ز مشک و ز عنبر سرشته نبود
به داد و دهش یافت آن نیکویی
نوشته‌های مرتبط
تو داد و دهش کن فریدون تویی
(فردوسی)
مقدمه مترجم
بی‌اغراق تمامی آثاری که تاکنون درباره مارسل موس و شرح اندیشه‌های او منتشر شده‌اند از رساله پیشکش به عنوان اثری تاثیرگذار و مهم یاد می‌کنند که در آن می‌توان نبوغ موس در تحلیل و تبیین واقعیت‌های اجتماعی را مشاهده کرد؛ در واقع یکی از جنبه‌های پراهمیت این رساله، که کسانی چون لوی‌استراوس را بر آن می‌دارد تا خواندن آن را بر هر دانشجوی انسان‌شناسی واجب بداند، آن است که این کتاب اولین اثر در تاریخ قوم‌نگاری بوده که تلاش کرده است از مشاهدات تجربی فراتر رود و از خلال آن به واقعیت بنیادین جوامع امروزی دست یابد.
از آنجا که موس یکی از پیشروان مکتب انسان‌شناسی تطوری می‌باشد در این رساله به دنبال آن است تا با نگاهی درزمانی به پدیده مبادله نظر افکند و نشان دهد که مبادلاتی که در زندگی روزمرۀ جوامع کنونی رنگ و بویی کاملاً اقتصادی و عقلانی به خود گرفته‌اند، در عمل شکل تغییر یافته صورت‌هایی هستند که در شکل ابتدایی خود به هیچ‌وجه تا به این درجه عقلانی نبوده‌اند. در واقع موس به‌دنبال تصریح این مدعاست که انسان از آن آغاز “حیوان اقتصادی” نبوده است. همچنین، اگر قایل بر وجود مفهوم “انسان اقتصادی” باشیم، از نظر موس این مفهوم “هنوز پیش روی ماست” و به‌تازگی است که انسان “به ماشینی-حسابگر” تبدیل شده است.
موس اظهار می‌دارد که انسان‌ها هنوز از محاسبات صرفاً سودجویانه به‌دورند و در این راستا پرسشی استفهامی طرح می‌کند که “آیا مخارجی که ثروتمند برای تجملات، هنر، خدمتکاران و ولخرجی‌های خود صرف می‌کند یادآور هزینه‌هایی نیست که در زمان‌های گذشته اشراف‌زادگان یا رؤسای اقوام وحشی… صرف می‌کردند؟” و در نهایت به این نتیجه دست می‌یابد که در جوامع امروزی نیز هنوز می‌توان شاهد شیوه‌هایی از مصرف و مبادله بود که صرفاً جنبه اقتصادی و منفعت‌طلبی ندارند.
در واقع موس هدف خود از این پژوهش را در ادعایی مطرح می‌کند که طبق آن جوامع کنونی دارای اخلاق و اقتصادی هستند که، هر چند نه آشکارا، دارای موازین اخلاقی و اقتصادی جوامع بدوی می‌باشند. وی بر این عقیده است که مبادله پیشکش یکی از “بنیادهای زندگی اجتماعی” در میان اقوام ابتدایی است و پژوهشگر می‌تواند از طریق مطالعۀ این پدیده در جوامع بدوی برخی از “معضلات اخلاقی” در بحران اقتصادی جوامع معاصر را تحلیل کند.
به این ترتیب، موس در رساله پیشکش با مطالعه مبادله در اقوام بدوی سعی دارد خوانشی جدید از حق بیمه اجتماعی ارائه دهد. وی معتقد است که کارگر حاصل زندگی خود را به کارفرما و جامعه می‌بخشد و دولت که نماینده جامعه است به ازای بیکاری، بیماری و سالمندی حد معینی از تامین امنیت را به او بدهکار خواهد بود. همچنین وی اعلام می‌دارد جامعه‌ای که به‌دنبال حفاظت از فرد به‌عنوان “سلول اجتماعی” است و قصد دارد تا احساسات موجود در قوانین را با احساسات ناب‌تری چون نیکوکاری، تعاون و انسجام اجتماعی در هم بیامیزد، باید که به مضمون ارائه و جبران پیشکش و “سخاوت دوسویه” توجه کند؛ از این روست که گفته می‌شود که رساله پیشکش بر نظریه‌های مطرح در حوزه انسان‌شناسی اقتصادی تاثیر بسزایی داشته است.
همان‌طور که گفته شد، هدف موس از نوشتن این رساله تبیین کارکرد برخی از نهادها و رویه‌های اقتصادی در دنیای مدرن با استفاده از نتایج به‌دست آمده از تحلیل مبادلۀ پیشکش در جوامع بدوی است. وی برای رسیدن به این هدف، پوتلاچ را به‌عنوان یکی از نمونه‌های بارز این نوع از مبادله، مورد بررسی قرار می‌دهد. آنچه که موس را وادار به توجه به این پدیده تام اجتماعی می‌کند الزامی است که در ارائه و جبران پوتلاچ وجود دارد. در واقع همان‌طور که خود وی نیز در مقدمه اظهار می‌دارد، پرسش اصلی در این رساله آن است که چه اصل یا نیرویی بر مبادلۀ پیشکش حاکم است و چه چیز گیرنده و دهنده پیشکش را مقید به الزاماتی چون جبران پیشکش می‌کند. نتیجه‌ای که وی از این مطالعات به‌دست می‌‌آورد آن است که این الزام بیش از هر چیز برای کسب اعتبار و جلب احترام است و کوتاهی در انجام آن به معنای “از دست دادن وجهه” خواهد بود. در برخی از قبایل دیگر نیز این مانا، یا هائوی نهفته در پیشکش است که گیرنده را وادار به جبران می‌کند و کم‌توجهی به این قدرت اسرارآمیز که در اشیاء مورد مبادله وجود دارد می‌تواند مکنت فرد را به نکبت و نگون‌بختی بدل سازد.
علاوه بر اینها، آنچه در مبادله، به‌طور عام و پوتلاچ به‌طور خاص، نظر موس را به خود جلب می‌کند ایجاد “وحدت قومی” به‌واسطه این پدیده اجتماعی است، آنچه که از نظر موس ضامن همکاری دو بخش از یک قبیله می‌باشد. از این رو می‌توان گفت که یکی از دغدغه‌های موس در انجام این پژوهش چگونگی رسیدن یک جامعه به انسجام اجتماعی است، و این دغدغه برای کسی که کل دوران زندگی‌اش در بین دو جنگ بزرگ جهانی قرار داشته چندان دور از انتظار نیست.
موس از دورکیم آموخته بود که انسجام اجتماعی تنها با توجه به جنبه‌های سیاسی قابل بررسی نخواهد بود و راز برقراری انسجام اجتماعی در ارتباط دوجانبه‌ای است که برای حفظ روابط صورت می‌گیرد و داد و ستد پیشکش یکی از تجلیات حفظ این ارتباط دوسویه است. از آنجا که موس معتقد است که نظم اجتماعی در سایه وفاقی که از این رهگذر حاصل می‌شود امکان‌پذیر خواهد بود در این رساله مسئله انسجام اجتماعی را از منظر دادوستدهای بین‌فردی و جمعی بررسی می‌کند.
نکته‌ای که در مطالعه این رساله باید بدان توجه داشت آن است که موس به‌هیچ وجه قصد نداشته است تمام صورت‌های مبادله در جوامع ابتدایی را مورد تحلیل قرار دهد، بلکه هدفش از این مطالعه بررسی صورتی خاص از مبادله در تمامی جوامع حتی جوامع کنونی است؛ آنچه که مطالعه دقیق این اثر را در هر زمان به امری ارزشمند تبدیل می‌کند. اگرچه عنوان فرعی کتاب تا حدودی گمراه‌کننده است ولی موس مانند مالینوفسکی هرگز قصد نداشته است تا پدیده مبادله را در جوامع ابتدایی قوم‌نگاری کند، بلکه همان‌طور که از فصل پایانی کتاب نیز برمی‌آید هدف وی از این بررسی‌ها رسیدن به خوانشی “تام” از پدیده مبادله در همه جوامع و دلالت‌های معنایی و پیامدهای عملی این پدیده در تمام جوامع به‌خصوص در جوامع مدرن است.
مطلب دیگری که بر ارزش رساله پیشکش افزوده موضوع “تامیت” است. از نظر موس در یک پدیدۀ اجتماعی می‌توان رد‌پایی از تمام نهادهای مذهبی، حقوقی، اخلاقی و اقتصادی را مشاهده کرد و از این روست که وی پدیده‌های اجتماعی را “پدیده‌های تام” می‌نامد. موس در مقدمه خود اظهار می‌دارد که در تمامی جوامع و با وضوح بیشتر در جوامع ابتدایی، پدیده‌های اجتماعی همچون تاروپود یک بافت، به‌لحاظ اجتماعی، در هم تنیده و غیرقابل تفکیک هستند و با آنکه محققان در تحلیل‌های خود ناگزیرند که دست به تقسیم‌بندی و انتزاع پدیده‌ها بزنند در عین حال باید از بازسازی مجدد کلیت پدیده و قرار دادن آن در بافت ملموس غافل نباشند، “اقدامی که هم جالب توجه و هم دارای قدرت تبیینی بالایی در تحلیل امر جامعه‌شناختی است”. در واقع، مسئله تام به محقق این امکان را می‌دهد که امر اجتماعی را به‌عنوان امر واقع، نه انتزاعی و با توجه به تمامی جنبه‌های مسئله بررسی کند و پدیده اجتماعی تنها زمانی واقعی است که در ارتباط با یک نظام قرار گیرد، و این اولین جنبه از مفهوم واقعیت تام است، که من استعلایی انسان‌شناس را برای درک واقعیت اجتماعیی تجهیز می‌کند.
موس معتقد است که کار انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی تولید انتزاع نیست بلکه “مشاهدۀ جهان داده شده است” و این جهان داده شده می‌تواند “روم، آتن، یک مرد فرانسوی معمولی، یا یکی از قبایل ملانزیایی باشد”. موس این نوع نگاه را در مصاحبه‌ای با مجله انجمن روان‌شناسی به‌خوبی بیان می‌کند: “اکنون، ما جامعه‌شناسان…با… انسان تام که متشکل از بدن، خودآگاهی فردی، و آن بخش از خودآگاهی که از آگاهی جمعی نشات می‌گیرد سروکار داریم… آنچه ما دریافته‌ایم آن است که انسان بدن و روحی است که در زمان و مکان و جامعه‌ای معین زندگی می‌کند.”
به این ترتیب، موس معتقد است که در پایانِ مطالعات، محقق باید همه‌چیز را با هم “ترکیب” کند، چرا که در پدیده‌های اجتماعی “بدن، روح و جامعه” با هم ادغام می‌شوند. وی اذعان می‌دارد که پدیده‌هایی چون پیشکش جزء پدیده‌های تام هستند چراکه در آن نه تنها نمایندگان یک گروه بلکه کلیه افراد، با توجه به انسجام اخلاقی، اجتماعی، ذهنی و از همه مهمتر انسجام مادی خود حضور می‌یابند. همان‌طور که موس اشاره می‌کند توجه به امر تام اجتماعی در تحقیق دو مزیت دارد، یکی از این مزایا “عام بودن” آن است؛ زیرا واقعیت‌های رایج در نهادها به احتمال قوی پدیده‌هایی جهان‌شمول هستند که رنگ و بویی محلی به خود گرفته‌اند و مزیت دیگر “واقع‌گرایی” آن است، زیرا امر تام به ما امکان می‌دهد که واقعیت اجتماعی را به‌طور کامل ببینیم و از آن طریق خود را از “وادی تجرید” بیرون بکشیم. به‌این ترتیب، موس مطالعه امر تام را به‌مثابه پاسخی به انتقاد تاریخ‌دانان می‌داند که جامعه‌شناسان را متهم به انتزاع بیش از اندازه و تفکیک عناصر متنوع جامعه از هم می‌کنند. همچنین از مطالعه امر تام در این رساله چنین برمی‌آید که موس در تلاش است تا به روان‌شناسان نزدیک شود چون آنها را اندیشمندانی می‌داند که “بی‌تردید به مطالعه امر ملموس” می‌پردازند.
کوشش موس به مطالعه امر تام در رساله پیشکش به وی امکان می‌دهد که با گذر از “تدلیس اجتماعی” نهفته در مبادله توجه خواننده را به صور اقتصادی، سخاوت و رقابت اجتماعی-سیاسی معطوف کند و به خوبی نشان دهد که برای درک پدیده مبادله در جوامع ابتدایی تنها باید آن را به صورت پدیده‌ای تام در نظر گرفت. تامیتی که مبادله را از صورتی صرفاً اقتصادی و معطوف به سود، به امری اجتماعی تبدیل می‌کند و نشان می‌دهد که فرد یا قبیله از طریق آن به دنبال کسب “وجهه” میان سایرین است؛ واقعیتی که در جوامع امروز نیز، اگرچه نه به وضوح، قابل درک می‌باشد.
نقطه قوت دیگر این رساله روش آن است. همان‌طور که موس خود در مقدمه کتاب خاطر نشان می‌کند روش بکار رفته در این رساله تطبیقی است. موس هرگز به میدان تحقیق نرفت، اما دغدغه تحلیل واقعیت موجب شده بود که وی بی‌اغراق به “تمامی” تحقیقات قوم‌نگارانه زمان خود آشنا باشد. او با دیدگاهی تطوری پدیده مبادله پیشکش را در اقوام مختلف و از خلال کتاب‌های قوم‌نگاری از قبیل آثار بوآس، مالینوفسکی، اسمیت و فریزر جستجو می‌کرد و به دنبال وجود این پدیده در دنیای هندواروپایی، دامنه مطالعاتش به متون یونان باستان و آثار گزنفون نیز کشیده شد. از این‌روست که در این اثر داده‌های ارزشمندی از وضعیت مبادله در میان رومی‌ها، هندوها، ژرمن‌ها و حتی چینی‌ها می‌توان یافت. اشاراتی که موس در پایان این رساله به سوره تغابن در قرآن کریم دارد نشان‌دهنده جستجوی سیری‌ناپذیر نویسنده برای رسیدن به جامعیت داده‌ها در این تحقیق است. البته موس در رساله خود به توصیف چگونگی مبادله پیشکش در اساطیر و ایران باستان نپرداخته است، اما همان‌طور که از اکتشافات باستان‌شناسی، ادبیات و اساطیرمان برمی‌آید، جای خالی چنین پژوهشی درباره فرهنگ باستانی و مدرن مردمان ایران زمین خالی از دستاوردهای بدیع نخواهد بود.
اگرچه موس در سراسر این پژوهش در میدان آثار قوم‌نگاری باقی می‌ماند اما ما را متقاعد می‌کند که واقعیت ارائه شده ارزش جامعه‌شناختی عام دارد. حاصل این تلاش سخت‌کوشانه این ادعا بوده که پدیده مبادله امری جهان‌شمول است و کارکرد آن علی‌رغم صورت‌های متفاوتی که در جوامع مختلف دارد تقریباً در همه جا مشابه می‌باشد و از این‌روست که نویسنده در آغاز فصل چهارم به صراحت اعلام می‌دارد که “بیایید مشاهداتمان را به شرایط امروز بسط دهیم”. موس معتقد است بسیاری از “معضلات اخلاقی” جامعه مدرن را می‌توان با توجه به مسئله الزام و خودانگیختگی در اهدای پیشکش و جبران آن از بین برد و نیز بر این باور است که راه گریز از عقلانیتِ آهنینِ قوانین مدرن “رجعت به گذشته” و تاثیرگیری از “اصول عهد باستان” است.
آنچه موس درباره نظریه صدقه و تبیین آن در این رساله ارائه می‌دهد نیز بسیار جالب توجه است. از نظر وی صدقه “نتیجه اندیشه اخلاقی درباره دارایی‌هاست”. موس دلیل سخاوت نهفته در صدقه را این موضوع می‌داند که اگر فرد از دادن صدقه کوتاهی کند آنگاه “الهه انتقام از ثروت و خوشبختی مفرط فرد ثروتمند با دادن آنها به فقیران و خدایان انتقام خواهد گرفت.” این ایده یکی از اندیشه‌های محوری موس در نگارش رساله قربانی نیز به‌حساب می‌آید؛ ایده‌ای که من را به صرافت انداخت تا رساله قربانی را نیز ترجمه کنم. این رساله به بررسی پدیده قربانی به عنوان پدیده‌ای اجتماعی می‌پردازد، پدیده‌ای که جای تحلیل و تدقیق آن به عنوان امری تام در جهان اسلام به‌طور عام و جامعه ما به‌طور خاص نیز خالی‌ست.
نکته دیگری که به انگیزه من برای ترجمه رساله پیشکش برمی‌گردد شیوه استادانه‌ای است که در اینجا موس در تحلیل داده‌های خود به‌کار گرفته است. از خلال تجربه‌هایی که در مشاوره و راهنمایی پایان‌نامه‌ها و تحقیقات داشته‌ام در اکثر موارد شاهد این مسئله بوده‌ام که چگونه پژوهشگران نوپا پس از جمع‌آوری اطلاعات از تحلیل و بررسی متناسب داده‌ها و رسیدن به نتایج مقتضی باز می‌مانند، و گاه بخش تجزیه داده‌ها و نتیجه‌گیری بیانگر زحمت جانکاهی نیست که آنها در میدان تحقیق‌شان متحمل شده‌اند. از این‌رو، مطالعه این رساله می‌تواند مشق خوبی برای پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی، به‌خصوص انسان‌شناسانی باشد که در تحقیقات کیفی خود به دنبال تحلیل داده‌های متنوع هستند و قصد دارند تا از خلال این تحلیل‌ها به تبیین یا توصیفِ فربۀ پدیدۀ تام اجتماعی دست یابند.
فهرست مطالب
مقدمه ایوانز پریچارد
مقدمه
پیشکشها و پیشکش‌های جبرانی
روش‌شناسی به‌کاررفته
خراج، پیشکش و پوتلاچ
فصل اول
پیشکشها و الزام برای جبران آنها
خراج تام: دارایی مردانه و زنانه(ساموآ)
روح اموالی که بخشیده می‌شوند
الزام برای هدیه دادن و الزام برای دریافت آن
پیشکش به انسان‌ها و پیشکش به خدایان
سایر ملاحظات: درباره صدقه
فصل دوم
توزیع نظام: گشاده‌دستی، ایفای تعهد و پول
قواعد گشاده‌دستی(جزایر آندامان)
اصول، انگیزه‌ها و نیروی مبادله پیشکش(ملانزی)
ایفای تعهد و اعتبار(آمریکای شمال غرب)
سه الزام: ارائه، دریافت و جبران کردن
نیروی موجود در اشیاء مورد مبادله
پول شهرت
نتیجه‌گیری مقدماتی
فصل سوم
مطالب بازمانده از آثار پیشینیان
حقوق اموال غیرمنقول و حقوق شخصی(روم باستان)
نظریه پیشکش(دوره هند کلاسیک)
وثیقه و پیشکش(جوامع آلمانی)
نتایج
نتیجه اخلاقی
نتایج سیاسی و اقتصادی
نتایج جامعه‌شناختی و اخلاقی
اختصارات کتاب‌شناسی که در پی‌نوشت‌ها به‌کار رفته است
