در تابستان امسال (۲۰۱۳)، دولت دراقلیت کبک که به حزب کبکی (۱) تعلق دارد، خبر از ارایه طرحی به نام «منشور ارزشهای کبکی» ارایه داد که این روزها در پارلمان این استان در دست بررسی است. در نوشتۀ کوتاه پیش رو، نخست به شناساندن اجمالی این منشور بر مبنای متون رسمی دولت کبک می پردازم، (۲) سپس به بافت جمعیتی دینی این استان می پردازم و در پایان به وضعیت اجتماعی مهاجران (نیروی کار) غیراروپایی که در تیررس مستقیم این منشور قرار دارند را بررسی خواهم کرد.
۱. پنج ماده منشور ارزشهای کبکی
نوشته‌های مرتبط
ماده نخست مقرر میدارد که بی طرفی مذهبی دولت به «منشور حقوق و آزادیهای فردی کبک» (۳) افزوده شود.
ماده دوم مقرر می دارد که کسانی که در دستگاههای دولتی به کار مشغولند بی طرفی دینی را رعایت کنند.
ماده سوم داشتن هرگونه نشانۀ مذهبی (روسری و حجاب اسلامی، عمامۀ سیکها و کیپای یهودی از آن جمله اند) را برای کارمندان دولتی در ساعات کاری را ممنوع می کند.
مادۀ چهارم هر گونه پوششی که چهره را در هنگام ارایۀ خدمات دولتی و یا دریافت این خدمات ممنوع می سازد.
مادۀ پنجم خواهان برقراری سیاست بیطرفی دینی دولتی در انجام هماهنگی با درخواست برای آیینهای دینی است. بنا بر این ماده هماهنگیهایی هم که در محیط کار با مردمانی که نظر به انجام آیینهای دینی خود داشتند (مثلا نماز روزانه) میباید با توجه به این بیطرفی دینی بررسی شود و تنظیم گردد.
هرچند که در سمت و اهداف این منشور کمترین ابهامی وجود ندارد، با این حال چگونگی اجرای آن از سوی خود دولت چند و چون بسیاری را به همراه داشته است. از جملۀ این چند و چونها این است که کالجها و دانشگاههای می توانند (در صورت تصویب این قانون) درخواست تاخیر اجرای چهار ساله آن را داشته باشند و این درخواست را هم می توان برای سالهای بعد تمدید کرد. مشکل اجرایی بعدی مسئله «بسیار مشهود» (۴) بودن یا مشهود نبودن نشانۀ دینی است. برای نمونه، نشانۀ دینی (مثلا صلیبی که به گردن می اندازند) دارای چه ابعادی باید باشد که برای دستگاههای دولتی پذیرفتنی باشد هنوز معلوم نیست. یا اگر روسری و حجاب برای زن مسلمان، نشانه ای آشکار است، با ریش مردان چه می کنند؟ آیا اگر مرد لائیکی ریش گذاشت، از وی می پرسند لائیک است یا نه برای این که ریشش را تعبیر به «نشانۀ دینی» کنند یا نه؟ (۵) کدام دستگاه دولتی مسئول بررسی «نشانه های مشهود» خواهد بود؟ بد هم نیست نکته ای را یادآور شوم؛ کلیۀ نشانههای مسیحی، که در ساختمانهای دولتی و از جمله مجلس نمایندگان دولت وجود دارد، از این حذف نمودارهای دینی مستثنی هستند چرا که به گفتۀ دولتیان این نشانه ها جزو میراث فرهنگی کبک به شمار می آیند. (۶)
۲. بافت جمعیتی-دینی کبک
بافت جمعیتی-دینی استان کبک بنا به آخرین آمار رسمی (۷) (سال ۲۰۱۱) بدین شرح بوده است: مسیحی (۷۴.۷ درصد کاتولیک، ۷.۵ درصد پروتستان)، مسلمان ۳.۱ درصد، یهودی ۱.۱ درصد، بودایی ۰.۷ درصد، هندو ۰.۴ درصد، سیک ۰.۱ درصد، دیگر ادیان ۰.۳ درصد و ۱۲.۱ درصد هم گفته اند که به هیچ دینی پایبند نیستند. در مقایسه ای که با بافت جمعیتی- دینی آمار ۱۰ سال پیش (سال ۲۰۰۱) کبک می شود موارد زیر به چشم می آیند: جمعیت کل مسیحیان کبک کاهشی ۷.۹ درصدی را نشان می دهد، جمعیت کاتولیکها، یعنی اکثریت کبکیها، کاهشی برابر با ۸.۵ درصد داشته است. یهودیان هم با ۰.۲ درصد کاهش جمعیت مواجه بوده اند. درصد جمعیتی سیکها ثابت مانده است (۰.۱ درصد) و جمعیت هندوها و بودایی ها هم هر کدام ۰.۱ درصد رشد داشتهاند و فقط جمعیت مسلمانان در این دهه به دوبرابر رسیده است. این گروه دینی اخیر در سال ۲۰۰۱ تنها ۱.۵ درصد جمعیت کبکی را تشکیل می داده است.
در این حوزه، دو نکتۀ درخور توجه وجود دارد. نخست این که تعلق دینی اظهار شده، پیش از این که پایبندی مومنانه به مذهب کاتولیک باشد، (۸) یکی از شاکله های هویتی مردمان کبک، در کنار زبان فرانسه و نژاد اروپایی، است. تاکید بر این شاکله هویتی، اظهار وجود گروهی دینی (کاتولیک) است که هم در درون کانادا و هم در آمریکای شمالی در اقلیت است. دوگانگی آشکار میان تاکید دولتیان کبکی بر «لائیسیته» و تعلق دینی اظهار شده در بدنۀ اجتماع را باید، از سویی، در تلاش برای هماهنگی با سیاستهای لائیک حاکم بر کشور فرانسه – به عنوان گهوارۀ نژادی کبکی ها فهمید و از دیگر سو، در نگاهبانی تماما نمادین از ریشه های تاریخی- دینی. به نظر می رسد که با توجه به این درونمایۀ ناهمخوان و قالب ضددینی آشکار «منشور» است که شورای اسقفهای کلیسای کاتولیک کبک با طرح و اجرای آتی آن مخالفت کرده است. (۹)
نکتۀ دوم هم این که نه در متون رسمی که در باره «منشور» نوشته شده است، بلکه در تبلیغات رسانه ای و گفتار دولتیان، مسلمانان کبک بیش از هر گروه دینی دیگر مورد اشاره قرار گرفته و برجسته شده اند. این هراس از حضور مسلمانان، افزون بر رویۀ حاکم بر اکثریت رسانه های غربی و حامیانشان، البته علتی غیرسیاسی هم دارد که همان روند رو به رشدِ جمعیت مسلمانان است که در بالا به آن اشاره کردیم. در همین مورد، آمار مهاجرت نشان می دهد که تنها در دهۀ ۱۹۹۱-۲۰۰۱ اندکی بیش از ۷۳ مهاجران کبک مسلمانان بوده اند. (۱۰) این رشد جمعیتی در کنار افت جمعیتی محسوس کبکی های کاتولیک و پیری فزایندۀ کل جمعیت کبک می تواند به آسانی بیگانههراسی و هراس از آینده را دامن بزند و به واکنشهای پیش بینی نشده ای بیانجامد. پاشیدن خون خوک به درب مسجد تازه تاسیسی در شهر سگنه (Saguenay)، در اول سپتامبر امسال، یکی از این واکنشهای کور بوده است.
آیا طرح و تصویب احتمالی و اجرای «منشور» نخستین عملکرد جامعۀ کبکی نسبت به مهاجران غیراروپایی تبار و در به حاشیه راندن آنهاست؟ آمارها موید چنین باوری نیستند.
۲. مهاجران غیراروپایی در کبک
پیش از آغاز موضوع، این توضیح ضروری است که در این بخش از مهاجران که گفتگو می شود، تنها مهاجرانی را در نظر داریم که به عنوان نیروی کار به کانادا آمده اند. البته آشکار است که مهاجران سرمایه گذار را نه از چند و چون دینشان می پرسند و نه از تواناییهای زبانی شان.
مهاجران متخصصی که به کبک می آیند، بیش از دیگران در معرض بیکاری اند. این بیکاری در سال ۲۰۱۲ از دو تا سه برابر بیکاری در نزد کبکی هاست. (۱۱) بنا به همین منبع آماری، مهاجرانی که از کشورهای صنعتی می آیند ۶۰ درصد بیشتر از مهاجران دیگر کشورها بخت کار یافتن دارند. برای مقایسه بد نیست بدانیم که مثلا در استان کلمبی بریتانیک این امتیاز برای مهاجران کشورهای صنعتی ۳۶ درصد است. البته این تبعیض تازه نیست و دامنه ای دراز دارد. در طول ۳۰ سال گذشته، وضعیت مهاجران رو به بدی داشته است و بحرانهای مالی امروزه تنها آن را تشدید کرده است. در میان سالهای ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۵ میانگین درآمد مهاجران ۳.۳ درصد کاهش داشته است. در همین مقطع زمانی، درآمد کبکی ها رشدی ۷ درصد را نشان می دهد. (۱۲) در خور توجه است که بدانیم که تقریبا در همین مقطع زمانی (۱۹۸۱-۲۰۰۶) شمار مهاجرانی که دارای مدرک دانشگاهی مقطع لیسانس بوده اند از ۱۵.۴ درصد کل مهاجران در سال ۱۹۸۱ به ۵۱ درصد مهاجران در سال ۲۰۰۶ رسیده است.(۱۳)
همچنان که آمد مهاجران همگی به یکسان مورد تبعیض قرار نمیگیرند. مثلا در سال ۲۰۱۱، ۲۱.۳ درصد مهاجرانی که از کشورهای خاورمیانه و آفریقایی (اکثرا مسلمان) به کبک آمده اند، مواجه با بیکاری بوده اند. این نرخ بیکاری برای مهاجران اروپایی تبار ۹.۴ درصد و برای کبکی ها ۵.۵ درصد بوده است. (۱۴)
و در پایان این کوتاه نوشته، بیافزایم که «منشور ارزشهای کبکی»- که البته نه در محتوای لائیک فروبسته اش و نه در شکل پیش بینی شدۀ اجرایش هیچ ویژگی ندارد که آن را انحصارا «کبکی» بدانیم، مورد اعتراض نهادهای مذهبی و مدنی گوناگونی، از جمله نهادهای لائیکی چون کمیسیون حقوق فردی کبک، قرار گرفته است. احزاب حاضر در مجلس یا خواهان پس گرفتن این لایحه شده اند و یا خواهان تغییراتی در آن شده اند و یا در ابعاد منزوی تری «منشور» دیگری را پیشنهاد داده اند. دولت فدرال کانادا هم تایید کرده است که این قانون را نخواهد پذیرفت. تصویب و اجرای این «منشور» بی هیچ شکی بر تبعیضهای موجود خواهد افزود. نباید فراموش کنیم که بزرگترین کارفرمای کبک دولت کبک است و اگر ورود به کار دولتی، به بهانۀ ظواهر دینی، بیش از آن سخت شود که الان هست، مهاجر در بطن جامعه هم برای یافتن موقعیت کاری بخت کمتری خواهد داشت چرا که «مردم به دین فرمانروایان خویشند». اجرای منشور که در بخش گسترده ای مسلمانان را نشانه میرود، از جاذبۀ کبک برای مهاجران کشورهای عربی فرانسه زبان (تونس، مراکش، الجزایر،…) خواهد کاست و احتمالا بسیاری از این مهاجران هم از کبک خواهند رفت.
به نظر می رسد که حزب کبکی، با سناریویی در دست، نگران کمبود مهاجر برای جبران نیروی کارش نیست، چرا که از سویی به لطف بحران اقتصادی اروپا درهای خود را به روی مهاجران فرانسوی و بلژیکی که در گریز از بیکاری به این سوی آتلانتیک می آیند، گشاده داشته است. این مهاجران اروپایی نزدیکیهای تاریخی و نژادی بسیاری با کبکی ها دارند و پرسش دشواری چون «کبکی کیست؟» در آیندۀ پیش بینی شده کمتر مشکل ساز خواهد شد. بدیهی هم هست که این گرایش در مناطق روستایی و دور از مرکز طرفداران بسیار بیشتری از شهرها دارد. از دیگر سو، با این مهاجران جانشین، برگزاری همه پرسی دیگری برای جداکردن کبک از کانادا، با خطر «رای قومی»، که ژاک پریزو (۱۵) آن را یکی از دلایل شکست همه پرسی پیشین در سال ۱۹۹۵ می دانست، روبرو نخواهد شد. باید منتظر شد و دید که این «منشور» در این کلاف در هم بافتۀ جامعۀ کبکی چه گرهی بر دیگر گرهها خواهد افزود و یا چه گرهی از کار دولتیان امروز بازخواهد کرد؟
۱. Parti Québécois
۲ . برای نمونه، نگ.:
http://www.nosvaleurs.gouv.qc.ca/medias/pdf/Valeurs_Resume_des_cinq_orientations.pdf
۳. این منشور در سال ۱۹۳۵ به تصویب دولت کبک رسیده است. نگ.:
http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/C_12/C12.HTM
۴. Ostentatoire
۵. البته مسئله بود و نبود ریش و مدرنیته و لائیسیته ریشهدار است. پطرکبیر (۱۶۷۲- ۱۷۲۵) تزار روسیه هم، در دوران حکومتش یکی از تجلیات مدرنیته را در ریشتراشی اروپائیان غربی دیده بود و برای رساندن روسیه به این مدرنیته فرمان داده بود که همه، به جز روحانیان و دهقانان، باید ریش خود را بتراشند و برای متخلفین هم مجازات مقرر کرده بود.
۶. پرسشی حاشیه ای و در خور طرح شدن هم در این باره هست. چرا در این منشور مطلقا هیچ اشاره ای به نشانه های دینی مردمان بومی (اینویتها، ابهنکی، اتیکمهکوو،….) نشده است. آیا باورهای آنها را «دینی» نمی دانند و یا این مردمان آن قدر به حاشیه رانده شده اند که دیگر در معادلات سیاسی به شمار نمی آیند؟
۷. http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td
۸. دو نمونۀ آماری این موضوع را روشنتر می کند. از سال ۲۰۰۱ تا سال ۲۰۰۶، شمار کاتولیکهای کبکی که فرزندان خود را برای غسل تعمید به کلیسا می برده اند از ۷۳.۵ درصد به ۵۹.۹ درصد کاهش یافته است و از سال ۲۰۰۳ تا سال ۲۰۱۱ تنها در مونترال ۱۰۲ کلیسا به علت عدم حضور مومنان و یا حمایت مالی آنها فروخته شده است. نگ.
http://www.ledevoir.com/societe/ethique-et-religion/286387/est-ce-la-fin-de-l-eglise-catholique-au-quebec
http://www.patrimoine.uqam.ca/upload/files/membres/JSEAC_int_V36_N1_Bernier.pdf
۹. http://www.radio-canada.ca/regions/mauricie/2013/09/19/001-eveques-charte-valeurs-quebecoises.shtml
۱۰. http://www.cdpdj.qc.ca/publications/religion-Quebec-statistiques.pdf
۱۱. http://www.lapresse.ca/actualites/national/201211/27/01-4598152-taux-de-chomage-criant-chez-les-immigrants-particulierement-au-quebec.php
۱۲. http://tvanouvelles.ca/lcn/economie/archives/2013/03/20130320-173323.html
۱۳. http://www.nouvelles.umontreal.ca/recherche/sciences-sociales-psychologie/20100419-le-chomage-augmente-chez-les-immigrants-malgre-leur-plus-grande-qualification.html
۱۴. http://www.pouruneécolelibre.com/2012/11/quebec-chomage-des-immigres-africains.html
۱۵. Jacques Parizeau ، نخست وزیر کبک در سالهای ۱۹۹۴ -۱۹۹۶. البته ایشان از مخالفین فعلی «منشور ارزشهای کبکی» است چرا که به نظر وی برخی از محتویات این منشور افراطی است.
