مرکز عالم: ژئوپلیتیک ایران

The Center of Universe: the Geopolitics of iran , Westview, 1991

کتاب حاضرکه در سال ۱۹۹۱ ،درست پس از حمله نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا به عراق (جنگ دوم خلیج فارس) نگاشته شده است ،سعی در تبیین ابعاد منطقه ای سیاست ایران پس از انقلاب دارد و با رویکردی مبتنی بر ژئوکالچر و ژئو پلیتیک، در بستر تاریخی به بررسی ایران انقلابی پس از جنگ می پردازد.
اگر چه مولف،سالهای متمادی در خاور میانه به سر برده و بعنوان یکی از دیپلماتهای ارشد ایالات متحده بطور مستقیم با مسائل سیاست خارجی و داخلی کشورهای منطقه سر و کار داشته و مدتها بعنوان نایب رئیس شورای ملی اطلاعاتی سیا فعالیت نموده است،اما آنچنان که باید و شاید نتوانسته در تحلیل های خود رویکردی مبتنی بر آنچه در انسان شناسی بعنوان حرکت رفت و برگشتی در تحلیل پدیده های فرهنگی (دیدگاه امیک و اتیک)نامیده می شود،داشته باشد تا بتواند از یک پدیده فرهنگی و سیاسی و در عین حال عینی بهترین و بی طرفانه ترین تحلیل را ارائه نماید .شاهد این مدعا، استناد به کلیشه ها و تفکرات قالبی است که در جای جای کتاب مشاهده می شود .

اشکال دیگری که می توان به کتاب حاضر وارد نمود، عدم استفاده از منابع عمده و یا استفاده از منابع دست دوم است و بعضا مبحث روایی نیز در استفاده از منابع رعایت نشده است، که البته تا حدی با توجه به فضای نگارش کتاب قابل توجیه است .

تعمیم های غیر علمی از دیگر نقاط ضعف عمده این کتاب است که تا حدی این اثر را به ورطه سطحی بودن سوق می دهد .

اما وجود نکات ضعف مذکور، مانع از این نمی شود که در تحلیل نهایی، این اثر را یکی از کتب پایه ای در شناخت ژئو پلیتیک فرهنگی ایران و در زمره کتب کلاسیک در این حوزه به شمار نیاورد.

نگارش بخش عمده ای از این کتاب،بر طبق اظهار نویسنده به دوران جنگ سرد و نظام دو قطبی حاکم بر جهان ،قبل از شروع دهه ۹۰ میلادی باز می گردد و امروزه ارزشی جز یک اثر کلاسیک ندارد، اما می تواند پایه ای تاریخی و فرهنگی برای شروع بسیاری از مباحث در این زمینه تلقی گردد.

این کتاب در ۱۶ فصل تدوین شده است که در فصل اول آن، بیش از هر چیز سعی در اتخاذ رویکردی انسان شناسانه ملاحظه می شود. پرداختن به مقولات فرهنگی و روحیات اجتماعی مردم ایران در طول تاریخ و استمرار آن تا زمان حاضر، این فصل را به فصلی متمایز در کل این اثر مبدل ساخته است .مقولاتی چون روحیات افراطی ایرانی، استمرار فرهنگ ایران در مقام یک فرهنگ باستانی و یک سنت مبتنی بر تمدنی دیرینه، نخوت فرهنگی و شیزوفرنی فرهنگی در ایرانیان، روحیات اگزوتیستی، تئوری توطئه،خود مداری و تجربه زیستن با قدرت مطلقه شاهنشاهی در طول تاریخ،تحرک اجتماعی و زیستن با استفاده تز هوش و درایت شخصی، چانه زنی از موضع ضعف، مناسبات شخصی و نهادی،سنن ملی و مذهبی و … همه و همه بیانگر علاقه شخصی مولف به تبیین انسان شناختی امر سیاسی در بستر جامعه ایرانی و استمرار آن در طول زمان حکایت دارد.
فصل دوم به بررسی رابطه تاریخی ایران و عراق می پردازد و از آن تحت عنوان “عرصه نبرد فرهنگ ها ” یاد می کند . بررسی پدیده شیعه در تاریخ ایران و عراق و پیوند های مذهبی این دو،مسایل قومی مشترک نظیر کردستان و خوزستان (کرد ها و اعراب) و همچنین مسائل مرزی تاریخی ایران و عراق بر سر اروند رود، مساله رقابت در خلیج فارس و مساله نفت و تاثیر انقلاب ایران بر عراق از عمده ترین مباحث در این فصل محسوب می گردد.
سه فصل بعد ( سوم تا پنجم)،به مساله ایران و خلیج فارس اختصاص یافته است که در آن روابط و مناسبات فرهنگی سیاسی ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس بررسی می گردد. مساله دیرینه سلطه استعمارگران بر خلیج فارس که با استعمار پرتقال شروع شده و با هلند استمرار یافته و به بریتانیا و پس از آن به آمریکا ختم می گردد. مساله ریشه فارسی یا عربی داشتن خلیج فارس نیز از جمله مباحث این فصول می باشد.نفت و پیامد های عمده ژئوپلیتیک آن که مهمترین دلیل توجه به خلیج فارس و اهمیت آن است، در این فصول جایگاهی ویژه دارد و مساله زیستن خلیج فارس با یک ایران انقلابی، محور اساسی فصول فوق الذکر می باشد .

فصل ششم، به بررسی رابطه ایران و عربستان سعودی اختصاص یافته و از آن تحت عنوان “رویارویی بنیاد گرایان” نام برده شده است . اگر چه عربستان سعودی جزیی از کشورهای خلیج فارس می باشد، اما اختصاص فصلی جداگانه به این کشور، در رابطه با ایران،حکایت از اهمیت این مدعی قدرت منطقه ای و رابطه آن با ایران و سیاست های اعمالی آن در عرصه منطقه و روابط آن با کشور های دیگر و بخصوص آمریکا دارد.

در فصل هفتم مناقشه اعراب و اسرائیل و مساله ایران و لبنان محوریت دارد. رابطه دیرینه علمای مذهبی ایران و لبنان که از زمان صفویه، و با دعوت شاهان صفوی از علمای جبل عامل شروع شده و ارتباط تاریخی وثیقی بین شیعیان ایران و لبنان برقرار کرده، تا پدیده امام موسی صدر و پایه گذاری جنبش امل و پس از آن حزب الله، همگی نشان ازتوجهی مضاعف بر این مساله دارد که مساله شیعه و قدرت انقلابی آن تا چه حد می تواند بر مناسبات موجود در خاور میانه تاثیر گذار باشد. مساله سوریه و به قدرت رسیدن شیعیان علوی در آن و نقش تاریخی آن در لبنان و ارتباط آن با جمهوری اسلامی ایران در همین بخش مورد ارزیابی قرار می گیرد.

فصول هشتم تا دهم به مناسبات ایران با همسایه تاریخی قدرتمند خود یعنی روسیه در سه دوره زمانی (روسیه تزاری، اتحاد جماهیر شوروی و بطور کوتاه روسیه پس از فروپاشی شوروی) می پردازد. از مداخله جویی های امپراطوری کهن تزار و سیاست های آن در ایران که در ارتباطی وثیق با امپراطوری بریتانیا تعیین می شد،تا نفوذ شوروی کمونیستی در ایران و طمع آن در دسترسی به آبهای گرم، تا دوران پس از آن و عکس العمل ایران در این بستر تاریخی در برابر آن، همگی در این فصول به تفصیل مطرح می گردد.

فصل یازدهم؛ به بررسی روابط ایران و ترکیه و رقابت آن دو در رهبری آسیای میانه می پردازد و با نگاهی به پدیده قومیت آذری در ایران،سعی در تبیین مساله ایران و ترکیه در طول تاریخ شده است .

فصل دوازدهم؛ به ایران و مفهوم جبهه شمالی و تبیین مفهوم پیمان های منطقه ای ایران از زمان روی کار آمدن حکومت پهلوی می پردازد.

در فصل سیزدهم؛ نگاه تاریخی ایران به شرق خود، روابط آن با کشور های افغانستان، پاکستان،هند و آسیای شرقی مورد بحث قرار می گیرد. پیوند های فرهنگی و تاریخی ایران با شرق -که در مفهوم قدیمی جاده ابریشم و کارکردهای این پدیده، که هنوز هم از ارزش و جایگاهی نوستالوژیک در اذهان مردم ایران و شرق برخوردار است- ، از مباحث محوری این فصل می باشد.

ایران و دیدگاه جهانی، عنوان فصل چهاردهم است که در آن سیاست های منطقه ای و جهانی شاه پهلوی و جمهوری اسلامی در ارتباط با مساله نفت و سیاست های مبتنی برآن مورد بررسی قرار می گیرد.

اگر چه ایالات متحده آمریکا از نظر فیزیکی بعنوان یکی از همسایگان ایران نیست، اما در فصل پانزدهم به علت اهمیت این رابطه، مباحث مفصلی از اتکای مطلق شاه به ایالات متحده تا اخراج این کشور به دست انقلابیون ایران مطرح گردیده و چشم انداز های آینده رابطه ایران و آمریکا مورد بررسی قرار می گیرد.

فصل آخر(شانزدهم) این کتاب، که نتیجه گیری مختصری ازمباحث کتاب است، به کالبد شناسی سیاست خارجی ایران در آینده؛ با توجه به گذشته آن می پردازد و در آن از مفهوم “هنجار سیاست خارجی ایران” بحث می شود.

شاید مناسب باشد مبحث حاضر را با بریده ای از این فصل به پایان ببریم:

« به نظر می رسد که نوعی بیگانه ترسی کلی، بی اعتمادی عمیق به غرب و قدرت های برتر، میل به برخورداری از پیشرو بودن در منطقه و گرایش قوی به جنبش عدم تعهد که در عین تعهد به آمال جهان سوم است، از جمله خصوصیات بارز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است… ثروت و درآمد نفتی خلیج فارس، متضمن این مطلب است که این نقطه، طبیعی ترین نقطه مداخله بالقوه خارجی در جهان خواهد بود، که به تشدید بیزاری ایران از این پدیده کمک خواهد کرد.»

لینک دسترسی به کتاب در اینترنت:

http://www.questia.com/library/book/the-center-of-the-universe-the-geopolitics-of-iran-by-graham-e-fuller.jsp