آیا ستیزه یک مفهوم مخرب است یا پدیده ای است سازنده؟ این سوالی است که نسل اخیر جامعه شناسان را بطور خاص از دهه ۴۰ و ۵۰ قرن بیستم به بعد به خود مشغول داشته است.در تبیین این پدیده، در میان این نسل جامعه شناسان دو نقطه نظر متفاوت و متضاد همواره مطرح بوده است. گروهی تضاد را بطور کلی پدیده ای مخرب، واگرایانه و همبستگی زدا می دانند و تمامی تحلیل هایشان را بر اصل توافق بنا می کنند و گروهی دیگر، با نقد دیدگاه تک بعدی دسته اول، تاکید بر ” نیمه زشت جامعه” ، یعنی ستیزه و تضاد اجتماعی می نمایند . دیدگاه اول را تالکوت پارسونز در دهه ۴۰ در جامعه شناسی مطرح نموده و تاکنون بسیاری از جامعه شناسان را به خود مشغول داشته است. تاکید بر اساس توافقی جامعه و نظام ارزشی منظم و از بالا به پایین و یکپارچگی ارزشی، وجه اساسی نظریه پارسونز است . چیزی که توسط نظریه پردازان معاصر وی، همچون “رالف دارندورف” رد می شود . دارندورف و نظریه پردازان تضاد، با رد کارکردگرایی پارسونزی، به “چهره زشت جامعه” پرداخته و تاکید بر تضاد منافع و طبقات در جامعه دارند.
تاکید بیش از حد کارکردگرایی پارسونزی بر پدیده توافق و همچنین تکیه ستیزه گرایان بر پدیده تضاد منافع و طبقات اجتماعی، فضای جامعه شناسی دهه ۴۰ و ۵۰ را در آمریکا دوقطبی نموده بود. در همین فضا، جامعه شناسانی چون “لوئیس آلفرد کوزر” توانست با تلفیق دو نظریه فوق، از رهگذر اخذ عناصر هر دو تفکر مسلط، به نظریه ای تازه در جامعه شناسی دست یابد که ویژگی شاخص آن، دوری از تندروی دو نظریه فوق و تک بعدی بودن آنان از هر دو سو می باشد . کوزر با طرح ” کارکرد ستیزه اجتماعی” ، در واقع می خواهد پلی باشد میان پارسونز و دارندورف و کارکرد گرایی را به تضاد پیوند دهد.
نوشته‌های مرتبط
کتاب “کارکردهای ستیزه اجتماعی” که در ترجمه آلمانی، نام “تئوری ستیزه های اجتماعی” را به خود می گیرد، یکی از کتب مهم در جامعه شناسی معاصر محسوب می شود که در جامعه شناسی ایران آنچنان که باید و شاید شناخته شده نیست . این کتاب در سال ۱۹۵۶ در آمریکا به چاپ رسید و تاکنون به چاپ های متعدد رسیده است. اگر چه در همان سالها نسخه ای از این کتاب به آلمانی ترجمه شد، اما ترجمه ای جدید از این کتاب در اواخر سال ۲۰۰۹ میلادی به بازار چاپ و نشر کتاب آلمان آمد تا بار دیگر اهمیت این نظریه و نظریه پرداز آلمانی الاصل آن که متولد برلین است را بار دیگر در علوم اجتماعی آلمان به رخ بکشد. در این مجال، گذری کوتاه خواهیم داشت بر این کتاب.
ساختارکتاب اخیر که مشتمل بر ۹ فصل است، مبتنی بر ۱۶ گزاره بهم پیوسته در تبیین کارکردهای تضاد اجتماعی است.
کوزر در این کتاب با طرح نظریات دو طیف مخالف جامعه شناسی آنروز، به ارزیابی این دو نظریه می پردازد.وی با سرزنش نظریه پردازان کارکردگرا در تاکید زیادشان بر همبستگی و توافق، می نویسد: “نسل جدید و معاصرجامعه شناسان،در مقایسه با پدران جامعه شناسی توجه کمتری به پدیده ستیزه داشته و دارند. این نسل، به جای اینکه تضاد را به عنوان یک پدیده مثبت، لازم و ممکن در روابط اجتماعی بدانند، تمایل دارند تا آنرا به عنوان پدیده ای مخرب ببینند. تمایل غالب این جامعه شناسان، یافتن راه های توافق و تطابق از خلال کاهش ستیزه است.”
وی در همین راستا، با طرح بازگشت به یکی از پدران مشهور جامعه شناسی، سعی در تبیین مفهوم پدیده ستیزه و پرداختن به نظریه مشهور خود دارد. ارجاع کوزر در این کتاب و این نظریه، دائما به “جورج زیمل”، جامعه شناس کلاسیک آلمانی و رساله وی در مورد ستیزه است.
کارکردهای ستیزه
کوزر با بازگشت به ساختارهای کلان اجتماعی در جامعه شناسی، برای نشان دادن پدیده ستیزه و فایده های آن به ساختار گروه ارجاع می دهد . اولین گزاره کتاب وی که با ارجاع به زیمل شروع می شود، اینگونه است: “ستیزه کارکردهای حفظ و شیرازه بندی گروه را دارد” . وی با تاسی به زیمل، در میان دو وضعیت روان شناختی و جامعه شناختی در حرکت است تا این پدیده را اثبات کند. وی می نویسد: روان شناسی ژنتیک و تحلیل روانی شواهد زیادی به دست می دهند که ستیزه مهمترین عامل در ثبات هویت اگوئیستی و خودمحوری برای متمایز نمودن شخص از جهان خارج است. او این عامل را از شخص به گروه بسط داده و با الگو قرار دادن زیمل، با دو پدیده متمایز و مربوط به هم بحث خود را به پیش می برد: اول اینکه: پدیده ستیزه، مرزهای میان گروه ها را در یک سیستم اجتماعی تنظیم می کند. و این مساله با قوی تر کردن آگاهی گروهی و آگاه سازی گروه نسبت به متمایز بودن آن انجام پذیرفته و بنابراین هویت گروهی در درون یک سیستم شکل می پذیرد.دوم اینکه: تخاصم و تضاد گروه ها در درون یک سیستم، کلیت یک سیستم اجتماعی را حفظ می کند و این مساله از خلال برقراری یک توازن قدرت میان گروه ها در درون یک سیستم اتفاق می افتد. مثال مورد نظر وی در این مورد، سیستم کاستی هند است. او معتقد است ستیزه میان کاست های گوناگون در هند ممکن است به تمایز و ثبات کاست های گوناگون بیانجامد، اما ثبات کلیت سیستم و ساختار اجتماعی آن را با فراهم آوردن توازن قوا میان کاست های گوناگون رقیب فراهم می آورد.
آنچه می توان از مباحث فوق نتیجه گرفت، این است که ستیزه پدیده ایست که در خدمت ثبات و تداوم هویت و خطوط و مرزهای گروه ها و جوامع است.ستیزه در میان گروه ها، در ثبات و تصدیق هویت گروه و مرزهای آن در مقابل جهان اجتماعی که آنرا در بر گرفته است، کارکردی بی نظیر دارد.
عصاره اظهارات و تم های اصلی کوزر در این کتاب، بطور خلاصه بدین شرح است:
-ستیزه در کلیه سیستم ها و در میان تمامی گروه ها وجود دارد و سیستم های اجتماعی به انحاء مختلف با این پدیده سروکار دارند.
– ستیزه در میان گروه های اجتماعی درون یک سیستم اجتماعی، تا زمانی که کنشگران به نظم ارزشی وفادار باشند، نه تنها به سیستم ضربه نمی زند، بلکه آنرا تقویت نیز می کند.
-حفظ گروه و تداوم و انسجام آن از اصلی ترین کارکردهای ستیزه است.
– ستیزه مرزهای گروه را تشکیل داده و در حفظ هویت گروه و خودآگاهی گروهی در مقابل گروه های دیگر و جهان اجتماعی نقش کلیدی دارد.
-ستیزه های برون گروهی، باعث انسجام درونی گروه شده و ساختار آنرا منسجم می کند.
– ستیزه رقبا را چه در درون گروه، و چه در بیرون گروه مقید می کند.
– ستیزه توازن قدرت را تثبیت و حفظ می کند.
– ستیزه، منجر به افزایش هم آیی ها و اتحاد ها می شود.
-ستیزه، نهادهای ارزشی گروه را حفظ کرده و منجر به تجدید حیات نرم ها و ظهور نرم های جدید می شود. بنابر این، ستیزه مکانیسمی است برای تطابق نرم ها با وضعیت های جدید.
– یک جامعه منعطف از ستیزه بهره می برد، زیرا این رفتار با خلق و اصلاح نرم ها، تضمین کننده تداوم آن جامعه در وضعیت های در حال تغییر است.
با نگاهی کوتاه به نظریه ستیزه در افکار کوزر، می توان ملاحظه نمود که این نظریه در بستری از فرهنگ مدرن شناور بوده و با رویکرد جامعه مدرن آمریکا و اروپا نگاشته شده است . نگاهی به جنبه های سیاسی و حکومتی غرب در نحوه برقراری توازن در گروه های سیاسی و آرایش احزاب و دعواهای درون گروهی در این جوامع می تواند بیش از پیش ما را به یاد نظریه کوزر بیاندازد. جایی که علوم اجتماعی بیش از آنکه بر حرف های لوکس استوار باشد، بر نظریات بومی و بر تجربه های زیسته شده استوار است.
منبع:
Coser, Lewis A. 2009. Theorie Sozialer Konflikte. Herkommer, Sebastian. Heidelberg: Verlag für Sozialwissenschaften.
