اندیشه های کلاسیک بازارهای مالی و پول

درس نظریه های انسان شناسی کارشناسی ارشد

انسان شناسی پول و بازارهای مالی از گرایش های انسان شناختی است به تازگی مورد توجه قرار گرفته است. اما این حوزه دارای ریشه هایی قدیمی است که بسیاری از مباحث نوین در انسان شناسی مالی را بدون شناخت و مطالعه آثار کلاسیک های اصلی در این حوزه نمی توان فهمید. در ادامه به مهمترین کلاسیک های انسان شناسی پول و بازارهای مالی می پردازیم.

مقدمه

جامعه شناسی و انسان شناسی به عنوان بخشی از گرایش به درک و توضیح نحوه تغییر جایگاه غرب در تاریخ جهان بر اثر صنعتی شدن ظهور کرد. از تمام آثار مهم تولید شده در طول این دوران، ما به کار مارسل موس به عنوان کاری بسیار مهم اشاره می کنیم، زیرا وی نشان داد که پول تا چه اندازه نقشی بنیادین داشت در اینکه ما سویه های متفاوتی از هویت های اجتماعی خودمان را به میانجی آن شکل می دهیم، بدون اینکه تلاش کند آن را در قالب یک نظریه پولی منسجم ارائه کند. او تاریخ جهان را برای نشان دادن روابط قدرت در جوامع صنعتی دوران خودش بررسی کرد، در حالی که نشان داد چگونه روابط پولی جوامع را به جایی فراتر از تظاهر به خودکفایی رسانده و ابزاری اساسی در دگرگونی آنها بود. مارسل موس از این نظر در جایگاهی قرار گرفت که با کارل مارکس، ماکس وبر و جورج زیمل متفاوت بود. این اندیشه او را به پولانی پیوند داد، کسی که روابط پولی را در طول تاریخ جهان به منظور تاکید بر مخمصه سیاسی زمان خودش مطالعه کرد- دهه های وحشتناک جنگ و رکود از سال ۱۹۱۴ تا ۱۹۴۵. پولانی این درگیری ها را تا آزمایش اتوپیایی ویکتوریا در زمینه بازار آزاد همچنین تا توزیع نابرابر ثروت و اینکه چگونه می توان آن را برطرف کرد، دنبال کرده است، محرکی که امیدواریم در ترسیم مسیری برای پیشرفت انسان شناسی معاصر بدان دست یابیم.

مارسل موس

موس در مقاله معروفش درباره هدیه نشان می دهد چگونه مفاهیم آزادی، عدالت و فرد تنها در قالب ترتیبات پولی خاصی قابل درک است، که هویت های اجتماعی خاصی را به ما می بخشد. امیل دورکیم نشان می دهد چگونه اصرار انگلیس بر ساخت قراردادهای خصوصی در بازار، چسبِ اجتماعی- عنصرغیرقراردادی در این قراردادها را، که اقتصاد را ممکن ساخته- تیره کرد – یعنی ترکیبی از قانون، دولت، رسوم، اخلاقیات و تاریخ مشترکی که جامعه شناس باید بکوشد آن را قابل رویت تر سازد. بنابراین، ارزیابی پولی هرگز عملی فنی نیست، بلکه همچنین اخلاقی، دینی، و سیاسی است، و نشاندهنده موقعیت نمادین هر فرد در جامعه بر اساس نظم های متفاوت محاسباتی است (Hart and Ortiz, 2014: 367).
یکی از اصلاحات اساسی که موس در میراث دورکیم بوجود آورد، درک جامعه به مثابه یک پروژه تاریخی بشریت بود که محدودیت های او به هر حال فراگیرتر شده است. نمی توان جامعه را به طور مسلم یک شکل از پیش موجود دانست. جامعه باید ساخته و بازساخته شود، گاهی اوقات از همان سرآغاز. مبادله هدیه محدودیت های جامعه را به بیرون تحمیل می کند. تمام کولای دورن قبیله ای صرفا یک مورد افراطی… از یک سیستم کلی تر است. این خود قبیله را به تمامی از حوزه محدود منافع و حقوقش فراتر می برد (Mauss, 2001: 36).
موس معتقد به یک درک عملگرایانه از اقتصاد انسانی است که می تواند در زندگی روزمره مردم کاربرد داشته باشد. تقریبا یک قرن بعد، ما به استدلالاتی مشابه او می رسیم (Hart and Mourer, 2009).
علیرغم بینش های او در باب تاریخ جهان و علاقه تحلیلی موس به نهادهایی که در زمان وی پول را اداره می کنند، اما وی آنها را به شیوه ای سیستماتیک برررسی نکرد، برخلاف بسیاری از پیشینیان و معاصرانش.
کارل مارکس
بر خلاف موس، مارکس، وبر و زیمل پول و بازارهای مالی را به طور نظام مندتری بررسی کردند. مارکس نخستین اقتصاددانی بود که محوریت تولید ماشینی در اقتصاد مدرن را برجسته کرد. وی معتقد بود که آنچه در جامعه ما مهم است مردم، ماشین ها و پول است؛ اما پول ماشین ها و از آن طریق بیشتر کارگران را کنترل کرده است. شعار اولیه او «کارگران جهان متحد شوید»، به منظور واژگون کردن چنین موقعیتی طرح شد. برخلاف بسیاری از جریان چپ (و جانشینان استالینیستی وی) که جهانی بدون بازارها و پول را پیشنهاد دادند، مارکس پول را در محور هر نوع جامعه پیچیده قرار داد، هم باالفعال و هم بالقوه. یک ابزار ظاهرا بی طرف مبادله در میان افراد برابر در نظریه لیبرال، پول همچنین به عنوان یک بت عمل کرده است، هم برای پنهان کردن و همبیان روابط سلسله مراتبی بین مالکان ابزار تولید و کسانی که آنها استثمار می کنند. برخلاف موس، مارکس انتظار نداشت ترتیبات پولی دیگری را یاد بگیرد، اما در عوض انتظار جنبش مقاومت در برابر منطق همگون ساز سرمایه داری را داشت که وی و انگلس برای تبدیل شدن به افق تمام بشریت ساخته بودند (Hart and Ortiz, 2014: 369).
جورج زیمل
زیمل در کتاب «فلسفه پول»، می کوشد درکی از روابط پولی نابرابر دوران خود در قالب یک پروژه نوکانتی با هدف ایجاد یک جامعه از افرادی برابر و مستقل بدست دهد. پول به افراد اجازه می دهد خواسته های فردی را بیان کنند و بنابراین یک اساس اجتماعی برای یک سوژه مستقل را فراهم می سازد. اما، از آنجا که پول تنها به عنوان بک معیار ارزش عمل می کند زیرا مردم می توانند بر روی مردم دیگری که ارزش آن را می پذیرند حساب کنند، پول از افراد فراتر می رود. زیمل سویه های دوگانه پول به عنوان ماده ای فیزیک (سکه، کاغذ) و کالای استفاده کنندگانی شناسای کرد که یک شخص ثالث برای همه معاملات است. وی پیش بینی کرد که ماده فیزیکی پول از بین می رود، در نتیجه ویژگی اجتماعی آن را برملا می سازد؛ در واقع یک نمادی از ظرفیت دوران ما برای ساخت جامعه ای جهانی است. همانطور که سرمایه داری و استعمارگرایی گسترش می یابد، پول می تواند به وجهی دیالکتیکی جهان را متحد سازد از طریق استانداردهای مشترک اندازه گیری، سبب به رسمیت شناختن عمومی همه سوژه های شرکت کننده ای شود که به طور ذاتی برابر هستند و بدین طریق سبب یک توزیع عادلانه تر پول شود که سرمایه داری نتوانسته. زیمل به سیاقی هگلی، دروان کنونی را به مثابه یک لحظه تاریخی درک می کند که می تواند به واسطه غایت شناسی خاص خود پیشی گیرد (Hart and Ortiz, 2014: 371).
ماکس وبر
وبر با تاریخ به عنوان یک غایت شناسی مواجه نشد، اما مقولات تحلیلی وی به شدت دیدگاه اخلاقی نوکانتیسم را بازنمایی می کند. برای وی ریشه های مدرن سرمایه داری در انقلاب دینی واقع شده است، «اصلاحات دینی»، که جایگاه فرهنگی آن با میل و نیاز شرکت های کسب و کار به محاسبه عقلانی قرابت داارد. وی همچنین از پیوند نزدیک بین بوروکراسی، دولت ها و شرکت های سرمایه داری آگاه بود. با این حال، چه در بحث از دهقانان چینی یا کارآفرینان پروتستان، ساختار شخصیتی ایدئال تایپ وی در طی زمان و در بین مکان ها تغییری نمی کند. یک سوژه همیشه اراده آزاد را در ارتباط با ارزش های مختلف از طریق کنش سه نوع- عادتی، عاطفی و عقلانی- اعمال می کند که می تواند محدودیتی را بر آنچه جامعه شناسی وبر بدان می پردازد اعمال کند. پول جایگاه متمایزی را در این چارچوب اشغال نمی کند، به طور کلی ابزار مبادله ای است که به اعتماد بین مشارکت کنندگان متکی است. از این رو، تحلیل تاریخی وبر از سرمایه داری از یک دیدگاه درباره آینده جایگزین برای بشریت حمایت نمی کند، بلکه در عوض تکرار تراژیک انواع عمومی کنش انسانی را تجسم می کند (سوئدبرگ و گرانوتر، ۱۳۹۵: ۹۷).
کارل پولانی
پولانی در کتاب «دگرگونی بزرگ»، معتقد است که- پول واقعی صرفا یک نشانه قدرت خرید است که، به طور عام، تولید نمی شود، بلکه از طریق مکانیسم بانکداری یا امور مالی دولتی به وجود می آید. بنابراین پول در خدمت یک کارکرد خاص نیست، بلکه برعکس یک محصول روابط اجتماعی است که بیان می دارد. پولانی به پ
یروی از این رویکرد، اسطوره لیبرالی ریشه پول در داد و ستد کالا را تغییر می دهد: تجارت با دور دست اغلب بازارها را به وجود می آورد- نهادی که مستلزم عمل داد و ستد است، و اگر پول مورد استفاده است به علت خرید و فروش است (۲۰۰۱: ۵۸). پول و بازارها بنابراین جامعه را به فراتر از هسته محلی خود می برند. این معمولا مستلزم تغییر در جامعه، بویژه توزیع است که پول نقشی ضروری را در آن داراد (Hart and Ortiz, 2014: 375).
پولانی مابین اشکال «نشانه ای» و «کالایی» پول تفاوت قائل است. پول نشانه ای یا نمادین برای تسهیل تجارت داخلی طراحی شده است، و پول کالایی تجارت را خارجی می سازد. بنابراین پول یک کالا نیست، بلکه قدرت خرید است؛ فارغ از سودمندی پول، صرفا یک شمارنده تجسم کننده ادعای کمی شده برای چیزهایی است که قابل خرید است. واضح است، یک جامعه که در آن توزیع وابسته به داشتن چنین نشانه هایی از قدرت خرید است یک ساختار کاملا متفاوت از اقتصاد بازاری است (Polanyi, 2001: 196).
همانند موس، پولانی نیز نقش مهم پول در تدوین محدودیت های جامعه را بررسی می کند. وی پول را مجموعه ای از کارکردهای ابدی نمی داند، همچنین نقش یکسانی را در استقرار روابط قدرت و سلسله مراتب اجتماعی در همه زمان ها و مکان ها ایفا نمی کند. دیدگاه وی را می توان به مثابه نقدی بر اقتصاد بازاری درک کرد، که به از برخی جهات با کار مارکسیست ها مشابه است. اما وی می خواست نشان دهد که چگونه ترتیبات پولی متفاوت با پیکربندی های اجتماعی مختلف مطابقت دارد و اینکه اتحاد فعلی بین یک صنعت امور مالی قوی و دولت ملت هارا باید از این منظر دید، بویژه اگر ما مایل به تغییر آن باشیم (Hart and Ortiz, 2014: 378).

منابع
سوئدبرگ ریچارد و مارک گرانووتر (۱۳۹۵)، جامعه شناسی اقتصادی (ساخت اجتماعی و کنش اقتصادی)ف ترجمه علی اصغر سعیدی، نشر تیسا، چاپ اول، تهران.
– Hart Keith and Ortiz Horacio (2014), The Anthropology of Money and Finance: Between Ethnography and World History. Annual Review of Anthropology. Vol. 43:465-482.
– Hart K, Maurer B. 2009. The politics, pragmatics and promise of money. http://thememorybank.co.uk/2009/11/21/conversation-about-money
– Mauss M. 2001 [1925]. The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies. London: Routledge.
– Polanyi K. 2001 [1944]. The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Times. Boston MA: Beacon