم درمان ناکارآمد بوده اند .ودر حالت سوم ،درمان به علت ایمان ضعیف به درمان نامطلوب بوده است ،و در حالت شماره ۲ اعتقاد ضعیف به درمانگر و باور قوی به درمان باعث شکل گیری درمانگر ضعیف و درمان خوب شده است (۳ص۱۶۵).
یا مثلاً در موسیقی درمانی ،بدون اعتقاد، این نوع درمان کارکرد خودش را از دست می دهد ،فردی که (در مراسم “زار” یا مراسم مشابه)تحت درمان قرار می گیرد، باید باور کند که حضورش در آن مراسم ،به صدا در آمدن سازها و خواندن آوازها ،رقص ها و حرکات موزون و خلاصه این مجموعه، می تواند باعث آرامش و بهبودی اش شود. اگر جز این باشد اساساً تاثیری ندارد(۱۰).
در مطالعه ای که با عنوان باور به اثر بخشی درمان و حمایت اجتماعی در خود مدیریتی دیابت قندی انجام
شد،نتایج آن نشان داد که بین باور به اثر بخشی درمان ،خود کارآمدی و حمایت اجتماعی با خود مدیریتی دیابت رابطه مثبت و معنا دار بدست آمد (۱۲ص۲۳۲).
نتیجه گیری:
فرهنگ به عنوان یکی از عوامل اثر گذار بر رفتار،تا آنجا نفوذ نموده است که، موجب شکل گیری درمانهای فرهنگ محور در افراد با نژاد و ملیت های مخلف گردیده است. از این یافته می توان نتیجه گیری کرد که که در هر نوع مداخله بهداشتی ،سلامت و درمان ،توجه به مقولهفرهنگ امری ضروری و لازم به نظر می رسد ،در غیر اینصورت ممکن است ،اثر بخشی اینگونه مداخلات به حداقل برسد.
هر چند در کشور ایران ،مطالعات پراکنده ای در زمینه نقش فرهنگ در درمان در قومیت های مختلف صورت گرفته ، ولی به نظر می رسد، برای پی بردن عمیق تر به رابطه بین این دو متغیر (فرهنگ و درمان)و همچنین شناخت مکانیسم تاثیرگذاری عوامل فرهنگی بر سلامت و درمان ،نیاز به مطالعات بین رشته ای در حوزه علوم انسانی و پزشکی باشد.

منابع:
۱-Arthur,Freeman.Stephanie ,H,Felgoise.Denise ,D,Davis.(2005).clinical psychology ,integrating science and practice published by john willey and sons ,inc.,Hoboken,new jersey.
۲-Fertmanti,Carl and Allensworth,D, Janel.(2010)Health promotion programs .published by jossy based .a wiley impriut.sanfrancisco.
۳-Malcolm Maclachlan .(2006).culture and health .second edition .john wiley and sons ltd.england
۴-Matsumoto,David.(2009).the cambridge dictionary of psychology.cambridge
university press.
۵-Michael ,Winkelman.(2009).culture and health, applying medical anthropology.john wiley and sons .
۶-Sadock ,Benjamin ,James .Sadock ,Verjinia ,Alcott.(2007). study guide and self –examination review in psychiatry.8 th edition .lippincott Williams and wilkins Philadelphia.
۷-Thomas,G.Plante .(2005).contemporary clinical psychology .santa clara university stan ford u niversity. john wiley and sons/inc.
۸- انجمن تحقیقات طب سنتی ایران (۱۳۹۰).تاریخچه طب سنتی چینی .دانشگاه علوم پزشکی
تهران.آدرس اینترنتی : www.tim.ir.

۹- پور افکاری، نصرت اله (۱۳۷۶). فرهنگ جامع روان شناسی- روانپزشکی. تهران ،

انتشارات فرهنگ معاصر ، چاپ دوم.

۱۰- درویشی ،محمد رضا (۱۳۷۸).اتنوموزیکولوژی،کتاب ماه هنر،شماره ۱۱،رایانامه

انسان شناسی و فرهنگ.
۱۱-سالاری،سعادت و دیگران (۱۳۹۰).مروری بر طب آیورودا و شیوه های درمانی آن
،انجمن تحقیقات طب سنتی ایران ،دانشگاه علوم پزشکی تهران ،آدرس اینترنتی:
www.tim.ir
۱۱- رحیمیان بوگر، اسحاق و دیگران (۱۳۹۰). نقش پیش بینی خودکار آمدی ،باور به اثر

بخشی درمان و حمایت اجتماعی در خود مدیریتی دیابت قندی .مجله روانپزشکی و روانشناسی

بالینی ایران .سال هفدهم شماره ۳ .ص ۲۴۰.

۱۳- طب سنتی و فرهنگ درمانی ا یرانیان (۱۳۹۰).کد خبر ۲۷۶-۴۵- رایانامه:
– www.Bulthannews.com
۱۴- فرازمند، روزبه (۱۳۹۰). مراسم زار به روایت عکس های مهرداد اسکوئی .سایت

اینترنتی انسان شناسی و فرهنگ.

۱۵- فکوهی،ناصر(۱۳۹۱).”پزشکی”،شکاف بزرگ .روزنامه شرق، شماره ۱۵۴۱،صفحه ۲۰.

۱۶- گروه فرهنگ لر (۱۳۷۸). درمان گری اساطیری در لرستان .مقاله ارائه شده در همایش

بین المللی طب سنتی ومکمل ،دانشگاه علوم پزشکی مازندران.سایت اینترنتی انسان

شناسی و فرهنگ .

۱۷- مظاهری ،عفت ودیگران (۱۳۸۷).گرایشات معنوی و سلامت جسمی و روحی .سمینار

باورهای دینی و دانشگاه .دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی در مانی اردبیل

،دانشکده پرستاری و مامایی.

۱۸- مقصودی ،منیژه(۱۳۸۹).درمان بومی در میان زنان ترکمن .مجله زن در فرهنگ و هنر

(پژوهش زنان )،دوره ی ۱،شماره ۳،ص ۷۸-۵۹.

دانشگاه کرج / تیر ۱۳۹۱

بخشی از ویژه نامه پزشکی که در انسان شناسی و فرهنگ منتشر شده است